امنیت ملی در خطر است! | مهاجرت وخطر عقب ماندگی فناورانه

محمد رهبری

پژوهشگر جامعه‌شناسی سیاسی

مشهور است که در جنگ چالدران در زمان صفویه، عقب‌ماندگی تکنولوژیک و فناورانه ایران منجر به شکست سپاه ایران در برابر عثمانی شد. در این جنگ، سربازان صفوی با شمشیر و تیر و کمان می‌جنگیدند درحالی‌که ارتش عثمانی از توپ و تفنگ بهره می‌برد. هرچند ایرانیان نیز با سلاح گرم بیگانه نبودند، اما به‌لحاظ کیفیت و تعداد، توان رقابت با ارتش عثمانی را نداشت. در طول تاریخ، همواره تحولات فناورانه تأثیر شگرفی بر قدرت نظامی کشورها داشته است؛ آن دسته از کشورهایی که از فناوری و تکنولوژی برتری بهره‌مند بودند، استیلای بیشتری بر سایر کشورها و مناسبات منطقه‌ای و جهانی داشتند. یکی از مهم‌ترین دلایل برتری نظامی انگلستان در قرن‌های هجدهم و نوزدهم و آمریکا در قرن بیستم به همین پیشرفت و توسعه در فناوری‌های نظامی بازمی‌گردد. اکنون نیز کشورهایی که در عرصه فناوری‌های نوظهور نظیر هوش مصنوعی پیشتاز هستند، نقش بیشتری بر مناسبات آینده جهان خواهند داشت. اهمیت توسعه فناوری‌های نوظهور، امری بدیهی است. قدرت نرم و سخت کشوری که از منظر فناوری از سایر کشورها عقب بیفتد، آسیب می‌بیند. اما شرط توسعه فناوری و عقب نیفتادن از سایر کشورها چیست؟ اولین و چه‌بسا مهم‌ترین عامل در توسعه فناوری، منابع انسانی است. نیروی انسانی متخصص، باهوش و خلاق می‌تواند پیشران توسعه کشور باشد. خلاقیت در یک محیط آزاد شکوفا می‌شود. آیا بستر لازم برای حفظ منابع انسانی، ایجاد خلاقیت و استفاده از آن در ایران وجود دارد؟ وضعیت منابع انسانی در ایران چگونه است؟ پاسخ به این سوال روشن است. نیروی انسانی تحصیلکرده، متخصص و باهوشی که می‌تواند پیشران توسعه کشور باشد، این روزها در حال مهاجرت از کشور است. این امر در حوزه علوم کامپیوتر و هوش مصنوعی که آینده فناوری‌های جهان را شکل می‌دهند، از همه محسوس‌تر است. بسیاری از متخصصان این حوزه یا تاکنون از ایران مهاجرت کرده‌اند یا آن‌که قصد آن را دارند. چه عاملی محرک این موج مهاجرت در میان نیروهای متخصص است؟ شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی همه در این وضع مؤثرند. این تصور غلطی است که نیروی متخصص فقط به‌خاطر درآمد بیشتر از ایران می‌رود؛ بلکه او از ایران می‌رود تا در محیطی آزادتر زیست کند، آینده پیش‌بینی‌پذیر داشته باشد، ثبات اقتصادی داشته باشد، برای وصل‌شدن به اینترنت و استفاده از آن دچار مشکل نباشد و مدام دولت در زندگی‌اش مداخله نکند. مجموعه عوامل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در افزایش میل به مهاجرت مؤثر است. روند مهاجرت، همین حالا بسیاری از جامعه‌شناسان و اقتصاددانان را نگران کرده است. اما هر آن‌کس که دغدغه «امنیت» ایران را دارد و وظیفه پاسداری از مرزهای ایران را دارد هم باید چنین نگرانی‌ای داشته باشد. این روند مهاجرت که ناشی از شرایط عمومی کشور است، فقط به اقتصاد و صنعت آسیب نمی‌زند؛ بلکه به توانمندی دفاعی ایران هم آسیب خواهد زد. در فقدان نیروهای متخصص و باانگیزه، اختلاف فناورانه ایران با کشورهای مختلف، حتی همسایگانی که در این حوزه سرمایه‌گذاری می‌کنند، روزبه‌روز بیشتر خواهد شد. روند تحولات فناورانه و توسعه هوش مصنوعی به‌سمتی است که ممکن است یک جهش بزرگ ایجاد کند و منجر به افزایش فاصله میان کشورها شود. ایران درحال‌حاضر در بهترین حالت، مصرف‌کننده فناوری‌های جدیدی است که در دسترس عموم است؛ حال آن‌که رقبای منطقه‌ای ایران در این حوزه سرمایه‌گذاری‌های کلانی کرده‌اند تا صرفاً نقش مصرف‌کننده نداشته باشند؛ آن‌ها حتی در تلاشند تا بسیاری از ایرانیان متخصص را هم جذب کنند و این درحالی‌است که در ایران تلاش روشنی برای حفظ این متخصصان دیده نمی‌شود. تداوم این وضعیت، چشم‌انداز خوبی در برابر ایران قرار نمی‌دهد و کشور را در معرض انواع تهدیدات خارجی قرار خواهد داد. این شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی که منجر به خروج نیروهای متخصص از ایران شده، یک تهدید ملی برای ایران است و می‌تواند امنیت ملی ایران را به مخاطره بیاندازد. اگر تا پیش‌ازاین نیروهای سیاسی و فعالان مدنی نگران این وضعیت بودند، اکنون کسانی که دغدغه امنیت دارند نیز باید نگران تداوم این وضع باشند و برای تغییر آن بکوشند. آن‌ها نیز برای حفظ امنیت ایران و مرزهای آن، باید خواهان آزادی بیشتر، ثبات اقتصادی بیشتر، اینترنت در دسترس و ارتباط بهتر با جهان باشند تا فرآیند مهاجرت کُند شود. در غیر این صورت، با تداوم مهاجرت نخبگان و متخصصان، در میان‌مدت عقب‌افتادگی تکنولوژیک ایران، به یک تهدید امنیتی بدل خواهد شد. سرانجام جنگ چالدران برای ایرانیان بسیار تلخ بود و منجر به از دست رفتن بخش وسیعی از خاک ایران شد. عقب‌ماندگی ایران در حوزه تکنولوژی، باز هم می‌تواند سرانجام تلخی داشته باشد. این عقب‌ماندگی ریشه در وضعیت فعلی دارد که باعث خالی‌شدن کشور از منابع‌اش ازجمله نیروی انسانی متخصص می‌شود؛ هرکسی به تغییر این وضع نیندیشد، در اصل به حفظ امنیت ایران بی‌توجه است حتی اگر در ظاهر شعار امنیت دهد.