استخوان لای زخم قفقاز

55آنلاین :

صبح دیروز یکشنبه ششم مهر دوباره زخم چرکین قره باغ سر باز کرد و نیروهای نظامی جمهوری آذربایجان به منطقه آرتساخ که مورد حمایت ارمنستان است حمله کردند و تلفاتی چند به نظامیان آن منطقه وارد ساختند. اما ریشه این مناقشه در چیست؟

دیروز نبرد جدیدی بین نیروهای نظامی جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه قره باغ رخ داد. مناقشه قره باغ که بین دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان برقرار است، بر سر منطقه‌ای به همین نام است(البته ارامنه آن را به نام باستانی‌اش آرتساخ می‌خوانند) که شامل ناحیه کوهستانی قره باغ و هفت ناحیه پیرامونی آن است که اگرچه بنا بر مرز بین‌الملل در کشور جمهوری آذربایجان قرار دارد، اما در جنگ 1991 بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان به دست ارمنی‌ها افتاد و ایروان در آنجا حکومتی به نام آرتساخ پایه‌گذاری کرد که جز از سوی خودش فقط سه کشور غیرعضو سازمان ملل آن را به رسمیت شناخته‌اند.

ریشه این درگیری‌ها را باید در دوقرن پیش جستجو کرد. پس از شکست ایران در جریان جنگ اول ایران و روسیه، طی قرارداد گلستان 14منطقه از قفقاز که تحت حاکمیت دولت ایران بود، از دست ایرانیان خارج شد و روسیه تزاری آنجا را تصرف کرد. یکی از این مناطق قره باغ بود. قره باغ بر اساس داده‌های جمعیتی، بیش از آن که یک منطقه ترک نشین باشد، یک مننطقه ارمنی نشین در دوقرن پیش بوده است. با وقوع انقلاب 1905 در روسیه، اختلافات بین مردم ارمنستان و اران(منطقه شمال رود ارس که اکنون به آن جمهوری آذربایجان اطلاق می‌شود) در سایه هرج و مرج در مسکو شدت می‌گیرد و حتی کار به خونریزی بین ارامنه و ترک‌ها هم می‌کشد. پس از وقوع انقلاب اکتبر در 1917 و تاسیس اتحاد شوروی، این مناطق تحت تسلط حزب کمونیست شوروی قرار می‌گیرند اما یک تغییر مهم اتفاق می‌افتد. یوزف استالین که در آن زمان مستند کمیسر ملیت‌ها را در ساختار سیاسی شوروی در اختیار داشت، در 1921 اختیار قره باغ را که تا پیش از آن دست ارمنستان بود به دست جمهوری آذربایجان می‌دهد. این کار رهبر بعدی اتحاد شوروی، نقطه عطفی در تنش قره باغ است. پیش از آن ادعای دو طرف ناظر به مسائل فرهنگی، مذهبی و جمعیتی بود اما استالین سه سال پس از اجرایی شدن معاهده سایکس-پیکو، به مانند دیپلمات‌های فرانسوی و انگلیسی که استخوان لای زخم غرب آسیا گذاشتند، استخوانی لای زخم قفقاز جنوبی نهاد که با گذشت حدود یک قرن، هیچ کسی نتوانسته آن را بردارد.

با فروپاشی اتحاد شوروی، ارامنه این فرصت را یافتند تا جایی را که بنا بر تاریخ و جمعیت متعلق به خود می‌دانستند، پس بگیرند. در 1991، ارامنه قره باغ اختیار منطقه را به دست گرفتند و ترک‌های این منطقه تحت فشار مجبور به مهاجرت شدند. البته ریشه رفتار ارامنه افراطی در نسل کشی 1915 ترکیه داشت. آن‌‌ها به زعم خود انتقام نسل کشی مذکور را می‌گرفتند. در 1991 همه پرسی استقلال قره باغ برگزار شد و 99درصد از شرکت کنندگان با آن موافقت کردند. البته این همه پرسی با تحریم ترک‌ها روبرو شد که 20درصد از جمعیت وقت قره باغ را شامل می‌شدند. در 1992 جنگ بین دوطرف شدت گرفت و ارتش ارمنستان مناطق آذربایجان را یکی پس از دیگری اشغال کرد. با درخواست باکو، در 7می 1992 در تهران صلح‌نامه‌ای بین دو طرف امضا شد که تنها سه ساعت و نیم پابرجا بود و پس از آن ارتش ارمنستان به شوشی حمله کرد و با تصرف شوشی، کل قره باغ را تحت تسلط در آورد. با به قدرت رسیدن ایلچی بیگ در باکو، جمهوری آذربایجاان توانست پاتک‌های موفقی در صحنه نبرد انجام دهد.  خط لوله گاز تفلیس-ایروان نیز منفجر شد. با وجود تلاش‌های بسیار برای صلح، این ارمنستان بود که در صحنه نبرد توانست قوای خویش را بازیابد و در 1993 کلیجر را نیز متصرف شد. 

به قدرت گرفتن حیدر علی‌اف در باکو، موجب شد تا ژنرال‌های ترک ارتش شوروی به خدمت باکو دربیایند و پایان 1993 در صحنه نبرد تحولات به نفع باکو رقم بخورد. این بار ارمنستان تقاضای صلح کرد اما باکو رد کرد. دوباره تحولات نظامی به نفع ارمنستان پیش رفت. بالاخره باکو در دوسال پس از امضای قرارداد صلح تهران که سه ساعت و نیم پابرجا بود، در بیشکک صلح‌نامه‌ای مشروط به پایان دادن مناطق تحت تسلط باکو امضا کرد. 

از سال 2009 به این سو، درگیری‌هایی کمابیش بین نیروهای نظامی ارمنستان و جمهوری آذربایجان رخ داد که اوج آن در سال 2016 بر سر ناحیه تالش بود. اما ریشه مناقشه جدایی قره باغ از ایران است و نقطه عطف آن، الحاق به جمهوری آذربایجان توسط استالین. بنابراین برای حل این مناقشه، چاره‌ای جز بازگرداندن این منطقه به ایران نخواهد بود. به ویژه در این روزها که پای تروریست‌های تکفیری هم به قره باغ باز شده است.