برای مردمی که این روزها نقشه قرمز مایل به ارغوانی ایران را میبینند و خبر سوگوار شدن دهها خانواده را میشنوند، شبها با کابوس کرونا میخوابند و روزها ماسکهای روی هم راه نفسشان را تنگ میکند شنیدن خبر راهزنی واکسن در آبادان، آن هم از سوی مسئولانی که قرار است حافظ منافع شهروندان باشند مانند تیر خلاص است. اگر امید بیرقمی باقی مانده که واکسن بتواند اندکی از رنج و ملال روزهای قرنطینه بکاهد، آن هم به باد میرود. این بار چند نفر زیر نقاب ماسک! در کسوت پاکبان واکسن خارج از اولویت دریافت کردهاند. این روایت ساده اما، مثل صفحات آغازین یک رمان ترسناک است؛ داستانی که چندی پیش با تزریق واکسن به همسر، فرزند و منشی برخی پزشکان به جای پرستاران و کادر درمان آغاز شد و دارد ادامه پیدا میکند. هفته گذشته هم فیلمی که در فضای مجازی منتشر شد و نشان میداد چند نفر ناشناس در حال باز کردن بسته حاوی واکسنهای فایزر هستند، سبب شد نگرانیها از توزیع رانت پنهان در واردات واکسن شدت بگیرد. به نظر میرسد درروزهای آغازین نفوذ فساد به رگ و پی سیستمی هستیم که قرار است سایه شوم کرونا را از سر مردم کم کند. زنگ خطر فساد در واکسیناسیون به صدا درآمده است.
از تصحیح و تکذیب ها که بگذریم، سببشناسی ظهور اولین نشانه های ویژهخواری واکسن کووید 19 در کشور ضروری است. در حالی که رئیس جمهور در کمتر از یک ماه، دوبار بر ضرورت اطلاع رسانی دقیق و شفافیت در برنامه واکسیناسیون بر مبنای سند ملی تاکید میکند، رئیس روابط عمومی وزارت بهداشت و درمان پس از بالا گرفتن انتقادها از عدم انتشار اسامی دریافتکنندگان واکسن در توئیتی مینویسد: «رازداری از ارکان اجتنابناپذیر ارتباطات در نظام سلامت است. درک نادرست این اصل هم به قداست حرفهای آسیب میزند، هم بر کیفیت روابط افراد و نظام سلامت و بر سلامت جامعه تاثیرگذار است. اطمینان داشته باشید اطلاعات سلامت شما در سامانه های سلامت از جمله سیب محفوظ خواهد ماند.» کاربران توئیتر هم در واکنش به این سخنان مینویسند آیا واکسن زدن مدیران شهرداریها هم جزو اسرار است؟ اگر شبکه های اجتماعی نبودند آیا کسی از این تخلف خبردار میشد؟
این اما، تمام ماجرا نیست. در نبود فایزر و مدرنا و 16 میلیون دوز کوواکس ک به دلیل تعلل دولت در تصمیمگیری از دستمان رفته، هنوز زمزمه های زیادی در محافل مردمی به گوش میرسد که نشان میدهد به واکسنهای خریداری شده اعتماد ندارند. تردید مردم نسبت به کارایی و تاثیر واکسنهای روسی و چینی که تا حد زیادی از ضعف سرمایه اجتماعی دولت نشات میگیرد، خود نشانه دیگری از نبود شفافیت در برنامه واکسیناسیون ملی علیه کروناست.
تلاش برای خرید، تامین یا توزیع واکسن که حالا به منت دولت بر سر مردم تبدیل شده اما، وظیفه اساسی دولتها و حق مسلم شهروندان است. سازمان ملل اندکی پس از اعلام شرایط اضطراری همه گیری، اعلام کرد برای اطمینان از دسترسی تمام مردم به واکسنهای ایمن و موثر کووید 19، پاسخ فوری و جدی دولت ها ضروری است. همزمان با انتشار دستورالعمل هایی که ناظر بر تهیه و توزیع واکسن بود، سازمان بهداشت جهانی و سازمان ملل بر نکته دیگری تاکید گذاشتند: واکسن کووید 19 باید یک «کالای عمومی جهانی» در نظر گرفته شود. به همین دلیل نهادهای عمومی ملزماند هرگونه شکاف یا مانع احتمالی مانند خطر فساد در توزیع و تخصیل آن را شناسایی و رفع کنند تا اطمینان حاصل شود که تمامی شهروندان به طور عادلانه به واکسن دسترسی دارند.
بیتردید مقابله با فساد در شرایط بحرانی اولویت ویژهای دارد. این واقعیت در بیانیه «فساد در زمینه کووید 19» که در اکتبر سال گذشته توسط آنتونیو گوترش قرائت شد نیز مورد تاکید قرار گرفت. در این بیانیه آمده: فساد هنگام بحران – مانند آنچه جهان در پاندمی کووید 19 تجربه میکند – آسیب بیشتری دارد. پاندمی اما، فراتر از قتل عام جهانی و به رغم هشدارها، دارد به زمین مساعدی برای فساد تبدیل میشود.
فرصتهای فساد در واکسیناسیون
در پایان سال 2020 دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (UNODC) با انتشار سیاست نامه ای کوشید ضمن معرفی خطرات احتمالی فساد در تولید و توزیع واکسن کووید 19 برای مقابله با این تهدیدات به یاری نهادهای عمومی بیاید.
بر مبنای این سیاستنامه، خطرات فساد در واکسیناسیون علیه کووید 19، از راه های زیر به برنامههای ملی رخنه میکنند:
* مسابقه برای توسعه واکسن: فوریت و اضطرار برای تولید واکسن، و ورشهای تشخیصی و درمانی کووید 19 به سرمایهگذاری قابل توجه دولتی و خصوصی در بخش تحقیق و توسعه منجر شده است. اما تحقیق و توسعه واکسن یک فرآیند پرهزینه و وقتگیر است که انجام آن در شرایط عادی و بدون هیچ تضمینی برای نتیجه دهی، ممکن است تا یک دهه به طول بینجامد.. سرعت بالای فرآیند تحقیق و توسعه و تقاضای فوری برای واکسن میتواند فرصتهایی برای فساد ایجاد کند. تعارض منافع مربوط به تحقیق و توسعه واکسن یکی از این خطرات است. مثالی از این دست، حضور ماموران بلندپایه دولت در برنامه تحقیق و توسعه واکسن کووید 19 است؛ مامورانی که برای تولید یک واکسن کاندیدا شده قرارداد چرب و نرمی روی میز دولت میگذارند یا در فرآیند تصمیمگیری برای قراردادها نفوذ میکنند. نبود شفافیت در این قراردادها هم مجرای دیگری برای رخنه فساد است.
* نبود سیستم توزیع واکسن یا ضعف آن. اجرای موفقیتآمیز برنامه های واکسناسیون کووید 19 به سیستمهای تامین قوی نیاز دارد. سیستمهایی که مبتنی بر اطمینان از ذخیرهسازی، نگهداری و جابه جایی واکسن، کنترل دقیق دما و سیستمهای اطلاعاتی مدیریت لجستیکاند. خطر فساد در سراسر این چرخه وجود دارد. برای مثال واکسنها ممکن است در فرآیند حمل و نقل از زنجیره تامین عمومی به سرقت رفته و به بازار سیاه هدایت شوند یا برای استفاده شخصی کنار گذاشته شوند. اگر اقدامات نظارتی کافی وجود نداشته باشد حتی هنگامی که واکسن به مرکز درمانی میرسد باز هم خطر سوءاستفاده وجود دارد. این خطر، به ویژه هنگامی که عرضه محدود و تقاضا زیاد است، تشدید میشود. محدودیت منابع واکسن همچنین ممکن است باعث ازجاد انگیزه در کسانی شود که از منابع مالی لازم برای رشوه دادن به دستاندرکاران بخش بهداشت برخوردارند. برخی ار کارکنان بخش بهداشت نیز ممکن است برای دستیابی به واکسن کووید 19 از بیماران پول طلب کنند؛ کاری که به ضرر گروه های فقیر، حاشیه نشین و آسیب پذیر تمام خواهد شد.
* خطر فساد در تدارکات عمومی. در شرایط عادی فرآیند تدارکات عمومی یکی از مساعدترین زمینه های رشد فساد در میان تمامی فعالیتهای دولتی است. حجم زیاد خرید و بودجه کلان، این حوزه را در برابر خطر فساد آسیبپذیر میکند. در بحران سلامت عمومی نیز خطر فساد به دلیل فوریت نیازها، ضرورت انعطافپذیری و نیاز به سرعت، افزایش مییابد. این امر میتواند فرصتهایی برای اختیارات فردی فراهم کند که خود فسادزاست. افراد فاسد میتوانند از تامین کنندگان درخواست رشوه کنند. تامین کنندگان نیز ممکن است از کمبودها، برای بالا بردن قیمتها یا تبانی با دیگر تامین کنندگان استفاده کنند.
* فساد در بودجه اضطراری. در پاسخ به یک بحران عمومی، بودجه کلانی به سمت بخشهای مدیریت بحران سرازیر میشود. صندوق بین المللی پول تخمین میزند که از ژوئن 2020 تقریبا 11 تریلیون دلار آمریکا در سطح جهان، به مقابله با کووید 19 تخصیص پیدا کرده است. در اکتبر 2020 نیز هیات مدیره بانک جهانی تصویب کرد 12 میلیارد دلار برای تامین مالی، خرید و توزیع واکسن کرونا، به کشورهای در حال توسعه اختصاص یابد. اگر نظارت و تدابیر لازم برای هزینه کرد این مبالغ وجود نداشته باشد، بودجه های هنگفتی به آسانی در معرض فساد قرار خواهند گرفت.
* فساد در سیاستگذاری واکسن. بخش خصوصی و سایر ذینفعان ممکن است به دنبال تاثیرگذاری بر تصمیمگیریهای دولت در مورد واکسیناسیون باشند. ممکن است مقامات برخی تصمیمگیران در دولت نیز در مقابل دریافت پول یا رشوه از شرکتی که سهمی در واکسن خریداری شده دارد درگیر فساد شوند. این نفوذ ممکن است تعیین کند که واکسن کجا و در میان چه کسانی توزیع شود. افرادی که ارتباط نزدیکی با صنعت بهداشت دارند نیز ممکن است در فرآیند تصمیم گیری در مورد خرید و استفاده از واکسن تاثیر بگذارند.
تولید واکسن های زیر استاندارد یا تقلبی، و نفوذ تبعیض در دسترسی به واکسنها نیز از دیگر مصادیق فساد در واکسیناسیون علیه کووید 19 به شمار میروند.
ضرورت شفافیت
در سراسر جهان، کشورها برای تامین واکسن کووید 19 و رساندن آن به شهروندان خود تحت فشار شدیدی قرار دارند. بینالملل معتقد است فساد، دسترسی عادلانه به واکسن و درمانهای رایج کووید 19 را به طور جدی تهدید میکند. نبود شفافیت در تولید، تهیه، تخصیص و توزیع جهان از این ویروس مرگبار را به خطر انداخته است. شکاف ثروت همچنان مایه تبعیض و نابرابری است. تا به امروز کشورهای با درآمد بالا بیش از نیمی از واکسنهای کووید 19 را خریداری کردهاند، ان هم در حالی که اغلب کشورهای کمدرامد در مسابقه برای تهیه واکسن نزدیک به خط شروع جا ماندهاند. گزارشها نشان میدهد تنها 14 درصد از واکسن های کووید 19 در جهان توسط کوواکس خریداری شده است. کوواکس در واقع قدرت خرید جمعی است برای تهیه واکسن و توزیع ان در کشورهای در حال توسعه که نمیتوانند در تامین واکسن با قراردادهای کشورهای ثروتمند رقابت کنند. اما قراردادن کشورها در رقابت با یکدیگر راه مناسبی برای رهایی از اپیدمی نیست. به عقیده نهادهای بینالمللی پایان دادن به همه گیری به تلاش جمعی جهانی نیاز دارد. واکسن باید بر اساس اصول برابری توزیع شود؛ کارکنان خط مقدم درمان باید در اولویت قرار گیرند و در پی آنان کسانی که از نظر سنی یا سلامتی آسیب پذیرند واکسن دریافت کنند.
اما در عمل، واقعیت چیز دیگری است. نه فقط کشورهای ثروتمند، که افراد قدرتمند و متول از نفوذ خود برای اطمینان از دسترسی به واکسن استفاده خواهند کرد در حالی که خانواده های کمدرامد بازندگان میداناند و پیوسته، اعتماد خود را به سیستمها و دولتهایی که قرار است از انها محافظت کنند از دست میدهند.
در این میان و با توجه به تقاضای بسیار زیاد برای واکسن کووید 19 میتوان گفت توزیع واکسن هدف بزرگ و ارزشمندی برای شبکه های جرم و فساد است. شفافیت بین المللی مینویسد برای اطمینان از عدم سرقت یا جابه جایی واکسنها و محافظت در برابر ورود واکسنهای جعلی یا معیوب به بازار از طریق بازار سیاه یا شبکه جرائم سازمان یافته، به برنامه های توزیع قوی نیاز است. در بازار سودآور درمان یا پیشگیری از کرونا رشوه نیز یک چالش بزرگ به شمار میرود؛ به ویژه در مکانهایی که خدمات بهداشتی به مردم ارائه میشود.
* قراردادهای فسادآمیز: بندهای محرمانه
دولتها تقریبا 30 درصد از بودجه خود را صرف خریدهای عمومی میکنند. در بخش بهداشت تقریبا هفت درصد از این بودجه به دلیل فساد و ناکارآمدی از دست میرود. از آنجا که کشورها برای تهیه واکسن با شرکتهای دارویی قرارداد میبندند، قراردادها و توافقنامه های قیمت گذاری بین دولتها و این شرکتها اغلب محرمانه باقی میماند. قراردادهای ناشفاف که در آن قیمت و شرایط خرید واکسن مخفی است میتواند خطر فساد از جمله احتمال تعارض منافع را پنهان نگه دارد.
از سوی دیگر، افراد حق دارند به اطلاعات لازم در مورد واکسنی که دریافت میکنند دسترسی داشته باشند. دسترسی به اطلاعات به ویژه هنگامی که پای سلامتی فرد در میان است، از حقوق اساسی بشر است. در برخی کشورها توافقنامه های غرامت، از شرکتهای واکسن ساز در برابر پرونده های قضایی محافظت میکند. از آنجا که این توافقنامه ها اغلب محرمان است دشوار است که دریابید در صورت بروز اختلاف مسئولیت با چه کسی یا با کجاست.
مانند هر حوزه دیگری، دسترسی به اطلاعات میتواند از فساد جلوگیری کند. بدون اطلاعات کلیدی درباره ماهیت و هزینه های قراردادهای واکسن کووید 19 پاسخگویی عملا ناممکن است. دسترسی به اطلاعات میتواند به جلوگیری از فساد، از جمله سوءاستفاده از منابع عمومی، تعارض منافع و رشوه کمک کند. همچنین به عموم مردم کمک میکند درک صحیح و روشنی از مسائلی پیدا کنند که تاثیر عمدهای بر زندگی انها میگذارد. در زمینه برنامه های واکسیناسیون کووید 19 هم اطلاعات به بازی مدیریت انتظارات، اعتمادسازی نسبت به دولت و کشف اطلاعات نادرست میآید. محرمانه بودن ممکن است در برخی موارد برای محافظت از اطلاعات اختصاصی مربوط به فرمولاسیون واکسن ها و سایر ملاحظات ثبت اختراع لازم باشد اما نباید از بندهای محرمانه، برای انکار حق مردم در کسب اطلاع استفاده شود.
برخی کشورها نیز از اطلاعات کافی درباره شهروندان برخوردار نیستند تا بتوانند راهحل موثر و برنامه هدفمندی برای ایمنسازی جامعه طراحی کنند. خلا داده های ضروری ممکن است سبب شود افراد واجد شرایط دریافت واکسن، محل زندگی آنها، یا اطلاع از شرایط سلامتیشان از چشم برنامه ریزان دور بماند. این امر نیز سبب میشود روند تخصیص واکسن بیشتر در معرض سوگیری سیاسی و اجتماعی قرار گیرد و حتی به قیمت جان افراد تمام شود.
* پیشگیری از پاندمی فساد
تا دستیابی به پوشش گسترده واکسن کووید 19 راهی بسیار طولانی در پیش است. تخمین زده میشود که اکثر کشورها به ویژه کشورهای آفریقایی، آسیایی و آمریکای لاتین تا اواخر سال 2023 از دستیابی به پوشش کامل محروم بمانند.
معالاسف، هرچه مدت زمان بیشتری برای دسترسی افراد به واکسن طول بکشد فرصتهای بیشتری برای جهش یا دگرگونی ویروس فراهم میشود؛ پدیدهای که پیامدهای ناطلوب متعددی برای سلامتی و اقتصاد در سراسر جهان خواهد داشت.
شفافیت بین الملل میگوید کشورها میتوانند با همکاری در روشهای درمانی و توزیع واکسنهای کووید 19 به شیوهای منصفانه، عادلانه و شفاف، از جان میلیون ها انسان محافظت و میلیاردها دلار در هزینه ها صرفهجویی کنند. این سازمان برای کمک به مردم در درک حقوق خود و درخواست اطلاعات مهم درباره واکسن کووید 19، یک الگوی درخواست آزادی اطلاعات (Freedom of Information Act-FOIA) تدوین کرده است که در سایت این سازمان موجود است. در مقدمه این فرم آمده است: واکسن و روشهای درمان اکنون در سال 2021 به مهمترین گفتمان عمومی تبدیل شده است. این، چیزی است که مستقیم یا غیرمستقیم بر حیات تک تک افراد کره زمین تاثیر میگذارد. دولتها هر روز از شفافیت سخن میگویند؛ اکنون لحظه تبدیل حرف به عمل است.
چگونه میتوانید به امنیت، انسجام، عدالت و شفافیت در چالش برانگیزترین کمپین جهانی واکسیناسیون کمک کنید؟ به سادگی، از دولت خود این پنج سوال را بپرسید. پاسخ را با ما در میان بگذارید و اگر پاسخ ندادند نیز به به ما بگویید.
1- دولت کشور شما چه واکسنی تهیه کرده است؟
2- چه میزان دوز از هر واکسن تامین شده است؟
3- چه زمانی تمامی افراد واکسن دریافت خواهند کرد؟ من کی واکسینه میشوم و چه واکسنی دریافت میکنم؟
4- دولت شما برای هر دوز واکسن تامین شده چه میزان هزینه میکند؟
5- آیا دولت شما یک وبسایت واحد با کلیه اطلاعات مربوط به واکسیناسیون شامل جدول زمان بندی، پوشش، منابع مالی و قراردادها دارد؟
در کنار این الگو که مردم را قادر میسازد از دولت های خود شفافیت در برنامه های واکسیناسیون را مطالبه کنند، سازمان ملل نیز برای جلوگیری از فساد در ایمنسازی علیه کوید 19 توصیه هایی برای دولتها دارد. برخی از این راهکارها با عنوان «اقدامات فوری ملی» عبارت اند از:
- تشکیل کمیته های تخصصی برای نظارت بر بودجه های اضطراری و تخصیص واکسن. این کمیته ها باید به عنوان بدنه نظارتی کلیدی در زمان بحران سلامتی، با اختیارا ضد فساد قوی، بر فرآیند اولویت گذاری، توزیع و پایش برنامه های واکسیناسیون، همچنین سیستم های عمومی مرتبط نظارت کنند.
- خریداری شفاف و پاسخگوی واکسن. انعقاد قراردادهای باز و شفاف میتواند در کاهش فساد موثر باشد چرا که برای عموم مردم مشخص میکند چه واکسنی، از چه کسی، با چه قیمت و با چه کیفیتی خریداری شده است.
- معیارهای شفاف برایا فراد در اولویت دریافت واکسن و اطلاعات عمومی درباره برنامه واکسیناسیون دولتها باید معیارهای مشخص، شفاف و عینی برای ذینفعان و افرادی که در اولویت دریافت قرار دارند داشته باشند و این امر را به طور گسترده به مردم اطلاع رسانی کنند.
سیستمهای ذخیره سازی و توزیع امن برای کاهش خطر فساد، ارزیابی مستمر ریسک فساد، تقویت مشارکت جامعه مدنی، حمایت از روزنامه نگاران و افشاگران فساد (سوتزنان) و حمایت از حق سلامتی برای همه، از دیگر رهنمودهای این سازمان برای پیشگیری از نفوذ فساد در واکسیناسیون کووید 19 هستند. در این توصیهنامه همچنین بر اقدامات بلندمدتی نظیر تقویت قوانین و سیاست های ضدفساد، شناسایی و حمایت از افراد و جوامع آسیبپذیر و مکانیسم جامعه حسابرسی، نظارت، پاسخگویی و گزارش برای پایش هزینه ها و ممیزی آن تاکید شده است. فراتر از این همه باید بدانیم فساد تنها زمانی متوقف میشود که مردم در اصلاح سیستم، مشارکت و با یکدیگر همکاری کنند. گزارش فساد اداری و تقاضای شفافیت در مورد واکسیناسیون از دولتها، راهی موثر برای اطمینان از پاسخگویی عادلانه و برابر، حمایت از حقوق شهروندان و نجات از پاندمی است. وقتی پای سلامتی و جان مردم در میان است، این حق شهروندان است که بدانند دولت چگونه تصمیم میگیرد و منابع را چگونه صرف میکند.
دیدگاه تان را بنویسید