آشنایی با تخت‌محل و کاشیهای ایرانی آن در دژ بیدر هند

نویسنده: حمیدرضا سروری

تخت‌محل در دژ بیدر قرار دارد و جالب توجه این‌که در دوره‌های بهمنی و برید‌شاهی چنین نامیده نمی‌شده است و تنها در دورۀ فرمانروایی آصف‌جاهیان است که از آن با نام تخت‌محل یاد می‌شود. ساخت کاخ در دورۀ فرمانروایی احمدشاه ولی بهمنی آغاز گردیده و در ادامه شاهان پس از او نیز بخشهایی به آن افزوده‌اند. سیدعلی طباطبا در کتاب خود با عنوان برهان مآثر به این کاخ اشاره می‌کند ولی اشاره‌ای به نام قصر نکرده است. محمد قاسم هندوشاه استرآبادی(فرشته) نیز به قصر تخت محل و شکوه آن اشاره کرده است و از آن با نام قصر دارالاماره نام برده است. این همان قصری است که شیخ آذری قصیده‌ای زیبا در مدح و ستایش آن سرود و صله گزاف از سلطان دریافت کرد و خوشنویس معروف شرف‌الدین مازندرانی ابیاتی از آن را به کمک سنگ‌کاران هندی در ورودی بنا نوشت. البته این بخش و کتیبۀ آن امروزه از بین رفته است. بخشهایی از کاخ با کاشی تزئین شده و البته روشن است که کاشیها کار هنرمندانی از ایران بوده است و چه بسا کاشی‌کارانی از کاشان در سدۀ پانزدهم میلادی کار تزئین کاخ و کاشی‌کاری آن را بر عهده داشته‌اند. سید علی طباطبا به خشت کبود(کاشی آبی رنگ)، اشاره می‌کند که در تزئینات کاخ به کار رفته است. علی الصوفی و شکرالله قزوینی دو تن از کاشی‌کاران برجستۀ ایرانی هستند و آثار آنان در بیدر جلب توجه می‌کند و به ویژه اوج هنر کاشی‌کاری ایرانی را می‌توانیم در مدرسۀ محمود گاوان وزیر ایرانی بهمنیان در بیدر ببینیم. طبیعت و آب و هوای مرطوب هندوستان هیچگاه محل مناسبی برای کاشی نبوده و در بسیاری از موردها بخشهای بزرگی از کاشیها از بین رفته‌اند و کاشیهای برجای مانده در تخت‌محل نیز از این دایره خارج نیستند. یکی از نقشهای جالب توجۀ تخت‌محل که با کاشی کار شده نقش معروف شیر و خورشید است. این نقش در دو سوی تاق و به شکل قرینه تصویر شده و البته در این‌جا به دلیل طبیعت منطقه و وجود ببر در دورۀ بهمنیان به شکل ببر و خورشید به نمایش درآمده است.

وجود تنبوشه‌های سفالی و حوض زیبا و تشریفاتی که تا اندازه‌ای به حوضهای گورکانی در دژهای آگرا و دهلی شبیه است بیانگر چگونگی استفاده از آب در یک کاخ بهمنیست. شکل و ساختار تاق‌نمای ورودی نیز نفوذ هنر معماری ایرانی را به خوبی نمایش می‌دهد. در بخشهای دیگری از کاخ، پایه‌ستونهای سنگی برجای مانده دیده می‌شود، به نظر می‌رسد که ساقه ستونها چوبی بوده‌اند و به همین دلیل از بین رفته‌اند. چندین و چند قطعه از ظرفهای آبی و سفید چینی نیز به هنگام کاوش از کف کاخ به دست آمده است. ظرفهایی که یا مستقیم از چین و از راه ارتباط دریایی به کرانه‌های هند می‌رسید یا ایرانیان آنها را با خود دکن می‌آوردند. قطعه‌هایی از این ظرفها و البته تکه‌هایی از کاشیهای به دست آمده از تخت‌محل و برخی دیگر از بخشهای دژ بیدر در موزۀ دژ که مقابل رنگین‌محل جای دارد به نمایش درآمده‌اند. کاشیهای به نمایش درآمده درگنجینه به رنگهای زرد، لاجوردی، سپید و قهوه‌ای هستند با نقشمایه‌هایی هندسی و گیاهی و در یک مورد ویژه نیز نقش یک طاووس روی کاشی دیده می‌شود.

یکی از تزئینات جالب توجه درون تخت‌محل، نقاشیهایی به شکل طرحهای هندسی و گیاهی است که هنوز در برخی بخشها دیده می‌شوند، هرچند به مقدار زیادی آسیب دیده‌اند ولی در نوع خود هنر نقاشی بهمنیان را به ما نشان می‌دهند.

منبع

Yazdani,Gholam.1947,Bidar its History and Monuments,London:Oxford University Press,pp:66-77.