فرجام‌خواهی برای میراث ماندگار | برای حفاظت از خانه‌های تاریخی یا میراث معماری معاصر چه باید کرد؟

[شهروند] مسئولان شهرداری تهران می‌گویند که هیچ زمانی مانند دوره کنونی، دغدغه حفاظت از میراث فرهنگی در پایتخت مطرح نبوده است. می‌گویند مدیران شهرداری در دوره فعلی با چند شعار روی کار آمدند که یکی از مهم‌ترین‌های آن توجه به تاریخ و حفظ اصالت بناها بوده است. با وجود این شعارها و این رویکردها اما همچنان هم مانند گذشته خبری درباره تخریب یک آثار تاریخی یا خانه‌ای که متعلق به یک شخص ممتاز در کشور بوده، به گوش می‌رسد. خبرهایی که گاه خود متولیان امر شهری هم نسبت به آن اظهار بی‌اطلاعی می‌کنند. خودشان را مقصر نمی‌دانند و قصور را به گردن مالک، پیمانکار یا حتی میراث فرهنگی می‌اندازند. آن طرف ماجرا که گاهی میراث فرهنگی است، اما همواره انگشت تخریب بناهایی را که ثبت ملی نشدند، به گردن شهرداری و پیمانکاران می‌اندازد. این گفت‌وگوهای متضاد تنها به خانه‌های تاریخی و خانه‌های اشخاص معروف محدود نمی‌شود، بسیاری از بناهای تاریخی و قدیمی هم مشمول این گفت‌وگوهای متناقض می‌شوند. اظهارنظرهایی که به بناها و خانه‌های تاریخی تهران محدود نمی‌شوند و گاه تا نیشابور و کرمان و حتی بوشهر هم می‌رسند. هنگامی که خبر اقدام تخریب مخابره می‌شود، معمولا خبرنگاران و فعالان میراث فرهنگی پای کار می‌آیند و تلاش می‌کنند تا بتوانند از تخریب جلوگیری کنند. تلاشی که البته گاه هم دیرهنگام و عبث می‌نماید.

بعضی ثبت اضطراری می‌شوند

ماجرای احیای بافت تاریخی و توجه به آن در اذهان عمومی همیشه مطرح بوده، اما گاهی جدی‌تر می‌شده، این جدی‌تر شدن ماجرا از دو روز گذشته و خبر گودبرداری اطراف برج طغرل آغاز شد، شاید هم چند ماه قبل و خبر تخریب خانه به‌آذین، شاید هم قبل‌تر و تخریب خانه مشکاتیان. شاید بهتر باشد ماجرا را از‌ سال گذشته و هنگامی که مقرر شد عمارت اقدسیه به فروش برسد، ببینیم. عمارتی که به خانه شهرداران معروف بود و معماری‌اش به پهلوی دوم بازمی‌گشت. خانه‌ای که مملو بود از آینه‌کاری و کاشی‌کاری‌های متعدد، ناگهان تخلیه شد و وقتی خبر از آغاز روند فروش آن شنیده شده بود، مدیر روابط عمومی شهرداری تهران تلویحا فروش آن را در توییتر تأیید کرد. میان اعضای مدیریت شهری اما گفته‌های متفاوتی درباره ارزشمند یا لوکس بودن این بنا مطرح شده بود. عده‌ای عنوان می‌کردند که این بنا ارزشمند نیست و دیگرانی می‌گفتند که این بنا صرف‌نظر از لوکس‌بودنش، خیلی هم ارزشمند است. این گفته‌ها درباره خانه توفیق هم مطرح شده بود. ساختمانی که روزگاری محفل بسیاری از طنزنویسان کشور بود و چهار دهه بعد از انتشار آخرین شماره‌اش به شرکت سهامی چاپ رنگین واگذار شده بود، در آستانه تخریب قرار گرفته بود. خانه به‌آذین هم سرنوشتی متفاوت از این دو بنایی که از آنها یاد کردیم، نداشت. حرف خانه به‌آذین، مترجم و نویسنده نام‌آشنا در منطقه آریاشهر تهران، اردیبهشت‌ماه سر زبان‌ها افتاده بود. خانه‌ای پنجاه ساله که ٤٠‌درصد آن متعلق به پسر مترجم است و ٦٠‌درصد آن برای بسازوبفروش‌ها. پسر به‌‌آذین به ایسنا درباره سرنوشت این بنا گفته بود که می‌خواهد آن را بنیاد فرهنگی کند، در صورتی که بسازوبفروش‌ها دستور خلع ید این بنا را گرفتند. فرزند این مترجم خردادماه به مهر گفته بود که این بنا قرار است ثبت اضطراری شود. اتفاقی که البته برای همه خانه‌ها نمی‌افتد.

تخریب، این‌بار در نیشابور

 فاجعه اما زمانی اتفاق افتاد که خانه مشکاتیان در نیشابور تخریب‌شد. بنایی که چند ‌سال در کشاکش موزه موسیقی‌شدن بود، ناگهان به شخصی فروخته شد و آن فرد هم اقدام به تخریبش کرد. تخریبی که اعضای مدیریت شهری نیشابور هم نتوانستند جلوی آن را بگیرند. حسن خواجویی یکی از فعالان رسانه‌ای در توضیح ابعاد این تخریب حتی به سایت همستان گفته بود: «این خانه، سومین خانه تاریخی بوده که در نیشابور تخریب‌شده، خانه رئیس‌التجار و خانه معمارباشی پیش از این تخریب شدند.» به گفته او تعداد خانه‌های ارزشمند نیشابور شاید حتی به تعداد انگشتان یک دست هم نرسد که با تخریب این سه بنا در چند ماه اخیر می‌توان گفت که ۳۰‌درصد از خانه‌های تاریخی از بین رفته‌اند. او معتقد است که با این تخریب‌ها زمینه برای خروج این شهر از فهرست اتحادیه شهرهای تاریخی جهان وجود دارد. این آمار درباره شهر تهران هم وجود دارد، آمار ‌سال گذشته شهرداری تهران در آستانه هفته تهران می‌گفت که حدود ٦‌هزار خانه تاریخی در تهران وجود دارد، با این حال به گفته ابوالفتح شادمهری، مدیر بافت تاریخی شهرداری تهران اطلاعات هزارتای آنها در سامانه تهران ثبت شده است.

راه‌های جلوگیری از تخریب

برای جلوگیری از این تخریب‌هایی که معمولا بی‌سروصدا اتفاق‌می‌افتند و هر نهادی هم نهاد دیگر را مقصر عنوان می‌کند، چند راه مطرح شده است. علی اعطا، سخنگوی شورای شهر تهران ‌سال گذشته در گفت‌وگو با روزنامه شهروند از تصویب طرح «الزام شهرداری تهران به ارایه لایحه حفاظت از میراث معماری معاصر» خبر داده بود. سخنگوی شورای شهر تهران گفته بود که بر سر ارزشمندبودن بناها هنوز هم میان مالکان و معماران محل اختلاف‌نظر است. طرح تازه می‌گوید فارغ از اینکه بناها در فهرست میراث فرهنگی ثبت شده باشند، گاهی به واسطه افرادی که صاحب آن بودند، باید محفوظ شوند. طرح شورای شهری‌ها اردیبهشت‌ماه  تصویب شد.  به گزارش ایلنا طرح می‌گوید حفاظت از تمامی عناصر و اجزای میراث طبیعی- تاریخی و فرهنگی شهر تهران شامل محوطه‌های باستانی، بافت‌ها و مجموعه‌های تاریخی، محورهای طبیعی- تاریخی، باغات قدیمی، قنوات و چشمه‌ها الزامی است. همین‌طور هر گونه ساخت‌وساز در مجاورت یا حریم آثار ثبت‌شده با کسب مجوز و رعایت ضوابط و مقررات سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مجاز است. یکی دیگر از اقداماتی که به نظر می‌رسد بعد از این لایحه باید صورت گیرد، ثبت اطلاعات مربوط به این بناها و خانه‌های تاریخی و ارزش‌گذاری آنهاست. مسأله‌ای که مدیرکل بافت تاریخی شهرداری تهران هم روی آن اتفاق نظر داشت و به اعتماد گفته بود که «بانک اطلاعاتی به مفهوم تخصصی آن وجود ندارد.» یک راه‌حل دیگر برای جلوگیری از تخریب خانه‌های تاریخی اما ثبت آنها در میراث فرهنگی است. محسن شیخ‌الاسلامی، معاون مستعفی میراث فرهنگی استان تهران به ایلنا گفته بود که در صورت ثبت این خانه‌های تاریخی در فهرست ملی ممکن است باز هم تخریب شوند، اما حداقل آن است که مصوبه قانونی برای اجبار بازسازی عین به عین و ادامه‌ندادن تخریب‌ها در دست خواهیم داشت. میراث فرهنگی اهرم قدرت بازدارنده جدی در این‌باره ندارد.

 با این وجود، هنوز هم این طرح برای حجم عظیم خانه‌های ارزشمند و شخصیت‌های مطرح در تهران کفایت نمی‌کند، این را خود متولیان امر شهری هم می‌دانند. چنانچه اعطا چندی پیش در توییتر خود در توضیح عکس خانه نزار قبانی نوشته بود که اگر این خانه در تهران بود، تخریب شده بود.