کره جنوبی چگونه به ابرقدرت صادراتی تبدیل شد؟ | معجزه رودهان

در اوایل دهه 196، کره جنوبی در آستانه فروپاشی اقتصادی بود. این کشور از آشفتگی سیاسی و رکود اقتصادی رنج می­برد. ضعیف­تر از کشورهای فقیر مطلق جهان شده و درآمد سرانه آن کمتر از کره شمالی بود. استاندارد زندگی در آن طی یک دهه همواره رو به افول بود. انباشت سرمایه و پس­انداز ملی عملاً برای این کشور معنایی نداشت و حتی تامین مالی بیشتر سرمایه­گذاری­های داخلی به کمک­های مالی خارجی وابسته بود. سهم صادرات کره در ابتدای این دهه کمتر از یک درصد تولید ناخالص داخلی بود و این کشور فقط با حمایت­های مالی و ارزی آمریکا می­توانست از عهده واردات برآید. مولفه­هایی چون جمعیت بالا در مقابل وسعت کم­قلمرو خاکی، کمبود منابع طبیعی، هزینه­های مالی بالا، بی­ثباتی سیاسی دائمی، جنگ با نیمه شمالی و سیطره سیاسی و اقتصادی دامنه­دار هم شانسی برای اینکه بتواند روی پای خود بایستد به این جمهوری نمی­داد. ولی از اواسط این دهه ورق برگشت. مانند تولد دوباره اقتصاد آلمان غربی پس از جنگ­جهانی دوم. برای جمهوری کره هم معجزه شد.

با تصمیم به توسعه صادرات، آغاز ورود به یک دوره پایدار اقتصادی رقم خورد و تصمیم­های سیاستی، کره­جنوبیی را به یک نیروگاه صادراتی تبدیل کرد. «معجزه رودِ هان» برای کره، جایگزینی استراتژی صادرات­محورِ مستقلانه به جای واردات بود که باعث رشد چشمگیر این کشور در دهه­های 1960 و 1970 شد و تجربه دومین فرآیند رشد سریع اقتصادی-صادراتی دنیا را طی شش دهه به آن داد. دولت کره که در سال 1964 خود را وادار به پایبندی به استراتژی توسعه صادراتی کرده و متعهد شده بود با اتخاذ نرخ واقعی ارز و اصلاح سیستم ارزی، به وابستگی مالی­اش خاتمه دهد، توانست با تکیه بر برنامه­ها و ادوار توسعه اقتصادی تا سال 1970 در معنای واقعی، به استقلال و توسعه صادراتی دست یابد و به این سوالات پاسخ دهد که این اصلاحات چرا، چگونه و در چه شرایطی رخ داد  و چه عواملی تغییر در اصلاح سیاست­های تجاری را توجیه کردند تا صادرات این کشور از 7/0 درصد در سال 1959 به 20 درصد از تولید ناخالص داخلی و حجم صادراتی یک میلیارددلاری در سال 1970 برسد.

در پایان سال 2018، تولید ناخالص داخلی آن، رقم 72/1 تریلیون دلار را پشت سر گذاشت و در پایان سال 2020، میزان صادرات این کشور به یکی از ایالت­های آمریکا (بزرگ­ترین حامی مالی­اش در سال­های انقباض اقتصادی) بالغ بر 836 میلیون دلار با سهم 35 درصدی از حجم تجارت خارجی آن شد!

● دهه جنگ و سوختن

شبه­جزیره کره به دلیل همجواری با چین و ژاپن، همیشه موقعیت ژئوپولیتیک و اهمیت راهبردی داشته است. این کشور، از حیث نگرش سیاسی، برای چین ، راه تسخیر آسیا، خنجری در گلوی ژاپن و عامل ایجاد توازن قوا در منطقه شرق دور برای آمریکا تلقی می­شود. به همین دلیل، همیشه میدان نبرد استراتژیک قدرت­های منطقه­ای بوده و تجارب تلخی را پشت سر گذاشته است. در سخت­ترین این استثمارها، 36 سال سلطه ژاپن را در خاطر دارد.  در سال 1905 میلادی، ژاپن به خاک کره تجاوز کرد و در سال 1910 با امضای پیمان الحاق کره به ژاپن، این کشور رسماً برای 36 سال اشغال شد.

ژاپن پس از شکست در جنگ جهانی دوم، خاک کره را ترک کرد. اما به جای آن، سربازان شوروی و آمریکا به ترتیب بخش­های شمالی و جنوبی کره را به اشغال خود درآوردند و در سال 1945 آن را با یک قرارداد به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم کردند. با به رسمیت شناخته شدن اولین کره متحد در اعلامیه قاهره نیز، تلاش شوروی و آمریکا برای گسترش ایدئولوژی­های خود در کل شبه­جزیره و خصومت فزاینده ناشی از آن، به تشکیل دو دولت جداگانه با ایدئولوژی­های متفاوت منجر شد و تقسیم کره دو موجودیت سیاسی مجزا را شکل داد: کره شمالی و کره جنوبی. در شمال در پیونگ یانگ، به فرماندهی کیم ایل سونگ با پشتیبانی استالین و مائوتسه تونگ، دولتی کمونیستی تشکیل شد و نیروهای مورد حمایت آمریکا در جنوب، دولت لیبرالی به ریاست سینگمان ری را پایه­گذاری کردند. مدار 38 درجه هم خط مرزی و سیاسی دو کشور را تعیین و سازمان ملل از آن حمایت کرد. اما در سال 1950، نیروهای ارتش کره شمالی در یک حمله غافلگیرکننده از خط حائل میان دو کره واقع در مدار 38 درجه عبور کرده، به خاک کره جنوبی هجوم بردند و جنگ کره آغاز شد.

این جنگ تا جولای 1953 به طول انجامید و بعد از آتش­بس، دو کشور کره شمالی و کره جنوبی به پشت مرزهای خود بازگشتند؛ اما عواقب آن برای کره جنوبی ماند. جنگ، یک شکست اقتصادی بزرگ برای کره بود. طی سال­هایی که این کشور در اشغال ژاپن بود، هیچ گامی در راستای پیشرفت و توسعه برداشته نشد و سیاست­های کلی تابع سیاست استعماری ژاپن به منظور افزایش ظرفیت عرضه مواد غذایی بود. در آن سال­ها، تنها برخی از صنایع کوچک تولیدی در قسمت شمالی شبه­جزیره کره، ایجاد شده و راه افتاده بودند  و بیش از 70 درصد کل جمعیت کشور در روستاها زندگی و در مزارع کشاورزی می­کردند. پس از پایان جنگ نیز چون بیشتر امکانات بالقوه کشور منهدم شد، کره عملاً از هر لحاظ فقیر بود. جمعیت بالا، بهره­وری پایین، استاندارد معیشتی رو به افول، منابع طبیعی اندک، اقتصاد مبتنی بر کشاورزی سنتی، عدم انباشت سرمایه، فقدان مبادلات تجاری خارجی، نبود یک استراتژی جامع توسعه­ای و بی­اعتمادی عمومی، آسیب­پذیری این کشور را شدت داده بود و تمامی تلاش­ها برای بهبود شرایط اقتصادی را عقیم می­کرد. این در حالی بود که حکومت سینگمان، بر مبنای یک حکمرانی کاملاً شخصی بنا شده بود و فقط مبارزه با نفوذ کمونیسم و مخالفان داخلی برایش اهمیت داشت.

هدف اصلی ری، ایجاد اتحاد ملی از طریق پیروزی نظامی بود که با شعار «حرکت برای اتحاد» هم­سویی یافته و مخالف موضع­گیری آمریکا به عنوان حامی او بود. آمریکا و سازمان ملل، برای بازسازی صنایع کلیدی و همچنین مهار تورم، در سال 1953، بیش از 1170 میلیون دلار به دولت سینگمان کمک کرده بودند و تمامی مواد خام، کالاهای مصرفی و مواد غذایی با کمک­های اعتباری آمریکا خریداری می­شد، اما ری، توسعه و بازسازی اقتصادی را در اولویت برنامه­هایش جای نداده بود. سینگمان صرفاً با مشاوره آمریکایی­ها که خواهان دولت متمرکز و قوی بودند، نهادهای به ارث رسیده از استعمار ژاپن را حفظ می­کرد و در کنترل سیاسی و استخراج مالیات­ها سعی می­کرد موفق عمل کند، به این امید که حمایت­های مالی آمریکا را مستمر نگه دارد.

علاوه بر آن، ماهیت فسادآلود رابطه او با سرمایه­داران نیز مانع از شکل­گیری نظام­مند رشد اقتصادی شده بود و این آمریکایی­ها را شاکی کرده بود.  ری، در ازای دریافت حمایت سیاسی از سرمایه­داران به آن­ها رانت می­داد، بی­آنکه این رانت­ها در راه­های تولیدی هزینه شوند؛ و این در حالی بود که اولویت دوم دولت بعد از پیشبرد اصلاحات ارضی برای ایجاد بستر مالکیت عادلانه زمین و آزادسازی نیروی کار و سرمایه برای صنعتی­سازی کشور، بازسازی تعریف شده بود. برنامه بازسازی طرحی ملی­گرایانه بود که باید اجرای آن رانت­هایی را برای صاحبان کسب و کار پشتیبان دولت به ازای تحقق اهدافی چون رشد صنعتی و اقتصادی ایجاد می­کرد. از این رو مقامات آمریکایی نگران ناتوانی دولت ری، در دستیابی به یک اقتصاد خودکفا و متکی بر صادرات در عین عدم وابستگی بیشتر به کمک­های مالی و اعتباری خارجی شده بودند.

برای آمریکایی­هایی که از رقابت در جنگ سرد دوری می­کردند، درک ملموس این واقعیت که اقتصاد کره شمالی در وضعیت بهتری نسبت به کره جنوبی قرار دارد، یک هشدار جدی بود. به همین جهت شروع به افزایش فشار بر دولت ری برای تغییرات سیاسی، نه تنها برای توقف فساد انحصاری بلکه برای افزایش صادرات و از بین بردن شکاف وارداتی کردند با وجود این دولت سینگمان، با بی­تفاوتی با گوشزدهای حامی مالی خود برخورد می­کرد تا جایی که در پی تغییر یک­جانبه نرخ تبادل ارز از سوی آمریکایی­ها در سئول در سال 1960، نسبت به رسمی کردن تغییر نرخ ارز، منفعل عمل کرد. کاهش کمک­های مالی و کاهش ارزش پول را یک تهدید برای موقعیت سیاسی داخلی خود دانست و با مشارکت در سرکوب سیاسی، مخالفت و واکنش خود را نشان داد. ولی به ضررش تمام شد اعتراضات گسترده دانشجویی علیه سرکوب سیاسی و تقلب آشکار در انتخابات ملی مارس 1960ف سینگمان ری را مجبور به کناره­گیری کرد و او ریاست دولت را از دست داد.

● اصلاحات آزمایشی

وقتی در سال 1960، به دنبال تظاهرات دانشجویی، سینگمان ری ناچار به کناره­گیری و تبعید خودخواسته شد، حکومت دموکراتیکی که به جمهوری دوم کره شهرت یافت، قدرت را در دست گرفت تا دوره جدیدی از حکومت پارلمانی در کره آغاز شود. در این دولت چانگ میون به عنوان نخست وزیر و یون بو ستون، به عنوان رئیس­جمهور تشریفاتی، ریاست کابینه را بر عهده گرفتند. دولت چانگ که متعهد به سیستم سیاسی و اقتصادی بازتر و لیبرال­تر بود وعده داد که به جای امید به اتحاد مجدد کره، بر توسعه اقتصادی متمرکز شده و فساد سیاسی را ریشه­کن کند.

دولت آمریکا هم خیالش از بابت سینگمان ری راحت شده بود. در قبال تعهد دولت چانگ برای اصلاحات، از حمایت 35 میلیون دلاری برای تقلیل پیامدهای کاهش ارزش پول، خرید محصولات کشاورزی به منظور جلوگیری از افزایش قیمت مواد غذایی و همچنین حمایت­های مازاد خبر داد، مشروط به اینکه سیاست­های اصلاحی دولت در نظام ارزی، کنترل واردات  و افزایش صادرات با هدف رشد اقتصادی صادرات­محور و مستقل، تا اول مارس 1961 اجرایی شود. دولت چانگ نیز که درصدد حفظ حمایت­های دولت آمریکا و دریافت کمک 35 میلیون دلاری بود تلاش کرد در دومرحله ارزش وون کره را کاهش دهد که مرحله اول همراه با اصلاحات اساسی در سیستم ارزی بود. او واردات را نیز وارد یک چرخه کنترلی روبه کاهش کرد و صادرات را افزایش داد.

صادرات در دولت چانگ از 8/19 میلیون دلار در سال 1959 به 8/32 میلیون دلار در سال 1960 و 9/40 میلیون دلار در سال 1961 رسید و ارزش دلاری آن از سال 1953 پیشی گرفت اما چون برنامه مدونی نداشت که اقتصاد را بر مبنای یک الگوی رشد مبتنی بر صادرات توسعه دهد و تاثیر حمایت­های مالی خارجی هم کوتاه بود، در دو ماه نخست سال 1961، قیمت­ها 15 درصد افزایش و تولید صنعتی وابسته به کالاهای واسطه­ای ارزان وارداتی کاهش یافت. از طرفی حکومت جانگ که خود را غرق در مشکلات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دید طی پنج ماه ناچار شد کابینه ائتلافی­اش را سه بار تغییر دهد که اقداماتش هم چاره­ساز نبود و کشور به سرعت وارد دوره­ای از هرج و مرج سیاسی و اجتماعی شد از جمله معضلاتی که دولت در چاره­جویی برای آن ناتوان بود، سامان دادن به ساختار اقتصادی به جامانده از سوءمدیریت­های دوره سینگمان و فساد گسترده در دستگاه­های دولتی بود. در این شرایط، پارک چونگ-هی که کمیته نظامی انقلاب را تاسیس کرده بود وقتی متوجه شد قرار است به زودی و به اجبار بازنشسته شود، کودتایی نظامی را در 16 می 1961 رهبری کرد که به سرنگونی جمهوری دوم کره منجر شد و زیرساخت تبدیل کره به یکی از چهار ببر توسعه­یافته آسیا را شکل داد.

● حکومت کودتا و آغاز نوسازی

ژنرال پارک در کودتای بدون جنگ و خونریزی 16 می 1961 به عمر دولت چانگ میون پایان داد و در انتخاباتی که با مشارکت 85 درصد واجدین شرایط در 15 اکتبر 1963 برگزار شد، با کسب 6/46 درصد آرا به پیروزی رسید و تا 26 اکتبر 1979 رئیس­جمهور کره جنوبی بود. در موفقیت قابل توجه اقتصاد کره جنوبی، ژنرال پارک­جونگ­-هی، رئیس­جکهور سوم این کشور، نقش غیرقابل­انکاری داشت و در واقع، او را باید بنیانگذار و معمار توسعه اقتصادی کره جنوبی دانست.

زمانی که ژنرال پارک قدرت را به دست گرفت، کره بحران کاهش رشد اقتصادی و افزایش بیکاری را پیش­رو داشت. اندک زیرساختی نیز که دولت استعمارگر ژاپن برای بهره­کشی از این کشور ایجاد کرده بود، طی جنگ دو کره تقریباً نابود شده بود.  حکومت سینگمان ری که حدود 13 سال حمایت تمام­عیار آمریکا را داشت، تحولی در اقتصاد این کشور ایجاد نکرده بود. درآمد سرانه مردم کره جنوبی در سال 1962 فقط 87 دلار و از کشورهای هائیتی، اتیوپی و یمن باز هم پایین­تر بود. فقر جولان می­داد و 40 درصد مردم رنج فقر مطلق را تحمل می­کردند و اینها در حالی بود که ژنرال پارک در دوره حکومت خود، توانست با تدوین و اجرای یک استراتژی بومی، اقتصاد کره را متحول کند و کشورش را در ردیف و جایگاه کشورهای پیشرفته جهان قرار دهد.

راز پیشرفت او اتخاذ برنامه­های راهبردی اصلی و قابل­اجرا در کنار رهایی از وابستگی به آمریکا سود زمانی که پارک روی کار آمد، کره جنوبی کاملاً تحت سلطه آمریکا و برای گذراندن امور وابسته به کمک­های خارجی سود در نیمه دوم دهه 1950 دولت واشنگتن تحت هدایت آژانس آمریکایی توسعه بین­المللی برنامه تعدیل ساختاری در کره جنوبی را به اجرا گذاشت و بر این اساس، کمک­های آمریکا مشروط به اجرای برنامه­های تعدیل به وسیله سئول شد. این آژانس را می­توان یکی از آوانگاردهای نئولیبرالیسم دانست که با تحمیل سیاست­های نئولیبرال به کشورهای دریافت­کننده کمک­های واشنگتن، همواره در پی بیشینه­سازی منافع ابرشرکت­های آمریکایی در کشورهای میزبان است، تا جایی که برخی آن را «اسب تروجان» آمریکایی نامیده­اند. ژنرال پارک اما دریافته بود که هدف USAID «آمریکایی­سازی کره جنوبی» با ابزار کمک مالی است و در کتابی که با عنوان «ملت، انقلاب و من» در سپتامبر 1964 منتشر کرد، آشکارا علیه آن موضع گرفت: « آمریکا نباید از این کمک­ها به عنوان یک اهرم فشار برای آمریکایی کردن کره جنوبی بهره ببرد. کمک­های آمریکا باید ناظر به نیازهای ما باشد. ما به توصیه­های آمریکا اعتماد داریم، اما کمک آمریکا باید هزینه­ بازسازی اقتصاد ما شود، نه اینکه صرفاً به مصرف برسد». وقتی پارک در سال 19622 برنامه اول پنج ساله توسعه خود را اعلام کرد، آمریکایی­ها آن را خام و غیرممکن توصیف کردند.

مشاوران آمریکایی، نگران بودند که سرمایه­گذاری در مقیاس بزرگ در فرآیندهای تولیدی سرمایه­بر، یک استراتژی اشتباه برای کشوری با پس­انداز پایین، فقر بالا، نیروی کار بیکار و بدون مهارت و کمبود شدید سرمایه باشد. ساموئل برگر، سفیر آمریکا حتی موضع­گیری کره جنوبی را « برآمده از تفکر به شدت ناسیونالیستی آنها» تعبیر و به صورت علنی دولت این کشور را تهدید کرد «کره­ای­ها زمانی به این نتیجه رسیدند که ما باید حامی آنها باشیم اما حالا حمایت و مشاوره ایالات متحده را مداخله می­دانند. غافل از اینکه اگر قصد مداخله­گری باشد، آنها متضرر خواهند شد. همان­گونه که با امتناع ما از تامین منابع مالی و مسدود کردن فرآیند دریافت وام احتمالی از آلمان غربی، مجبور شدند برنامه ساخت کارخانه فولاد یکپارچه را رها کنند».

در حالی که هدف این برنامه بر خلاف نگرش آمریکا واقعاً ایجاد یک اقتصاد متکی به درون از طریق نگاه به داخل با جایگزینی واردات بود، ایجاد صنایع سنگین و شیمیایی را موتور رشد می­دانست و برای بازه زمانی 1966-1962 نرخ رشد 1/7 درصدی را پیش­بینی کرده بود و بر خلاف تردیدهای مستشاران آمریکایی که برنامه پارک را واقعی نمی­دانستند، میانگین نرخ رشد این برنامه در این بازه زمانی از هدف تعیین شده فراتر رفت و به 9/8 درصد رسید. تولید صنعتی کره سالیانه به طور میانگین 15 درصد رشد کرد و میانگین سالانه رشد صادرات به 29 درصد رسید. البته واکنش آمریکایی­ها به برنامه­های ژنرال پارک صرفاً به ابراز تردید درباره موفقیت این برنامه­ها هم ختم نمی­شد. وقتی پارک، با علم به مخالفت آمریکا، تصمیم خود برای تاسیس شرکت توسعه صنعتی کره و اجرای یک برنامه تسعیر ارز را تا 48 ساعت قبل از اجرا از آمریکا پنهان کرد، واشنگتن عصبانی شد و ادوارد رایس معاون وقت وزیر خارجه آمریکا «چونگ ایل وون» سفیره کره جنوبی در واشنگتن را برای مواخذه فراخواند و سئول را تهدید به قطع کمک مالی آمریکا کرد: « متاسفانه کره جنوبی مسیر عدم مشورت با آمریکا را در پیش گرفته است. اگر قرار است آمریکا به کره جنوبی کمک کند، باید بداند که چه برنامه­هایی در دست اجراست. اگر بناست تلاش­های آمریکا بی­اثر شود، ما در سیاست اعطای کمک به کره جنوبی تجدیدنظر خواهیم کرد». برخی معتقدند آمریکا نگران این بود که کره جنوبی تبدیل به یک نظام ضدکاپیتالیستی شود. کیم­چین­هون خبرنگار اقتصادی روزنامه «دانگ­ای­دبلیو» می­گوید: شخصاً از «ساموئل برگر» سفیر وقت آمریکا در کره جنوبی شنیدم که آمریکا چنان درباره ماهیت سوسیالیستی برنامه پارک نگران بود که به صورت جدی به قطع روابط دیپلماتیک با کره جنوبی می­اندیشید.

ولی به هر روی، واشنگتن در نهایت تهدید خود را عملی کرده و از اواسط دهه 1960 کمک­های مستقیم خود را به دولت کره جنوبی که 70 درصد کمک نظامی و مرتبط با حضور نظامیان آمریکایی در کره و 30 درصد مابقی مربوط به غذا و لوازم مصرفی اولیه بود، قطع کرد که این هم خوب بود و هم بد.

وابستگی کره جنوبی به کمک­های آمریکا در سال­های نخستین حکومت پارک، باعث شده بود دولت او تحت فشار واشنگتن و برخلاف خواسته خود مجبور به پذیرش برخی برنامه­های آژانس آمریکایی توسعه بین­المللی برای تعدیل ساختاری شود؛ تا جایی که در برنامه اول پنج­ساله توسعه کره تغییراتی را انجام دهد. این برنامه یکی از پایه­های مهم معجزه رودهان بود. هدف از این برنامه، توسعه اقتصاد کشور از طریق گسترش کشاورزی و صنایع تولید انرژی مثل زغال سنگ و نیروی برق، توسعه صنایع پایه مثل کودهای شیمیایی، سیمان، پالایشگاه­های نفت، آهن و فولاد، توسعه سرمایه­های بالاسری اجتماعی مثل جاده­ها، راه­آهن و بنادر، بهره­برداری کامل از منابع بیکار از قبیل افزایش اشتغال، حفاظت و بهره­برداری از زمین، تشویق به صادرات به منظور بهبود ترازپرداخت­ها و تشویق علم و فناوری بود. هوشمندی دولت پارک در این بود که هرگز تسلیم محض این برنامه­ها نشد و آنها را مطابق با راهبردهایی که خود ترسیم کرده بود، تغییر داد.

برای نمونه، وقتی دولت پارک وادار شد در راستای سیاست های تعدیل ساختاری USAID، نظام ارز تک­نرخی را اجرا کند، ارزش «وون» را نیز عامدانه پایین آورد تا مانع از دست رفتن قدرت بین المللی کالاهای کره ای شود. یا در موردی دیگر،پارک تحت فشار USAID و تهدید آمریکا به قطع کمک، نرخ بهره را افزایش داد، اما نرخ بهره تسهیلات را پایین­تر از نرخ بهره پس­انداز قرار داد تا به تولید یارانه دهد.

● عادی­سازی روابط دیپلماتیک، قدرت­گیری چائبول­ها

در واقع، ژنرال پارک با اینکه دولت متحد مهم آمریکا در دوران جنگ سرد به شمار می­آمد اما هیچ­گونه ابایی نداشت که مسیر خاص خود و راهبرد توسعه متفاوتی از آنچه آمریکا در نظر داشت را درپیش بگیرد. این کشور در ابتدای حرکت به سمت توسعه­یافتگی از تزریق کمک­های مالی خارجی ابتدا از جانب آمریکا و سپس ژاپن کاملاً بهره برده بود. آمریکا در سال­های 1946 تا 1978 حدود 60 میلیارد دلار وام و اعتبار به کره داد که تقریباً برابر با کل کمک اعطایی به قاره آفریقا در آن سال­ها بود؛ اما پارک، تصمیم داشت کره را کشوری قدرتمند سازد و در نتیجه، ضرورت داشتن یک اقتصاد قوی را کاملاً احساس کرده بود. به همین دلیل، ترساندن، تطمیع، دخالت و انگیزه­های مالی برای همراهی و درگیر کردن بخش­های توانمند در روند برنامه توسعه­ای خود استفاده می­کرد. پارک که مسیر ارتقایش را در ارتش ژاپن طی کرده بود الگوی ژاپن را که مبتنی بر سرمایه­داری سازمان­یافته بود تحسین می­کرد  و ژاپن عصر میجی را به دلیل انقلاب ملی­گرایانه دولت­محورش، الگوی موفق توسعه می­دانست. در واقع، از زمان دولت او عصر دولت توسعه­گرا در کره شروع شد. واقعیت این بود که کره­جنوبی همواره خطر کمونیسم را احساس می­کرد و رهبران این کشور دستیابی به توسعه اقتصادی را بهترین راه برای کسب قدرت نظامی، سد کردن نفوذ کمونیسم و غلبه بر الگوی کمونیستی کره شمالی قلمداد می­کردند. بدین­ترتیب، او شالوده ای را بنا کرد که بعدها از آن به «دولت توسعه­گرا» یاد شد، پارک در راستای اهداف توسعه­ای این دولت نیز اقدام­های زیادی همچون تجدید ساختار بوروکراسی، مبارزه با فساد، ایجاد تمرکز در تصمیم­گیری­ها و تجدیدنظر در نوع رابطه دولت با سرمایه­داران انجام داد. یکی از مهم­ترین اقدام­های او ایجاد «هیات برنامه­ریزی اقتصادی» در سال 1961 بود که نهادی برنامه­ریز و هماهنگ­کننده بود و نقشی محوری در توسعه کره جنوبی داشت.

«هیات برنامه ریزی اقتصادی» با آنکه به گفته ساموئل برگر، سفیر آمریکا در کره در آن زمان، «ماحصل یک برداشت مبهم اقتصادی و سیاسی از سوی رهبران نظامی بود»، از همان ابتدا کاملاً فعال عمل کرده و حرکت به سمت صنعتی شدن سریع بر اساس توجه به بازارهای صادراتی را شروع کرد. هیات برنامه­ریزی اقتصادی که در حقیقت یک وزارتخانه فوق­العاده اقتصادی برای ساده کردن سیاستگذاری اقتصادی و دور زدن بوروکراسی­های فاسد قدیمی به حساب می­آمد، از تعداد اندکی تکنوکرات کاملاً شایسته تشکیل شده بود و دسترسی مستقیم به بالاترین مقام اجرایی کشور داشت. این هیات وظیفه هماهنگی برنامه های دولت و غلبه بر مخالفت و بی­عملی نظام اداری را بر عهده داشت. به این ترتیب قدرت سیاسی به کمک دانش تکنوکراتیک آمد و توازنی مناسب میان دغدغه­ های اقتصادی یا سیاسی و اجتماعی ایجاد شد. در کنار آن، برای تشویق کارآفرینان خصوصی سیاست­هایی به اجرا درآمد، مشوق­های قوی برای صادرات اعطا شد که شامل پرداخت وام کم­بهره، امتیازاتی برای واردات مواد اولیه، مجوز استقراض از منابع خارجی و معافیت مالیاتی می­شد و برخی از بنگاه­های اقتصادی را به چائبول تبدیل کرد. چائبول­ها به عنوان ابرشرکت­های خانوادگی با کمک همدیگر فدراسیون صنایع کره را تشکیل دادند تا بتوانند نظر و پشتیبانی دولت را به سمت خود جلب کنند.

این فدراسیون به عنوان صدای چائبول­ها عمل می­کرد و ماموریتش تقویت هماهنگی میان چائبول­ها بود به نحوی که با افزایش قدرت سیاسی قابل ملاحظه این فدراسیون، مطبوعات رئیس آن را «نخست وزیراقتصاد» نامیدند. در همین راستا بود که ارزش پول کشور به شدت کاهش یافت و سهمیه­های وارداتی برای مواد خام برداشته شد. با افزایش نرخ بهره، پس­انداز خصوصی تشویق و منابع فراوانی از خارج وام گرفته شد.  صادرات با پرداخت یارانه مستقیم تشویق شد ، همه عوارض و محدودیت­ها بر واردات کالاهای واسطه­ای که برای تولید محصولات صادراتی استفاده می­شد برداشت شد و این سیاست باعث شد صنایع موجود مثل منسوجات، پوشاک و ماشین­آلات الکتریکی که به دلیل کمبود مواد خام متوقف شده بود، سریع به حرکت درآیند. از سوی دیگر، برنامه توسعه اقتصادی نیازمند منابع عظیم سرمایه ای بود و رژیم پارک به «دیپلماسی مالی» با سایر کشورها روی آورد. عادی­سازی روابط با ژاپن در سال 1965 باعث شد منابع عظیمی از ژاپن به شکل وام و نیز جبران خسارات در دوران استعمارگری، وارد اقتصاد کره جنوبی شود. این سیاست، که می­توانست به معنای تغییر سیاست آمریکا از غیرنظامی و دموکراتیزه کردن به سیاست احیای اقتصادی به منظور ایجاد نیروی ضدکمونیستی قدرتمند در شمال شرق آسیا باشد، اما عملاً کمک بزرگی برای پارک بود. چون کمک­های اقتصادی آمریکا در کابینه کندی از 178 میلیون دلار در سال 1961 به 5/92 میلیون دلار در سال 1962 و از 216 میلیون دلار در سال 1963 به 149 میلیون دلار در سال 1964 کاهش یافته بود. نیروی کار ریاست جمهوری در ژوئن 1961 هشدار داده بود که «تجربه گرچه اثربخشی تحریم­ها را بر اساس خودداری از افزایش کمک اقتصادی به عنوان ابزاری برای اطمینان از عملکرد نشان داده است، اما نفوذ آمریکا از طریق کمک­های توسعه­ای و متمایز از حمایت­های مالی در دسترس باید در بخش­هایی تقویت شود که بتواند از شکست کره در اجرای برنامه­های مورد توافق جلوگیری کند.»

بنابراین پارک، به منابع دیگری هم برای مساعدت مالی و اقتصادی نیاز داشت تا بتواند هم حیات سیاسی خود را تضمین کند و هم بودجه برنامه پنج­ساله نخستش را هرچند اشتیاق پارک به عادی­سازی تنها به علت این اضطرار مالی نبود بلکه لازم داشت هرچه سریع تر به کسری تجاری چشمگیر با ژاپن هم سروسامان دهد. ژاپنی­ها به خصوص شرکت­های خصوصی نیز به سهم خود کاملاً خواهان حمایت از پارک و حزب حاکم او بودند. طبق اطلاعات موجود، بین سال­های 1961 تا 1965، ژاپن 66 میلیون دلار به دی آر پی کمک مالی کرد و این یعنی تامین دو سوم از کل بودجه حزب. بنابراین عادی سازی روابط با ژاپن گرچه یک بده بستان چندجانبه بود، اما در کنار دریافت اعتبار تجاری و کمک پارک از دولت آلمان در سال 1964 باعث شد بخش زیادی از خسارت­ها جبران شود و وجود منابع مالی و افزایش صادرات رتبه اعتباری کره جنوبی را بالا ببرد.

● توسعه صادرات در کاخ آبی

پس از ترمیم کابینه پارک در ماه می 1964، مقامات ارشد اقتصادی جمهوری کره، برسر اهمیت فوق­العاده ترویج صادرات به توافق و اجماع رسیدند و ژاپن و موفقیت صادراتی آن را به عنوان الگویی  موفق انتخاب کردند. پارک چونگ هوون، وزیر صادرات کره، در ماه ژوئن از پارک خواست تا دستور حرکت سریع تمامی بخش­های کشور در مسیر توسعه صادرات را بدهد و خود او نیز سکاندار این حرکت شود.

پیرو این درخواست، تیم اصلاحات اقتصادی و صادراتی، بلافاصله فعال شد تا رشد صادرات، در بستری مناسب و سریع­تر تحقق یابد. در همین راستا، در ژوئن 1964، وزارت صنعت و بازرگانی «برنامه توسعه جامع صادرات» را برای کمک به صادرکنندگان و دستیابی به بازارهای تجاری خارجی معرفی و تبیین کرد تا به تامین اهداف صادراتی دولت کمک بیشتری شود. دولت پارک هدف صادراتی خود را دستیابی به صادرات 100 میلیون دلاری در سال 1964 تعیین کرده بود که 87 میلیون دلار آن در سال 1963 بایستی تحقق می­یافت. هرچند روایت­های شفاهی در محافل دولتی، بر رقم 120 میلیون دلار برای صادرات که غیرمنطقی هم به نظر می­رسید، تاکید داشت. ولی هدف هرچه بود، تمامی بخش­های دولت و کارکنان آن با اشتیاق فراوان کار می­کردند و پیگیر داده­های حاصل از درآمدهای صادراتی بودند تا ببینند که آیا کره می­تواند به توسعه صادرات محور برسد؟! که البته توانست. در 30 نوامبر 1964، صادرات کره جنوبی به رقم 100 میلیون دلار رسید، اشک رئیس­جمهور را درآورد و 30 نوامبر را «روز صادرات» نامید تا نتیجه تلاش­هایشان هرسال گرامی داشته شود.

چند روزی اما از این موفقیت نگذشته بود که خبر دستیابی به هدف 120 میلیون دلاری صادراتی اعلام شد و پارک را متقاعد کرد که استراتژی توسعه صادرات می­تواند کره جنوبی را به یک نیروگاه صادراتی موفق در جهان تبدیل کند؛ از این رو به استراتژی متعهدتر شد. پارک در سخنرانی ژانویه سال 1965، خبر داد که افزایش تولید، صادرات و ساخت و ساز به سه اولویت دولت او تبدیل شده است.

او از همه سطوح جامعه و دولت خواست تا جایگاه صادرات را نه فقط به دلیل نقش اقتصادی آن، که به عنوان بهترین راه برای تضمین استقلال سیاسی و اقتصادی جمهوری کره ارتقا دهند. در پی این درخواست عمومی، دولت شروع به ترویج شعارهایی مانند «صادرات، راهکار اعتماد به نفس اقتصادی» و «صادرات، معیار سنجش قدرت ملی کره» کرد و طبق توصیه پارک چونگ هوون، دامنه فعالیت های «کمیته توسعه صادرات بلندمدت» افزایش یافت و جلسات دوساعته آن هر ماه تا قبل از ترور پارک در کاخ آبی «دفتر رئیس جمهور و اقامتگاه رسمی او» به صورت مستمر برگزار شد. در جلسات این کمیته، همیشه نمایندگانی از مراکز دولتی از جمله وزارتخانه­های اقتصادی، بانک مرکزی و آژانس توسعه تجارت کره، مدیران کسب و کارهای خرد و کلان، شرکت­های صنعتی، اتاق­های بازرگانی، بانک­ها و موسسات مالی حضور داشتند. به تبادل اطلاعات درباره وضعیت صادراتی کشور می­پرداختند، مشکلات آنها مطرح می­رشد و دولت پارک که توصیه و مشورت­پذیری در حوزه صادراتی را سرلوحه کار خود قرار داده بود، در این جلسات، تمامی توصیه­ها را ثبت می­کرد، از مراکز و مقامات مسوول ، می­خواست پیگیر تحقق آنها باشند و خودش نیز رصد می­کرد تا هیچ توصیه­ای بر زمین نماند. مشارکت ژنرال پارک در این جلسات ماهیانه نیز باعث می­شد از ارزش، اهمیت و ضرورت حرکت صادراتی کره به عنوان یک هدف راهبردی ملی کاسته نشود.

در واقع حضور او یک پیام دارای پشتوانه مستحکم ملی از کاخ آبی به مقامات دولتی و رهبران ارشد تجاری دیگر کشورها پیرامون توسعه صادراتی کره بود که می­توانست پیش ساخت حضور قدرتمند دولت او در عرصه تجارت جهانی هم باشد. البته او از ارائه پیام­ها، برنامه ها و سیاست­های تشویقی صادراتی برای فعالان صادراتی کشور خود نیز دریغ نمی­کرد. دولت پارک برنامه­های مشخصی را برای تشویق یا اعمال فشار بر صادرکنندگان به منظور فروش بیشتر تدوین کرده بود و موفقان این عرصه، همواره از برندگان برتر صادراتی بودند که جوایز شاخصی را از خود رئیس­جمهور دریافت می­کردند. در حقیقت دولت کره در ایجاد یک فضای اجتماعی عمومی برای کمک به توسعه صادرات و ساخت یک مفهوم ادراکی میهن­پرستانه خوب عمل می­کرد و نتایج خوبی هم از آن می­گرفت. حتی گاهی رفتارهایی غافلگیرانه در این زمینه داشت و با رونمایی از مشوق­های صادراتی ویژه، فشاری هماهنگ برای رشد سریع­تر صادرات را در سراسر فعالیت­های اقتصادی کشور، اعمال می­کرد. مهم­ترین این سیاست­های تشویقی، دادن اعتبار ویژه به صادرکنندگان با نرخ بهره تنزیل شده بود. در آن زمان، نرخ سود وام تجاری 5/16 درصد اعلام شده بود، در حالی که برای صادرات 5/6 درصد بود. دولت  همچنین «کمک­هزینه­های مازاد و بازیافتی» را درنظر گرفته بود که به صادرکنندگان اجازه می­داد مواد خام و کالاهای واسطه­ای بیشتری را نسبت به کالاهای موردنیاز برای صادرات وارد کنند و مازاد آن را تحت حق ویژه خاصی در بازار داخلی بفروشند. در حقیقت، دولت پارک، نظریه صنعتی سازی صادراتی (ESI) را با تمامی  ابعادش ترویج می­داد تا به وابستگی خود به کمک­های آمریکا پایان دهد و به استقلال اقتصادی-صادراتی برسد. عملکرد پارک در این زمینه نیز به قدری خوب بود که رابطه بین دولت کره و مشاوران اقتصادی آمریکا از خصومت و انتقاد به همکاری و تشویق تغییر یافت و موضع آمریکا از خودداری کمک مالی با هدف وادارسازی کره به تغییر سیاست اقتصادی به تلاش مضاعف برای افزایش صادرات و استقبال از آن تغییر جهت داد تا جایی که مشاوران آمریکایی گاهی تا سه سال مستمر برای تحقق اهداف توسعه صادراتی دولت پارک تحقیق و کار مطالعاتی و اجرایی می­کردند و رشد سریع صادرات پس از کاهش ارزش در سال­های 1960 تا 1964 به مقامات هر دوطرف این اطمینان را داده بود که رشد پایدار صادرات غیرممکن نیست و کره در مسیر درست استراتژی­های سیاسی-اقتصادی قرار گرفته است.

ایجاد تغییرات بنیادین در حرکت از اقتصاد بسته به اقتصاد باز، اعمال سیاست­های ساده­سازی سیستم تخصیص ارز خارجی، اجرای نرخ ارز شناور یا حذف سیاست­های منسوخ، برنامه­های دستیابی به بازار آزاد برای ارز خارجی و اتخاذ نرخ ارز انعطاف­پذیر، دسترسی آسان به مواد خام وارداتی بدون عوارض گمرکی و معافیت­های مالیاتی به جای یارانه­های صادراتی، کنترل بودجه­های مبادله خارجی فصلی، کنترل نرخ بهره بانکی، کنترل دامنه واردات مواد اولیه ضروری، محصولات انرژی و کالاهای سرمایه­ای-واسطه­ای، اجرای سیاست­های انگیزشی صادراتی، تبعیت از توافقنامه عمومی تعرفه و تجارت (GATT) و عادی سازی روابط دیپلماتیک نیز مولفه­هایی هستند که می­توانند رهگشا، توسعه­بخش و تضمین­کننده سیاست­های اصلاحی و آزادسازی صادراتی جمهوری کره و دستیابی آن به جایگاه برتر اقتصادی در دنیا باشند.