شاخص نوآوری ایران | آینه‌ای از اقتصاد دانش‌بنیان کشور برای تعیین نقشه راه آینده

آینه‌ای از اقتصاد دانش‌بنیان کشور برای تعیین نقشه راه آینده

شاخص نوآوری یکی از معیارهای مهم برای ارزیابی عملکرد کشورها در زمینه اقتصاد دانش‌بنیان است. بر اساس آخرین گزارش‌ها، ایران با امتیاز ۲۹.۶ در رتبه جهانی ۹۵ شاخص زیرساخت قرار دارد. این رتبه عملکردی متوسط را نشان می‌دهد، اما در برخی حوزه‌ها نیازمند توجه و بهبود است

چشم انداز نوآوری ایران در سال ۲۰۲۴ کشوری را نشان می دهد که تلاش می کند شکاف‌ها را پر کند و پتانسیل خود را در عرصه رقابتی جهانی باز کند. ایران با رتبه ۶۴ در شاخص جهانی نوآوری، نقاط قوت قابل توجهی را در پیچیدگی بازار و خروجی‌های دانش نشان می‌دهد. اما با چالش‌های حیاتی در حمایت سازمانی و توسعه زیرساخت‌ها مواجه است. برای بهبود وضعیت آن بررسی عوامل شکل‌دهنده اکوسیستم نوآوری ایران الزامی است. همچنین تحلیلی جامع از جایگاه آن در میان همتایان خاورمیانه و جهان به درک کمبود و محدودیت‌ها کمک می‌کند.

• سرمایه‌گذاری:

ایران در زمینه سرمایه‌گذاری عملکرد فوق‌العاده‌ای داشته است و رتبه یک در امسال کسب کرده است. ارزش بازار سرمایه ایران نسبت به تولید ناخالص داخلی بسیار بالا است. اما داده در مورد سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر، نشان‌دهنده نیاز به توسعه بیشتر این حوزه است.

• تجارت، تنوع و مقیاس بازار:

ایران در زمینه تجارت، تنوع و مقیاس بازار عملکرد نسبتا ضعیفی داشته است و این موضوع به دلیل جایگاه ۹۷ جهان قابل مشاهده است. با این داده‌ها می‌توان به این نتیجه رسید که تعرفه‌های بالا، مانع اصلی بر سر راه تجارت بین‌المللی ایران است. از طرفی اقتصاد ایران تنوع متوسطی دارد و اندازه بازار داخلی ایران بسیار بزرگ است.

ایران با وجود داشتن یک بازار بزرگ و پویا، با چالش‌هایی در زمینه تسهیل تجارت، دسترسی به اعتبار و توسعه بازار سرمایه خطرپذیر مواجه است. برای بهبود رتبه خود در شاخص پیچیدگی بازار، ایران باید بر روی کاهش موانع تجاری، توسعه بازار سرمایه و حمایت از کسب‌وکارهای کوچک و متوسط تمرکز کند. براساس داده‌های ارائه شده، ایران در شاخص تجارت، تنوع و مقیاس بازار با کسب امتیاز ۴۱.۹ و رتبه جهانی ۹۷، عملکرد نسبتا پایینی دارد.

موانع تجاری: نرخ بالای تعرفه‌های گمرکی (رتبه ۱۳۱) نشان می‌دهد که ایران با موانع تجاری قابل توجهی روبرو است. تعرفه‌های بالا هزینه‌های واردات را افزایش داده و رقابت‌پذیری کالاهای ایرانی در بازارهای جهانی را کاهش می‌دهد.

تنوع اقتصادی: اقتصاد ایران از تنوع متوسطی برخوردار است که در این حوزه رتبه ۵۸ نشان داده شده است. این بدان معناست که اقتصاد ایران به چند صنعت اصلی وابسته است و در نتیجه، آسیب‌پذیری آن در برابر نوسانات بازارهای جهانی افزایش می‌یابد.

مقیاس بازار: با وجود موانع تجاری، ایران از یک بازار داخلی بزرگ با پتانسیل قابل توجه برای فعالیت‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری  از رتبه ۱۹ برخوردار است. این نشان می‌دهد که بازار داخلی ایران می‌تواند به عنوان یک موتور رشد اقتصادی عمل کند.

شاخص خروجی‌های دانش و فناوری

جدول “خروجی‌های دانش و فناوری” بینش‌هایی را در مورد عملکرد ایران در ایجاد، کاربرد و انتشار دانش و فناوری ارائه می‌دهد. این جدول به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود:

1. ایجاد دانش

این بخش توانایی کشور را در تولید نوآوری‌های فکری و تکنولوژیکی اندازه‌گیری می‌کند:

• حق اختراع بر اساس منشأ/میلیارد دلار PPP GDP (۵.۱): تعداد ثبت اختراعات داخلی به ازای هر میلیارد دلار (GDP) با احتساب قدرت خرید، با امتیاز ۵.۱ و رتبه ۳۲ جهانی، نشان می‌دهد که فعالیت‌های اختراع نسبت به تولید اقتصادی کشور متوسط است.
• حق اختراع PCT بر اساس منشأ/میلیارد دلار PPP GDP (۰.۲): به اختراعات ثبت شده از طریق پیمان همکاری ثبت اختراع (PCT)، یک سیستم بین‌المللی ثبت اختراع، اشاره دارد. امتیاز ۰.۲ و رتبه ۴۶ نشان‌دهنده فعالیت بین‌المللی محدود در حوزه اختراع است.
• مدل‌های کاربردی بر اساس منشأ/میلیارد دلار PPP GDP (۴.۶): امتیاز ۴.۶ و رتبه ۱۶، عملکرد خوب در ثبت نوآوری‌ها یا طرح‌های ساده‌تر را نشان می‌دهد.
• مقالات علمی و فنی/میلیارد دلار PPP GDP (۲۳.۵): نشان‌دهنده بهره‌وری متوسط علمی و دانشگاهی است و رتبه ۴۰جهانی را دارد.
• شاخص H-index اسناد قابل استناد (۲۳.۳): کیفیت و تأثیر خروجی تحقیقات (استنادها) را اندازه‌گیری می‌کند و رتبه ۴۰ را دارد.

تأثیر دانش 

این دسته تأثیر ایجاد دانش بر اقتصاد و جامعه ایران را اندازه‌گیری می‌کند:

• رشد بهره‌وری نیروی کار (۰.۷٪): نشان‌دهنده رشد بهره‌وری پایین است و رتبه ۶۰ جهانی را دارد، که می‌تواند مانع از رقابت اقتصادی شود.
• ارزش‌گذاری یونی‌کورن (% GDP): بدون رتبه یا امتیاز، نشان‌دهنده حضور محدود یا عدم وجود شرکت‌های نوپای میلیارد دلاری (“یونی‌کورن”) است.
• هزینه‌های نرم‌افزار (% GDP، ۰.۷): نشان‌دهنده هزینه‌های نرم‌افزار به عنوان بخشی از GDP است و رتبه ۴۹ را دارد، که نشان‌دهنده سرمایه‌گذاری متوسط در فناوری‌های دیجیتال است.
• تولید با فناوری بالا (۳۰.۸٪): این امتیاز کشور در خلق های‌تک رتبه ۱۲ را ارائه می‌دهد، این موضوع نشان‌دهنده توانایی‌های قابل توجه در تولید صنعتی پیشرفته است که برای توسعه اقتصادی حیاتی است.

3. انتشار دانش

این بخش انتشار خروجی‌های دانش و فناوری را ارزیابی می‌کند:

• درآمدهای مالکیت معنوی: مقدار این درآمد با ٪۰ و رتبه ۹۵، نشان‌دهنده درآمد ناچیز از مالکیت معنوی در تجارت است.
• پیچیدگی تولید و صادرات (۳۸.۳): پیچیدگی صادرات را اندازه‌گیری می‌کند و رتبه ۷۵ را دارد، که نشان‌دهنده پیچیدگی متوسط در کالاهای صادراتی است.
• صادرات با فناوری بالا: کل تجارت محصولات با فناوری سطح بالا و نوآورانه %۰.۲، است که رتبه ۱۰۷ را نشان می‌دهد، نشان‌دهنده تخصص محدود در صنایع با فناوری بالا است.
• صادرات خدمات ICT ( کل تجارت، ۰.۱۲%): صادرات خدمات ICT حداقل است و رتبه ۱۲۳ را دارد، که نشان‌دهنده عملکرد ضعیف در خدمات دیجیتال است.
• گواهینامه‌های کیفیت ISO 9001/میلیارد دلار:  امتیاز (1.3) پایبندی متوسط به استانداردهای کیفیت، رتبه ۱۰۸ را برای کشور نشان می‌دهد، که نشان‌دهنده فضای بهبود در سیستم‌های مدیریت کیفیت گواهی‌شده است.

تحلیل عملکرد ایران و مقایسه با کشورهای خاورمیانه

عملکرد ایران

ایران در رتبه 64 شاخص جهانی نوآوری قرار دارد. نقاط قوت ایران در حوزه پیچیدگی بازار و خروجی‌های دانش و فناوری است. با این حال، در زمینه نهادها، زیرساخت‌ها و پیچیدگی کسب‌وکار عملکرد ضعیفی دارد.

مقایسه با کشورهای خاورمیانه

• امارات متحده عربی (امارات): در رتبه ۳۲ قرار دارد و در حوزه‌های پیچیدگی بازار و زیرساخت‌ها عملکرد خوبی دارد. اما در زمینه نهادها و سرمایه انسانی و تحقیقات عملکرد ضعیفی دارد.
• عربستان سعودی: در رتبه ۵۴ قرار دارد و در حوزه‌های زیرساخت و پیچیدگی بازار عملکرد متوسطی دارد. اما در زمینه پیچیدگی کسب‌وکار و خروجی‌های خلاقانه عملکرد ضعیفی دارد.
• ترکیه: در رتبه ۳۶ قرار دارد و در حوزه خروجی‌های دانش و فناوری عملکرد قوی دارد. اما در زمینه نهادها و پیچیدگی بازار عملکرد ضعیفی دارد.
• قطر: در رتبه ۴۸ قرار دارد و در حوزه پیچیدگی بازار عملکرد خوبی دارد. اما در زمینه نهادها و خروجی‌های دانش و فناوری عملکرد ضعیفی دارد.

نتایج کلیدی برای تعیین نقشه راه آینده

• گرایش‌های منطقه‌ای: امارات متحده عربی در نوآوری کلی و زیرساخت‌ها پیشرو است. ایران در پیچیدگی بازار عملکرد خوبی دارد. ترکیه در خروجی‌های نوآورانه قوی است. عربستان سعودی و قطر در بیشتر حوزه‌ها عملکرد متوسطی دارند، اما در خروجی‌های نوآورانه عقب هستند.
• موقعیت منحصر به فرد ایران: پیچیدگی بازار بالای ایران نشان‌دهنده پتانسیل سرمایه‌گذاری و تجارت قوی است. اما ضعف در نهادها و زیرساخت‌ها مانع از توسعه اکوسیستم نوآوری گسترده‌تر ایران می‌شود.
• فرصت‌ها برای ایران: بهبود نهادها و پیچیدگی کسب‌وکار می‌تواند پتانسیل نوآوری ایران را افزایش دهد. تقویت خروجی‌های خلاقانه و زیرساخت‌ها می‌تواند ایران را به کشورهای پیشرو منطقه نزدیک‌تر کند.