ترکیب جمعیتی حاشیه تهران در سال های اخیر تغییر کرده | مهاجرت سرریز جمعیت تهران به حاشیه پایتخت

حضور 4 تا 4.5 میلیون حاشیه نشین در استان تهران

معضل حاشیه نشینی سال هاست که بر بسیاری از کلانشهرهای کشور از جمله تهران سایه انداخته و هرچقدر هم که دشواری های اقتصادی مردم بیشتر می شود و قیمت کالاهای اساسی به ویژه نرخ اجاره بالاتر می رود، سرعت کوچ خانوارهای قشر ضعیف و حتی متوسط جامعه به حاشیه شهرها افزایش می یابد. مطابق آخرین آمارهایی هم که استاندار تهران ارائه کرده است، حدود 23 درصد از جمعیت 20 میلیونی حاشیه نشین در کشور در مناطق حاشیه ای استان تهران زندگی می کنند و بنابراین می توان برآورد کرد که 4 میلیون و 600 هزار نفر از اهالی استان تهران، حاشیه نشین هستند.

این آمار تخمینی نزدیک به رقمی است که اخیرا جعفر شربیانی، عضو شورای شهر تهران درباره تعداد افراد ساکن بافت های فرسوده در استان تهران ارائه داده و تاکید کرده است که در این استان حدودا 4.5 میلیون نفر در بافت های ناکارآمد زندگی می کنند. همچنین سال گذشته مسعود شفیعی، رئیس سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران اعلام کرد که حدود 4 میلیون نفر در استان تهران حاشیه نشین هستند. بنابراین در مجموع می توان گفت با وجود این که آمار دقیقی از تعداد حاشیه نشینان استان تهران وجود ندارد، اما به نظر می رسد که حدود 4 تا 4.5 میلیون نفر در این استان حاشیه نشین باشند.

در این میان با وجود اختلاف نظر نهادهای گوناگون درباره تعداد حاشیه نشینان تهران، آنچه عمده کارشناسان روی آن اتفاق نظر دارند، این است که در سال های اخیر با رشد شدید قیمت مسکن و نرخ اجاره، جمعیت حاشیه نشینان استان و شهر تهران به شکل محسوسی افزایش یافته است. البته به نظر می رسد در چند سال گذشته ترکیب جمعیتی حاشیه نشینان تهران به شدت تغییر کرده است و دیگر کمتر شاهد کوچ اقشار محروم شهرها و روستاهای مختلف کشور به حاشیه تهران هستیم، بلکه عمدتا این اقشار ضعیف و حتی متوسط تهران هستند که از مناطق داخلی شهر به حاشیه پایتخت و دیگر شهرهای استان تهران کوچ می کنند.

تغییر شرایط خانوارهای مهاجر به حاشیه تهران در سال های اخیر

این نکته ای است که دکتر حسین ایمانی جاجرمی، جامعه شناس شهری در گفت و گو با رکنا روی آن گذاشت و اظهار داشت: در سال های اخیر روند مهاجرت به حاشیه تهران نسبت به دهه های گذشته به شدت تغییر کرده است، به نحوی که دیگر مانند دهه های قبل، صرفا ساکنان شهرها و روستاهای محروم به اطراف تهران مهاجرت نمی کنند، بلکه این گروه های شهری بخصوص اقشار ضعیف و متوسط داخل پایتخت هستند که به دلیل افزایش قیمت اجاره به حاشیه تهران مراجعه می کنند.

وی افزود: علاوه بر رشد شدید قیمت اجاره، مساله دیگری که باعث افزایش آمار حاشیه نشینی در کلانشهر تهران در سال های اخیر شده است، ایجاد ظرفیت برای حاشیه نشینی مدرن با ساخت حدود 150 هزار واحد مسکونی در شهرهای جدید اطراف تهران از جمله پرند، پردیس، هشتگرد و اندیشه است که در سال های اخیر پایین تر بودن نرخ مسکن در آنها، جاذبه زیادی را برای حضور اقشار متوسط تهران و دیگر شهرها ایجاد کرده است.

عضو هیات علمی دانشگاه تهران تاکید کرد: در سال های پیش از انقلاب به این دلیل در اطراف تهران شاهد شکل گیری حلبی‌آبادها یا همان بافت های ناکارآمد بودیم که امکان ساخت واحدهای مسکونی مطلوب در حاشیه پایتخت وجود نداشت، اما اکنون واحدهای مسکونی بسیاری در فازهای مختلف مسکن مهر و دیگر پروژه های دولتی در اطراف تهران ساخته شده و این مسکن ها ظرفیت مطلوبی را برای حضور اقشار متوسط شهرهای دیگر به حاشیه تهران فراهم کرده است.

تشدید موج خروج اقشار متوسط و ضعیف از داخل به حاشیه تهران

ایمانی در همین راستا به پژوهش اخیر موسسه مطالعات جمعیت اشاره کرد و گفت: با توجه به این که بسیاری از تهرانی ها از نظر اقتصادی، اجتماعی و خانوادگی توانایی حضور در شهرهای جدید اطراف تهران را ندارند، واحدهای مسکن مهر و دیگر پروژه های انبوه ساخته شده در شهرهای تهران عملا ظرفیت زیادی را برای حضور افراد غیرتهرانی در حاشیه پایتخت ایجاد کرده است.

این جامعه شناس شهری ادامه داد: با توجه به ساخت واحدهای مسکونی فراوان در شهرهای اطراف تهران، اکنون مهمترین مشکل حاشیه نشینی پایتخت، کمبود مسکن و احتمال توسعه بافت های ناکارآمد بر اثر این کمبود نیست، بلکه مشکل ناشی از آن است که اقشار ضعیف و حتی متوسط تهرانی که پیش از این می توانستند در محدوده شهری تهران خانه اجاره کنند، اکنون با توجه به افزایش شدید قیمت اجاره ناچار هستند برای اجاره منزل به حاشیه تهران پناه ببرند.

وی در ادامه تاکید کرد: بررسی های میدانی کارشناسان شهری نشان می دهد که در چند سال گذشته معاملات اجاره در بنگاه های شهرهای اطراف تهران از جمله رباط کریم، پردیس، پرند و ... رونق گرفته است و این مساله نشان می دهد که چند سالی است شاهد تشدید موج خروج اقشار متوسط و ضعیف تهران از محدوده شهری پایتخت و پناه بردن آنها به حاشیه تهران هستیم.

سرعت رشد جمعیت پردیس 10 برابر تهران است

ایمانی با تاکید بر این که حضور اقشار ضعیف و متوسط تهرانی در حاشیه پایتخت باعث به هم خوردن ترکیب جمعیتی این مناطق می شود، اظهار داشت: خانوارهایی که در سال های اخیر از داخل تهران به حاشیه پایتخت کوچ کرده اند، کسانی هستند که درآمد و سبک زندگی آنها به شکل عرفی از ساکنان قدیمی تر حاشیه تهران بالاتر است، یعنی حاشیه نشینان جدید تهران خانوارهایی هستند که سبک زندگی فقیرانه ای ندارند، بلکه به دلیل افزایش شدید قیمت اجاره نتوانسته اند در محدوده شهری پایتخت برای خود خانه ای دست و پا کنند؛ بنابراین حضور این افراد در حاشیه تهران باعث تغییر سبک زندگی و افزایش هزینه های زیست در این مناطق شده است.

این جامعه شناس شهری ادامه داد: اساسا خانوارهایی که مشغول خروج از محدوده شهری تهران و پناه بردن به حاشیه پایتخت هستند، ترجیح می دهند که در نزدیکترین سکونتگاه ممکن به تهران ساکن شوند، چون مساله ترافیک و رفت و آمد به نقاط مختلف تهران معضلی بسیار بزرگ است و خانوارها سعی می کنند که تا حد امکان، کمتر خود را درگیر این مشکل کنند. بر همین اساس، مطالعات وزارت راه و شهرسازی نشان می دهد که در سال های اخیر جمعیت مناطق مسکونی اطراف کرج و همچنین شهرهای کوچکی نظیر پرند، پردیس، نسیم شهر، رودهن و بومهن به شدت افزایش یافته است.

وی در ادامه تاکید کرد: مطالعات وزارت راه و شهرسازی نشان می دهد که به دلیل افزایش شدید قیمت مسکن و اجاره در کلانشهر تهران در چند سال گذشته، سرعت رشد جمعت در شهرهای اطراف پایتخت بسیار بیشتر از تهران بوده است، به نحوی که سرعت رشد جمعیت پردیس در سال های اخیر حدود 10 برابر تهران بوده و همچنین نرخ رشد جمعیت پرند نیز در چند سال گذشته حدود هشت برابر تهران بوده است.

تهران همچنان به شدت مهاجرپذیر است

ایمانی با تاکید بر تغییر ترکیب جمعیتی حاشیه تهران در چند سال گذشته گفت: در شرایطی که تا چند سال پیش عمده ساکنان اطراف تهران از استان هایی مثل خوزستان، لرستان، سیستان و بلوچستان یا خراسان جنوبی به حاشیه تهران پناه می آورند، اکنون ما شاهد آن هستیم که سرریز جمعیت خود تهران مشغول مهاجرت به اطراف این کلانشهر هستند.

این جامعه شناس شهری ادامه داد: با وجود این که بخش زیادی از حاشیه نشینان جدید اطراف تهران، خانوارهایی هستند که تا چند سال پیش در خود تهران زندگی می کردند، اما همچنان روند مهاجرت از شهرهای مختلف به پایتخت ادامه دارد. این روند از دهه 40 به دلیل عدم تعادل در توسعه مناطق مختلف کشور پدید آمد و با توجه به این که در سال های پس از انقلاب فکری اساسی برای حل این مساله انجام نشد، همچنان تهران به عنوان مهمترین شهر جاذب جمعیت در کشور شناخته می شود.

عضو هیات علمی دانشگاه تهران تاکید کرد: اساسا ساخت واحدهای مسکن مهر و دیگر پروژه های انبوه دولتی در اطراف تهران باعث شده است که روند مهاجرت از شهرهای دیگر به پایتخت تشدید شود. یعنی مهمترین هدف مسکن مهر در تهران که حل معضل مسکن تهرانی ها بود، محقق نشده، بلکه واحدهای مسکونی این پروژه و سایر انبوه سازی های انجام شده در اطراف پایتخت باعث شده است که بسیاری از ساکنان شهرهای دیگر جذب واحدهای مسکونی حاشیه تهران شوند.

وی در پایان تصریح کرد: در سال های اخیر شرایط مهاجرت به حاشیه پایتخت به گونه ای پیش رفته است که هم اقشار متوسط و ضعیف خود تهران به محل ساخت مساکن مهر و دیگر پروژه های انبوه دولتی روی آورده اند و هم بسیاری از ساکنان شهرهای دیگر به این مناطق پناه آورده اند. شکی نیست که در آینده ای نه چندان دور تضاد فرهنگی میان این دو قشر می تواند منجر به بروز آسیب های اجتماعی گوناگونی شود که از همین حالا باید برای کنترل آنها فکر کرد.