آینده اقلیم ایران | گزارش های جهانی پیرامون خشکی اقلیم ایران تا چه میزان نزدیک به واقعیت است؟

یکی از آخرین گزارش­های جهانی پیرامون آینده اقلیم جهان نشان می­دهد بسیاری از کشورهای جهان و از جمله ایران تا سی سال آینده به دلیل تغییرات اقلیمی به ­ویژه در بعد افزایش دما امکان سکونت نخواهد داشت. گزارشی نگران­کننده که خطرات تغییرات شدید اقلیم و عواقب آن را بسیار نزدیک به ایران می­داند. اما این گزارش و گزارش­های این­چنینی تا چه میزان به واقعیت نزدیک بوده و محتمل است؟ پیش از آنکه به این موضوع پرداخته شود لازم است اقلیم ایران و روندی که طی کرده است تا شرایط امروز را داشته باشد مورد بررسی قرار گیرد. مسلماً آنچه به عنوان یک واقعیت غیرقابل چشم­پوشی است این است که اقلیم ایران وضعیت مطلوبی را طی نکرده است. درواقع در بررسی وضعیت گذشته و فعلی منابع طبیعی و محیط­زیست ایران در کمتر حوزه­ای از آن نشانه مطلوبی به چشم می­خورد. از این رو ابتدا به مرور اجمالی وضعیت بخش­های مختلف منابع طبیعی و محیط­ زیست ایران پرداخته و سپس به انطباق چنین گزارش­هایی با واقعیت­ های اقلیمی ایران پرداخته خواهد شد.

در بحث آب و کمبود آن نخستین عامل را می­توان در وضعیت خاص جغرافیای ایران دید. موقعیت جغرافیایی ایران سبب شده است نخست به سبب حاکمیت پرفشار جنب حاره، کل مقدار بارش دریافتی ایران اندک باشد و دوم قرار گرفتن ایران بین مدار 25 تا 40 درجه شمالی باعث شده، اقلیم به نسبت گرمی را بر کشور چیره سازد. این دو عامل سبب شده تا متوسط بارندگی در ایران در حدود 250 میلی­متر باشد که این مقدار کمتر از یک­سوم متوسط بارش در دنیا (860میلی­متر) است. علاوه بر این توزیع بارش­ها در ایران نیز بسیار نامتناسب بوده و در بسیاری از مناطق کشور مقدار تبخیر و تعرق بسیار بیش از مقدار بارش سالانه است. امری که سبب­شده میزان تبخیر و تعرق در ایران 20 درصد بیشتر میانگین جهانی باشد. این ویژگی­ها موجب شده است که حدود85 درصد مناطق کشور در وضعیت خشک و نیمه­ خشک قرار داشته و همواره کمبود بارش و خطر وقوع خشکسالی امری محتمل باشد. از این­رو از مشکل کمبود آب می­توان به عنوان یک مشکل محیطی در ایران نام برد که به عنوان یک محدودیت ثابت در این جغرافیا وجود داشته است. اما پیش از آنکه محیط طبیعی و بحران در آن عامل شکل­گیری وضعیت فعلی باشد، مدیریت منابع آب و بحران در این مدیریت عامل اصلی شرایط موجود است. در زمینه این بحران مدیریتی می­توان از توسعه ناپایدار و فاقد مطالعه کشاورزی، جانمایی و استقرار فاقد توجیه زیست­محیطی صنایع و برنامه ­های اشتباه مدیریت آب­های سطحی و زیرزمینی نام برد. در زمینه مدیریت اشتباه آب­های سطحی و زیرزمینی و نبود برنامه صحیح در این­باره سوءمدیریت به شکل بسیار محسوسی وجود داشته و کماکان وجود دارد. افزایش تعداد چاه­های عمیق و نیمه­عمیق از 50 هزار حلقه چاه در سال 1350 به 794هزار حلقه چاه در سال1395، افزایش تعداد سدها از 27 سد ساخته­شده تا قبل از انقلاب به 1330 سد (537 سد مطالعاتی، 146 سد اجرایی و 647 سد در حال بهره­برداری) در سال1395، افزایش طرح­های انتقال آب میان منطقه ­ای بدون هیچ­گونه توجیه و مجوز زیست ­محیطی، عدم برخورد با چاه­ های غیرمجاز در سراسر کشور و مواردی از این دست در شکل­ گیری وضعیت فعلی منابع آبی ایران بسیار تأثیرگذار بوده است.

فرسایش خاک در ایران طی چند دهه اخیر روند بسیار فزاینده و نگران­کننده­ای به خود دیده است. فرسایشی که در سال 1355 معادل یک میلیارد تن بوده درحال حاضر حدود دو میلیارد تن در سال تخمین زده می­شود. این فرسایش درحالی صورت می­گیرد که برای تشکیل یک سانتی­متر خاک بین 600 تا 700 سال زمان مورد نیاز است. متوسط سالانه این فرسایش در ایران به نسبت شاخص جهانی بسیار بالا بوده و تقریباً سه برابر متوسط جهانی است. در شرایط فعلی میزان فرسایش خاک در ایران نزدیک به17 تن در هکتار بوده که با شاخص جهانی آن دو میلیارد تن در سال تخمین زده می­شود. این فرسایش درحالی صورت می­گیرد که برای تشکیل یک سانتی­متر خاک بین 600 تا 700 سال زمان مورد نیاز است. متوسط سالانه این فرسایش در ایران به نسبت شاخص جهانی بسیار بالا بوده و تقریباً سه برابر متوسط جهانی است. در شرایط فعلی میزان فرسایش خاک در ایران نزدیک به 17 تن در هکتار بوده که با شاخص جهانی آن (پنج تا شش تن در هکتار) فاصله قابل توجهی دارد. آسیبی که برآورد می­شود سالانه تقریباً بیش از 50 میلیارد دلار به کشور زیان وارد می­کند اما به دلیل اینکه جزو ضررهای محسوس برای سیاستگذاران محسوب نمی­شود، در عمل اقدامی برای جلوگیری و مقابله با آن انجام نمی­شود. مسأله­ای که معمولاً در مورد تمامی هزینه ­های مربوط به منابع طبیعی و محیط­زیست مانند هزینه­ های تخریب جنگل­ها، مراتع، آب، هوا و .... وجود دارد. درحالی­که در تمامی اقتصادهای روبه  ­رشد و توسعه­ یافته جهان تمام تلاش بر درونی­ سازی هزینه­ های خارجی فعالیت­های اقتصادی صورت می­پذیرد اما در اقتصاد ایران تعریف مسأله و پذیرش آسیب­های منابع طبیعی و محیط­زیستی به شکل جدی وجود دارد و راهکاری عملی برای مقابله با آسیب­های موجود در این زمینه به چشم نمی­خورد.

آلودگی هوا به امری تفکیک­ناپذیر از اقلیم بخش­های گسترده­ای از کشور تبدیل شده است. مسأله­ای که اگر قابل بحث در چند کلان­شهر کشور بود حالا دیگر به یکی از مسائل جدی بسیاری از مناطق کشور تبدیل شده است. از آلودگی صنعتی و خودرویی گرفته تا گرد و غبارهای مختلف سبب شده تا در مجموع ایران به عنوان یکی از آلوده­ترین کشورهای جهان با رتبه ششم آلودگی هوا در غرب آسیا شناخته شود. بر اساس آمار موجود غلظت سالیانه ذرات معلق PM2.5 در کشور به­ طور میانگین شش برابر رهنمود سازمان بهداشت جهانی بوده است. امری که باعث شده به­عنوان مثال در تهران به­ طور میانگین در سال 1399 تعداد 3751 مرگ منتسب به مواجهه با ذرات معلق وجود داشته باشد و همه اهالی شهر تهران هم تحت­ تأثیر این آلودگی قرار گیرند. علاوه بر تمامی آسیب­ هایی که درنتیجه افزایش این آلودگی­ها ایجاد خواهد شد، آلودگی­ها می­توانند زمینه از بین رفتن و فروپاشی یک جامعه را نیز ایجاد کنند. مهاجرت بالا و خالی از سکنه شدن بسیاری از مناطق از جمله نمونه ­های اثرات آلودگی بر مناطق مختلف است.

در کشوری با 85 درصد اقلیم خشک و نیمه ­خشک، 808 هزار حلقه چاه آب وجود داشته که نزدیک به 40 درصد این چاه­ها نیز غیرقانونی بوده و به رغم غیرقانونی بودن همچنان مورد بهره­برداری قرار می­گیرند و عملاً نهادهای تصمیم­گیرنده توانایی کنترل شرایط را ندارند. در نتیجه این شرایط بسیاری از دشت­های کشور در شرایط بحرانی قرار گرفته و طبق آمار موجود درحال حاضر نزدیک به 70 درصد دشت­های کشور در این شرایط بحرانی به سر می­برند و سالانه بر تعداد دشت­های ممنوعه کشور اضافه می­شود. مسأله­ای که آسیب­های جدی و غیرقابل جبرانی مانند فرونشست زمین در پی داشته و درحال حاضر شرایط نگران­ کننده­ای در این­خصوص ایجاد کرده است. درنتیجه این شرایط بسیاری از استان­ها و مناطق ایران به­ طور جدی در معرض فرونشست قرار گرفته و در آینده از اثرات این بحران خطرناک بیشتر خواهیم شنید. این شرایط به گونه­ای است که در 30 استان کشور این مسأله قابل طرح بوده که در این میان وضعیت استان­هایی مانند اصفهان، تهران، فارس، البرز، کرمان، مرکزی، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و قزوین شرایط نگران­کننده­تری دارند. فرونشستی که در دشت­های استان فارس سالانه 54 سانتی­متر، استان تهران سالانه36 سانتی­متر، خراسان رضوی25 سانتی­متر و اصفهان23 سانتی­متر است. این مسأله درحالی رخ می­دهد که مطابق استانداردهای جهانی فرونشست بیش از چهار سانتی­متر در سال آن منطقه را منطقه بحرانی معرفی می­کند.

جنگل­های کشور نیز مانند سایر منابع طبیعی کشور وضعیت مطلوبی نداشته و روند نگران­کننده­ای را طی می­کنند. از شش نوع جنگل موجود در ایران شامل جنگل­های هیرکانی، جنگل­های بلوط(زاگرس)، جنگل­های دریایی حرا و چندل (مانگرو)، جنگل­های ارسباران، جنگل­های خشک داخلی و جنگل­های مصنوعی چه به لحاظ خشکسالی و چه به لحاظ تخریب و دیگر آسیب­ها درحال از بین رفتن هستند. به عنوان مثال طی 70 سال گذشته از 12 میلیون هکتار جنگل­های زاگرس، حدود هفت میلیون هکتار(بیش از58 درصد) از بین رفته است. یا طی 15 سال اخیر حدود یک میلیون و 500 هزار هکتار از جنگل­های هیرکانی از بین رفته است (277 هکتار نابودی جنگل به­صورت روزانه). تخریب­هایی که می­توان در آن عوامل متعددی از طبیعی تا انسانی را مؤثر دانست. از خشکسالی و کاهش بارندگی و آتش­سوزی­های گسترده گرفته (بیش از 17 هزار آتش­سوزی طی هشت سال اخیر) تا اجرای طرح­های توسعه اقتصادی ناپایدار مانند شهرسازی، جاده­سازی، معدن­کاری، قاچاق چوب و ... شرایطی که در صورت تدوام آن و عدم برنامه­ریزی جدی درخصوص جلوگیری از آن شاید دور از ذهن نباشد که در یک بازه 30 تا 50 ساله جنگل به ­طور کلی از اقلیم ایران حذف شود.

شواهد داده­های تاریخی هواشناسی و پیش­بینی­ های صورت­گرفته از وضعیت اقلیم ایران مانند دیگر نقاط جهان نشان­دهنده وقوع پدیده تغییر اقلیم در دهه ­های اخیر و ادامه این روند در آینده است. از مشخصه­ های بارز تغییر اقلیم افزایش دما و کاهش بارندگی است. این دو عامل سبب کاهش منابع ورودی آب شده و درنتیجه ذخایر آب­های زیرزمینی را کاهش داده و منابع آبی را با چالش جدی مواجه می­کند. همچنین این تغییرات اقلیمی سبب افزایش شوری آب در آب­های عمیق و نیمه­عمیق خواهد شد. در زمینه رفاه اقتصادی نیز تغییر اقلیم و تغییرپذیری اقلیم با کاهش دسترسی به آب عملکرد محصول و درنتیجه تولید کل را کاهش می­دهد و در این صورت پیامدهای اقتصادی تحت­تأثیر این تغییرات اقلیم رخ داده و کشاورز یک کاهش در درآمد ناشی از کاهش در عملکرد خود را تجربه می­کند. برای مصرف­کنندگان مواد غذایی، افزایش تدریجی در قیمت محصولات اثر منفی در مصرف آنها و کاهش مازاد مصرف در پی خواهد داشت. بی­گمان این تغییرات اقلیمی بر کشاورزی ایران تأثیرات بسیاری داشته است که شناخت و آگاهی از آن می­تواند در نوع سیاستگذاری کشاورزی بسیار حائز اهمیت باشد. از این رو تغییرات اقلیمی با اثرات سوء بر منابع طبیعی و محیط­زیست، سبب تشدید بحران­های مختلف در این حوزه ­ها شده و به­دنبال خود آسیب­های جدی دیگر بر بخش­های رفاهی وارد کرده است.

فارغ از اینکه گزارش­های جهانی از جمله گزارش ناسا را پیرامون آینده زیست­انسانی در اقلیم­ هایی مانند ایران بپذیریم یا خیر، بدبینانه یا واقع­ گرایانه بدانیم و ... آنچه مسلم است این است که نشانه ­ها و علائم مطلوب و امیدوارکننده­ای از شرایط موجود اقلیمی کشور و روند در حال طی در این اقلیم به چشم نمی­خورد و خواه ناخواه اگر فکر عاجلی درخصوص تغییر این شرایط صورت نگیرد حتی اگر موجب اتمام حیات سرزمینی نشود، قطعاً امکان زیست در این اقلیم با دشواری بسیاری مواجه خواهد شد. در ایران در سه بخش اصلی آب، خاک و هوا روندهای نگران­کننده­ای که می­تواند حیات سرزمینی یک اقلیم را با مسأله جدی مواجه کند وجود دارد که در هیچ­یک از این سه بخش نیز نشانه­ هایی هرچند کوچک و مختصر در زمینه برنامه ­ریزی سیاستگذار و مدیران مربوط به این حوزه ­ها به چشم نمی­خورد. در بخش منابع آب، کشاورزی سنتی (یا به تعبیری واقعی­تر کشاورزی باستانی)در بدترین شرایط به­کارگیری نهاده­های طبیعی در حال تداوم فعالیت است و باتوجه به تداوم خشکسالی­ها از یک­سو و برداشت­ها به عناوین مختلف از منابع آبی زیرزمینی و سطحی شرایط بسیار دشوارتری را طی سال­های آینده رقم خواهد زد. تنش­ها و بحران­های آبی درصورت تداوم می­تواند امکان زیست را در بسیاری از مناطق کشور از بین برده و خود زمینه­ساز بسیاری دیگر از بحران­ها از جمله بحران­های امنیتی شود. در موضوع فرسایش خاک عمده ­ترین اثر آن کاهش شدید حاصلخیزی خاک خواهد بود. فرسایش خاک با تخریبی که در ساختمان خاک ایجاد می­کند به کمبود آب، مواد مغذی، هوا و گرمای خاک منجر می­شود. درنتیجه این امر توانایی تولیدی خاک به شدت کاهش یافته و کشاورزان در جهت رفع این مشکل ناچار به استفاده بی­رویه از کودها، سموم و آفت­کش­ها خواهند شد که حاصل این امر نیز ایجاد مشکلات عدیده­ای برای انسان و طبیعت خواهد بود. شدت اثرگذاری فرسایش خاک به گونه­ای است که کاهش در حاصل­خیزی خاک حتی با وجود افزایش تلاش­های جبرانی توسط کشاورزان نیز جبران نخواهد شد. در مجموع این کاهش ایجادشده در تولید سبب کاهش امکان دسترسی به موادغذایی، افزایش قیمت محصولات غذایی و همچنین کاهش درآمد کشاورزان خواهد شد. در چنین شرایطی امنیت غذایی دچار بحران جدی شده که درنتیجه آن سایر ابعاد اجتماعی و اقتصادی نیز با چالش­های متعددی روبه­ رو خواهند شد. از سوی دیگر این کاهش دسترسی به موادغذایی به افزایش جمعیت فقیر در جامعه منجر شده و این افزایش جمعیت به استفاده بی­رویه از منابع طبیعی و تلاش برای تولید بیشتر که با تخریب منابع طبیعی و محیط­زیست همراه خواهد بود منجر خواهد شد. از این رو می­توان گفت فرسایش خاک با تهدیدی که برای امنیت غذایی و افزایش فقر در جامعه ایجاد می­کند، سبب خواهد شد چرخه تخریب فقر در کشورهای دارای این ساختار اقتصادی نهادینه شود. امری که نشانه­ های بارزی از آن در خصوص تخریب منابع طبیعی با هدف کسب درآمد از منابع طبیعی مانند تولید زغال، فروش چوب، شکار بی­رویه حیوانات و ... به چشم می­خورد. در زمینه آلودگی هوا این آلودگی­ها چه ناشی از گردوغبار باشد و چه ناشی از فعالیت صنعتی نتیجه آن بالا رفتن هزینه­ های زیست و کاهش کیفیت زندگی و درنتیجه کاهش تمایل به زندگی در این مناطق خواهد بود. بسیاری از مناطق استان­هایی چون خوزستان و سیستان و بلوچستان از نمونه ­های قابل ذکر در این زمینه هستند. دو استانی که به لحاظ مهاجرفرستی به دلیل آلودگی­های آب­وهوایی جزو استان­های با رتبه نخست کشور محسوب می­شوند. طبق اطلاعات مرکز آمار کشور در استان خوزستان طی سال­های 1395ـ1390 تعداد 601/402 نفر مهاجرفرستی صورت گرفته است یا در استان سیستان و بلوچستان طی همین دوره 067/195 نفر مهاجرفرستی اتفاق افتاده است. در خوزستان تشدید فعالیت­های صنعتی و آلودگی نشأت گرفته از آن در این زمینه بسیار اثرگذار بوده و در سیستان و بلوچستان نیز تشدید گردوغبار به­ویژه در مناطق شمالی این استان (منطقه سیستان) باعث شده علاوه بر مهاجرت جمعیت قابل توجهی از آن (هفت درصد جمعیت کنونی) بخش­های زیادی از مناطق روستایی که تعدادی نیز ارزش و اهمیت بسیار زیادی به لحاظ تاریخی، فرهنگی و حتی امنیتی دارند به مرور خالی از سکنه شوند. از سوی دیگر ورود این مهاجران به استان­ها و مناطق دیگر خود نیز می­تواند زمینه­ساز بسیاری از مشکلات و مسائل دیگر برای جوامع مهاجرپذیر شود. در کنار تمامی این موارد تشدید تغییرات اقلیمی که خود سبب تشدید آسیب­های موجود در هر بخش خواهد شد به دشوارتر شدن امکان زیست در اقلیم ایران طی چند دهه آینده منجر خواهد شد. از این­رو به­ طور کلی با توجه به نشانه­ های نامطلوبی که وجود دارد از یک سو و نبود نشانه ­ها و برنامه ­هایی از سمت سیاستگذاران درخصوص کاهش بار این آسیب­ ها باید با دقت و حساسیت بیشتری گزارش­ های جهانی این­چنینی را مورد بررسی قرار داد.