تجارت فردا- در اواخر بهمن ماه بود که رئیس بانک مرکزی عبدالناصر همتی در مصاحبه ای گفت: "متاسفانه در جنگ و فشار اقتصادی و تحریم های همه جانبه دشمنان خارجی ما ما درگیر عده ای فرصت طلب و رانت خوار هستیم که سعی بر ایجاد التهاب در جو روانی جامعه دارند" با توجه به صحبت های رئیس بانک مرکزی در این نوشتار با بررسی عوامل محیطی و فردی به این سوال پاسخ خواهیم داد که هیولاهای رانت خوار چگونه تولید می شوند؟
دولت و رانت
بر هیچ کسی پوشیده نیست که اقتصاد ایران اقتصادی دولتی است، بنابراین دولت نقش بزرگی در ایجاد پدیده ها بازی می کند. از عواملی که باعث ایجاد رانت میشود و آیین نامه ها و مصوبات لحظه‌ای است. به عنوان مثال خود بانک مرکزی در اتفاقات مربوط به دلار ۴۲۰۰ تومانی توسط دولت معرفی شد، فقط یک معرفی ساده صورت نگرفت، بلکه بنزینی بود روی آتش رانت خوار ها.
اما بخش دیگری از دولت نیز در ایام بحران نقشی مخرب را بازی کردند عنوان مثال در خبر ها می دیدیم که روزی صادرات یا واردات یک کالای کشاورزی ممنوع میشود و مدتی بعد آزاد. چنین مصوبه هایی که اغلب لحظه‌ای بودند علاوه بر اینکه محاسبات و برنامه‌های تولیدکنندگان و تجار را بر هم می زدند، برای افرادی که زودتر مطلع می شوند می شدند نیز رانت ایجاد می‌کردند.
بیایید بی تصمیمی که همه به اتفاق نظر، آن را بزرگترین تصمیم رانت زای سال‌های اخیر ایران می دانستند دقیق تر شویم، روی ماجرای دلار ۴۲۰۰ تومانی. آیا این تصمیم ها صلح تفکر یک نفر بوده است؟ آیا سیاستگذاران هنگامی که این تصمیم را گرفتند نیت بدی داشتند؟ آیا فقط در ایران چنین اتفاقاتی می‌افتد؟
اجماع کاذب
برای پاسخ به این سوالات مایکل هیوز، ای استاد دانشگاه ویرجینیا، در کتاب جامعه شناسی خود مفهومی را بیان می کند با عنوان" اجماع کاذب" در سال ۱۹۶۱ دولت آمریکا به رهبری جان اف کندی، با شکست بزرگی برای اشغال کوبا مواجه می میشود. بیش از ۱۴۰۰ تبعیدی کوبایی برای این حمله توسط سازمان سیا آموزش می بینند و سپس به خلیج خوک ها اعزام می شوند در همان جا نیروهای فیدل کاسترو بیشتر این افراد را می کشند یا به اسارت میگیرند.
این اتفاق برای آمریکا یک شکست بزرگ محسوب می شد زیرا باعث شد کوبا به شوروی سابق نزدیک شود و این نزدیکی تا جایی پیش رفت که شوروی موشکهای هسته‌ای خود را در کوبا مستقر کرد. این نتیجه برای آمریکا فاجعه بار بود تحلیل های بعدی مشخص کرده‌اند که کندی و مشاورانش، اندازه و قدرت ارتش کاسترو را نادیده گرفته بودند و اصلاً به نتیجه شکست فکر نکرده بودند .
آنها به وضوح اطلاعات کامل و مفید را قبل از حمله جمع‌آوری نکرده بودند و نتیجه با فاجعه ای بزرگ برابری می‌کرد، یعنی موشکهای هسته‌ای شوروی، از هر زمان دیگری به آمریکا نزدیکتر شده بودند.
رئیس جمهور کندی و اطرافیانش قربانی اجماع کاذب شده بودند. نوعی فرآیند تصمیم‌گیری که در گروههای منسجم دیده می شود و اعضای آنها آنچنان به فکر حفظ اجماع هستند که قوای ذهنی شان مختل می شود اعضای گروه در جریان اجماع کاذب همگی دچار توهم می‌شوند و در نتیجه اعتماد به نفس آنها بیش از پیش و بیشتر از حد واقعی بالا میرود و سپس تمایل بیشتری به ریسک و مخاطره جویی پیدا می کنند.
همین امر باعث میشود که آنها سعی می کنند واقعیت و اطلاعاتی را که بر خلاف باور های آنهاست، نادیده بگیرند. برخی از اعضای گروه خواستار همنوایی می‌شوند و به کسانی که در خصوص تصمیم نهایی ابراز تردید می‌کنند فشار می آورند و به آنها اجازه مخالفت نمی دهند. حاصل این اجماع کاذب و همنوایی چیزی نیست جز اتخاذ تصمیمی که در آن تحلیل انتقادی نقشی نداشته است.
همنوایی دولتی
برگردیم به ایران و شبه اتخاذ تصمیم دلار ۴۲۰۰ تومانی. آن شب یک اجماع کاذب شکل گرفت و نتیجه جلسه قیمت‌گذاری دستوری دلار ۴۲۰۰ تومانی با اعتماد به نفس بالایی اعلام شد.
جان اف کندی و اطرافیانش قدرت کوبا را نادیده گرفتند و حسن روحانی و اطرافیانش قدرت بازار و تقاضای موجود را.
نتیجه هر دو اجماع کاذب یک فاجعه بود و چیزی بود که هیچکس قبلاً فکرش را هم نمی کرد بمب‌های هسته‌ای شوروی از همیشه به آمریکا نزدیک تر شدند و همچنین دلار ۴۲۰۰ تومانی به محدوده ۱۸ هزار تومان رسید.
تحقیقات پیرامون اجماع کاذب به ما نشان می دهد که وجود فشارهای قوی اجتماعی در محیط های تصمیم گیری گروهی هم نوایی به بار می آورد.
این فشارها در جلسات بر ما بسیار تاثیر می گذارند ولی از آنها بی خبریم. ما غالباً انتخاب‌های خود را به تأمل معقول و انتخاب های دیگران را به همنوایی نسبت میدهیم.
دو دلیل برای همنوایی مردم وجود دارد تمایل به درست گفتن و تمایل به مقبولیت حال به ایران برگردیم و آن تصمیم رانت زای دلار ۴۲۰۰ تومانی.
به احتمال قوی در آن شب تصمیم گیری امکان مخالفت کم بوده است و افرادی نیز دچار حمله هوایی شده اند. احتمالاً در دیگر تصمیمات رانت زای کشور نیز این همنوایی نقش مهمی دارد. زمانی که مصوبه های متعددی با سرعت زیاد پشت به پشت هم می آمدند و در مدت کوتاهی واردات یا صادرات فلان محصول ممنوع یا آزاد می شد این همنوایی و اجماع کاذب در ایرانی که اقتصاد دولتی دارد بسیار مهم می شود، زیرا همیشه کمیته ای، کار گروهی و شورایی در دولت در حال اتخاذ تصمیماتی هستند که روی دیگران تاثیر می گذارند. بنابراین می توان این نتیجه را گرفت که در اقتصاد دولت زده ایران، خود دولت و زیر مجموعه های آن با تصمیماتی که اتخاذ می کنند، سهم مهمی در ایجاد یا مبارزه با رانت دارند. همانطور که بررسی کردیم در بزرگترین رانت اخیر یعنی رانت حاصل از دلار ۴۲۰۰ تومانی، هیچ کسی به جز دولت و فرایند تصمیم گیری اش در تولید آن نقشی نداشت.
جنگ با رانت
اما سوال اینجاست که برای مقابله با ایجاد چنین رانت هایی چه میشود کرد؟ قدم اول در مبارزه با رانت و شفاف سازی فرآیند تصمیم‌گیری دولت است.
به عنوان مثال با گذشت نزدیک به دو سال از جلسه اتخاذ سیاست دلار ۴۲۰۰ تومانی، هنوز هیچ کس در خارج از جلسه دقیق نمی داند که در جلسه چه گذشت و حامیان دلار ۴۲۰۰ تومانی چه کسانی بودند و منتقدان چرا مقاومت بیشتری از خود نشان دادند. حتی کسی بابت اتخاذ این تصمیم از مردم عذرخواهی نکرد.
قدم دوم برای مبارزه با رانت آگاهی اجتماعی است. رسانه ها باید به بررسی رانت ها و عوامل شکل گیری آن ها بپردازند و سیاست گذار را مجبور کنند که اشتباه خود را در سیاستی که منجر به رانت شده بپذیرند. قدم سوم برای مبارزه با رانت بالا بردن هزینه برای سیاست‌گذارانی است که اقدامات آنها منجر به رانت شده است.
این امر از طریق آگاهی دادن به افکار عمومی صورت می پذیرد و همچنین هزینه را برای تکرار اشتباهات گذشته زیاد می کند اگر به تاریخ چند سال گذشته بنگریم در می یابیم که تصمیمی رانتی ارز ۴۲۰۰ تومانی در زمان دولت محمود احمدی نژاد و ریاست بهمنی بر بانک مرکزی نیز اتخاذ شده بود.
قدم چهارم برای مبارزه با رانت فراهم کردن شرایطی است که سکوت در سازمان‌های دولتی تضعیف شود. کارشناسان نقش سکوت را حتی در رسوایی های بزرگ آمریکا نیز مهم می‌دانند و معتقدند که رسوایی هایی نظیر انرون ، تایکو و ورلدکام به علت سکوت بحرانی شده بود.
برای مقابله با سکوت نیاز است به کارمندان این اطمینان داده شود که در صورت شکستن سکوت خود تنبیه نمی‌شوند و حتی به صورت ضمنی. همچنین نکته مهم تر این است که حرف کارمندانی که سکوت خود را شکسته اند شنیده شود. در تاریخ بسیاری از فاجعه ها به خاطر اهمیت ندادن به صدای افرادی رخ داده است که سکوت خود را شکسته اند.
وقتي كسي تو اين مملكت جوابگوي اعمال خود نيست و باند قدرت و مافيا در همه ارگانها نفوذ داره نتيجه ميشه وضعيت اسفناك كنوني