خودتان را تصور کنید وقتی سهامی که خریده­اید به سود رسیده یا وقتی در یک بخت­آزمایی برنده شده­اید. اولین واکنش شما این است که دلیلی برای این خوش­اقبالی­ها پیدا کنید، اینکه مثلاً چقدر عاقلانه و آگاهانه سرمایه­گذاری کرده­اید یا چقدر اعداد انتخابی شما برای خرید بلیت بخت­آزمایی خوش­یمن بوده­اند یا چقدر برای بردن بخت­آزمایی انرژی مثبت فرستاده بودید. حالا بیایید منصفانه به این اتفاقات فکر کنید و ببینید آیا فقط دانش یا نیروهای فراطبیعی این اتفاقات را رقم زده یا شانس هم بی­تأثیر نبوده است؟

تصور غالب مردم این است که نگاه مثبت، خوش­بینی و باورهای فراطبیعی، مسیر موفقیت را هموار می­کند. این نوع تفکر از زمان انتشار کتاب «راز» در سال 2006 که نویسنده استرالیایی آن «راندا برن» تنها راه رسیدن به شادکامی، ثروت و موفقیت را تفکر مثبت معرفی کرد، محبوبیت زیادی پیدا کرد. این تفکر ریشه در اشتیاق انسان برای کنترل امور زندگی­اش دارد. ما دوست داریم که بتوانیم همه اتفاقات اطراف خود را با آسان­ترین روش­ها پیش­بینی و کنترل کنیم. ما معتقدیم بعضی کارها شگون دارند، بعضی اتفاقات خوش­یمن و بعضی بدیمن هستند و باور داریم که انرژی مثبت ما می­تواند رویاهایمان را به واقعیت تبدیل کند. کنترل­گرایی ذاتی در انسان، این باورها را واقعی جلوه می­دهد تا به او القا شود که همه امور را در کنترل دارد. ما نقش شانس را در وقایع زندگی نادیده می­گیریم زیرا شانس می­تواند همه برنامه­ها، پیش­بینی­ها و محاسبات ما را برای تصمیماتمان به هم بریزد.

چرا ذهن این چنین ما را بازی می­دهد؟ واقعیت این است که این استراتژی تنها راه بقای ذهن ماست. این ذهن یک ماشین قدرتمند است که در طول یک روز 34 گیگابایت اطلاعات تازه را پردازش می­کند، هر روز با انبوهی از داده­های تازه رو به رو می­شود و تنها راه دوام آوردن در این فضای پرچالش نفس­گیر ایجاد میانبر است. اگر این میانبرها به کمک ما نیایند عملاً مغز اشباع شده و از کار می­افتد. یکی از این میانبرهای خلاقانه مغز برای کم کردن بار مسوولیتش، سوگیری به نام «توهم کنترل» است.

توهم کنترل در عمل تصوری در ما ایجاد می­کند که کنترل همه امور زندگی را در اختیار داریم. چنین ذهنیتی از یک سو می­تواند به سلامت روانی ما در این دنیای پرآشوب غیر قابل پیش­بینی کمک کند، ولی از سوی دیگر افکار منطقی و تصمیم­گیری­های حیاتی­مان را تحت تأثیر خود قرار می­دهد.

·      توهم کنترل

سوگیری «توهم کنترل» به وسیله آلن لنگِر روانشناس دانشگاه هاروارد در مقاله سال 1975 او، که در ژورنال Personality and Social Psychology  به چاپ رسید، برای اولین­بار مطرح شد.

آلن لنگر در مطالعه خود شش آزمایش مبتنی بر شانس بر روی داوطلبان با هدف مشاهده این سوگیری انجام داد و به این نتیجه رسید که اطمینان مردم از برنده شدنشان تحت­تأثیر عواملی است که هیچ ارتباطی به شانس برنده شدنشان ندارد. برای مثال مردم در یک بازی با کارت که بر مبنای شانس طراحی شده است با حریفی که اعتماد به نفس نداشته یا بی­دست و پا به نظر می­رسید، مبلغ بالاتری شرط­بندی می­کنند. در حالی که کاملاً آگاه هستند که در یان بازی مهارت هیچ نقشی در برد و باخت آنها ندارد. لنگر ثابت کرد که ما باور عمیقی به نقش خود در موفقیت داریم این همان خصلت انسانی است که مما را به سمت قمار و باورهای فراطبیعی سوق می­دهد.

این سوگیری را در بسیاری از تصمیم­ها و اتفاقات روزمره زندگی می­توان مشاهده کرد. تصور کنید که در حال خرید بلیت بخت­آزمایی هستید، اگر امکان انتخاب کد درج شده در بلیت را داشته باشید، به طور قطع اعداد خاصی را برای خود انتخاب می­کنید. شما اگر یک انتخاب دیگر هم داشته باشید یعنی انتخاب تصادفی یک بلیت، باز هم ترجیح می­دهید اعداد را خود انتخاب کنید.

ما این تصور را داریم که می­توانیم وقایع را کنترل کنیم. حال اگر این خصلت در همین بلیت بخت­آزمایی و چند باور خرافی خلاصه می­شد، شاید نیازی به مطالعات و تحقیقات گسترده روانشناسان و رفتارشناسان اقتصادی نداشت ولی واقعیت این است که وقتی نقش این باور غلط را در انتخاب­های مهم، تصمیمات حیاتی و سرمایه­گذاری­های خرد و کلان می­بینیم، تحلیل و بررسی رفتار انسانی در این زمینه از اهمیت زیادی برخوردار می­شود.

·      روانشناسی توهم کنترل

در طول سال­های تحقیقات زیادی انجام شده که نشان داده است تجربه ما از رویدادهای اطرافمان ارتباط مستقیم با احساس کنترل این وقایع دارد. یکی از تحقیقات انجام شده مربوط به مطالعه گلس و همکارانش در سال 1971 است، آزمایشی بر دو گروه که فقط یک گروه امکان تغییر شرایط استرس­زا را داشت. آنها توانستند ثابت کنند، وقتی در موقعیت ناخوشایندی قرار می­گیریم، همان آگاهی از اینکه می­توانیم در هر زمان شرایط را بهتر و مطلوب­تر کنیم باعث می­شود تحمل شرایط سخت آسان­تر شود. باور اینکه ما می­توانیم وقایع اطرافمان را کنترل کنیم، در کل باعث آرامش ذهنی و روانی ما می­شود و نبود این توانایی اضطراب و نگرانی را به همراه دارد. انسان برای رهایی از این اضطراب تکنیک­های مختلفی به کار می­گیرد، برای مثال گاهی وادار می­شود که به منظور پیش­بینی شرایط الگویی برای وقایع جست و جو کند (تحقیق وایتسون و گالینسکی سال 2008) و از آنجا که مغز قابلیت زیادی در تشخیص الگو دارد، می­تواند الگوهایی از روند اتفاقات شکل داده و تصوری از نتایج آنها داشته باشد.

علاوه بر آن مغز ما همواره به دنبال یافتن توضیحات سببی وقایع است، حتی اگر چنین رابطه­ای توجیه­پذیر نباشد. همین گرایش مغز می­تواند سوگیری توهم کنترل را در ما تقویت کند زیرا همواره به دنبال تعبیر اتفاقات اطرافمان و ارتباط دادن آنها با پیامدهای کارهایی است که قبلاً انجام داده­ایم، در حالی که گاهی واقعاً هیچ نقشی در اتفاقات پیش آمده نداشته­ایم. دنیل کانمن، از چهره­های شناخته شده اقتصاد رفتاری، در کتاب «تفکر سریع و کند» دو نوع سیستم متفاوت فکری را معرفی می­کند: سیستم اول که غیرقابل کنترل و سیستم دوم که کاملاً آگاهانه است. به اعتقاد کانمن وظیفه یافتن توضیحات برای اتفاقات به عهده سیستم اول فکری ماست. این یعنی ما به صورت کاملاً ناخودآگاه همواره به دنبال یافتن دلایلی برای اتفاقات روزمره اطرافمان هستیم.

این فرآیند ابزاری است که ذهن برای کمک به سلامت روانی ما ایجاد کرده است. واقعیت این است که وقتی احساس کنیم در وقوع یک اتفاق خوب نقش داشته­ایم، نسبت به خود احساس مثبت پیدا می­کنیم، با انگیزه بیشتری ادامه می­دهیم و از درماندگی­ رها می­شویم و مغز توانایی عجیبی دارد که اتفاقات خوب را به عملکردهای گذشته ما نسبت داده و اتفاقات بد را نادیده گرفته و آن را ناشی از عوامل بیرونی بداند. توهم کنترل گاهی تعبیر واقعیت­ها را به گونه دیگری رقم می­زند.

·      توهم کنترل و پیامدهای آن

وقتی ما باور داریم که تأثیرمان بر وقایع اطراف بسیار بیش از تأثیر واقعی آن است، به جای برنامه­ریزی و پیش­بینی مشکلات پیش­رو، استراتژی­های ساده­تری برای انجام کارها انتخاب می­کنیم، برای مثال انرژی مثبت می­فرستیم و به خرافات رو می­آوریم. چنین تفکری ما را در معرض تصمیم­گیری­های نادرست قرار می­دهد که به رفتارهای پر خطر منجر می­شود. قمار یک مثال بارز از پیامدهای این توهم است. یک قمارباز بازنده همچنان با تصور اینکه بر اوضاع مسلط است، استراتژی خود را تغییر می­دهد تا بتواند برنده بازی شود. در حالی که استراتژی او هیچ تأثیری در برد و باخت ندارد و شانس تنها عامل تعیین­کننده نتیجه است. همین موضوع دستمایه تبلیغات کازینوها و آژانس­های شرط­بندی مسابقات ورزشی است، اینکه برای مثال هر چه دانش ورزشی شما بیشتر باشد، احتمال بردن شما در شرط­بندی مسابقات بیشتر است.

در این میان موضوع برای سرمایه­گذاران بازار بورس گاهی به گونه تلخی رقم می­خورد. در مقاله «خرید و فروش سهام بر پایه توهم» که چهار محقق بریتانیایی در زمینه تصور غیرواقعی سهامداران از میزان کنترل­شان بر بازار سهام در سال 2010 منتشر کردند، نشان داده شده است که هر چه سهامداران توهم کنترل بیشتری در بازار سهام داشته باشند، عملکرد ضعیف­تری نشان می­دهند. در مطالعه دیگری که سه روانشناس ایتالیایی (مارکاتو، کولانجلو و فرانته) بر عملکرد 60 کارشناس خرید و فروش سهام انجام داده­اند، می­بینیم که این افراد سوگیری خوش­بینانه­ای نسبت به نتیجه سرمایه­گذاری­های خود و همکارانشان دارند و محققان به این نتیجه رسیدند که این خوش­بینی نه تنها به دلیل نادیده گرفتن ضررهای احتمالی در سرمایه­گذارای­شان، بلکه بیشتر به دلیل اعتماد بیش از اندازه به توانایی­شان در مهار و کنترل این ضررها بود.

گاهی نیز سهامداران دچار توهم دانش زیاد در حوزه خاصی می­شوند و این گونه باور می­کنند که چنان برنوسانات قیمت در حوزه خاصی مسلط هستند که می­توانند همه الگوها را بدون مطالعه عوامل اقتصادی و واقعیت­های ریاضی یا حتی اجتماعی، پیش­بینی کنند و از این رو همه سرمایه و توجه خود را در آن حوزه خاص متمرکز می­کنند. مشکل اینجاست که آنها به اطلاعات خود بیش از اندازه بها می­دهند و توهم این را دارند که عوامل تأثیرگذار بر بازار سهام را می­توانند در محاسبات خود بگنجانند و از ویژگی گاه غیر قابل پیش­بینی بودن این بازار کاملاً غفلت می­کنند. طبیعتاً هیچ کس نمی­تواند همه عوامل تأثیرگذار در بازار سهام را پیش­بینی کند و تنوع در سبد سهام می­تواند تنها راه نجات سرمایه سهامداران در افت و خیزهای بازار باشد که متأسفانه بعضی سهامداران با تمرکز بر یک حوزه خاص فرصت­های جبران ضرر را از دست می­دهند.

علاوه بر آن، باور عمیق به اینکه کنترل همه امور را در دست داریم، مانع از واقع­بینی ما می­شود. یک

سرمایه­گذار موفق را تصور کنید که تاکنون به لطف عوامل فراوانی که شاید قدرت کنترل او فقط یکی از آنها باشد، توانسته سرمایه قابل توجهی به دست آورد. حال اگر سوگیری توهم کنترل در او تقویت شود، به این معنی خواهد بود که تعداد سرمایه­گذاری­ها و احتمال خطا و اشتباهات بیشتر شده و توجه و حساسیت فرد نسبت به پیامدهای سرمایه­گذاری­هایش کاهش پیدا می­کند. ما در داستان بسیاری از انسان­های موفق، شکست­های فراوان آنها را هم دیده­ایم.

·      توهم کنترل و خرافات

خرافات یا همان تفکرات جادویی سال­های زیادی است که به انسان­ها برای فهم این دنیای پرآشوب کمک کرده است. خرافات «توهم کنترل» را در ما القا می­کنند و باعث می­شوند تصور کنیم می­توانیم روش شانس خوب یا بد خود کنترل داشته باشیم.

همه ما ورزشکارانی را دیده­ایم که کارهای عجیبی قبل یا در حین مسابقات ورزشی انجام می­دهند؛  جوراب شانس خود را می­پوشند یا چوب هاکی خوش­یمن خود را به مسابقات می­آورند. چنین بارهایی در میان ورزشکاران بسیار رایج است. مطالعات زیادی نشان داده است در شرایطی که امکان کنترل شرایط وجود ندارد، تمایل به باورهای خرافی بسیار بیشتر می­شود. ورزشکاران عمیقاً اعتقاد دارند مراسم و آیین­هایی که قبل از مسابقه انجام می­دهند در کیفیت بازی آنها تأثیر می­گذارد.

از سوی دیگر، تحقیق دیگری نشان داده است که خرافات می­تواند به دلیل تقویت حس کنترل بر شرایط و کاهش اضطراب باعث بهبود عملکرد ورزشکاران نیز بشود، اما چیزی که مشهود است هر مسابقه یک برنده و یک بازنده دارد و لزوماً نمی­توان دلیل همه بردها را آیین­های خرافی ورزشکاران برنده دانست. براساس تحقیقی که سال 2018 توسط اُفاری، تاد و لاوالی انجام شد میزان گرایش به خرافات در میان ورزشکارانی که عوامل بیرونی را مقصر در باخت خود می­دانند بسیار بیشتر از ورزشکارانی است که خود و مهارت­هایشان را مسوول باخت در مسابقه می­دانند.

باید بپذیریم همه ما کم و بیش دچار توهم کنترل هستیم یعنی گاهی درک ما از مسائل کاملاً اشتباه و تصمیم­هایمان بر پایه قضاوت­های نادرست است. برخی روانشناسان می­گویند باید خود را از این توهم برهانیم تا تعقل بتواند زمام امور زندگی را در دست بگیرد. راهکارهایی هم پیشنهاد داده­اند، اینکه نظر دیگران را بپرسیم و از چشم دیگران به اتفاقات زندگی نگاه کنیم تا بتوانیم درک واقعی­تری از میزان تأثیر خودمان بر نتایج داشته باشیم، همچنین می­توانیم نگاه علمی به اتفاقات و رابطه علت و معلولی آنها داشته باشیم زیرا علم تنها ابزار مبارزه با این توهم است. ولی واقعیت این است که این توهم به بخش جدایی­ناپذیری از رفتار انسانی تبدیل شده است. ما دوست داریم حتی اگر در حال سقوط در هواپیمایی هستیم در جایگاه خلبان قرار داشته باشیم، نه مسافر و زمانی به صلح درونی می­رسیم که باور کنیم قدرت بی حد و حصر ما در کنترل وقایع پیرامونمان توهمی بیش نیست.