خبرهای رسیده از گفت‌وگوهای اخیر وین | لغو ۹۵ درصد تحریم‌ها

این مذاکرات به اعتبار آنکه دیپلمات‌های باسابقه‌ای از سوی امریکا و با هدف احیای برجام به آن پیوسته‌اند، فضای تازه و بی‌سابقه‌ای را تجربه می‌کند. خبرهای رسیده از گفت‌وگوهای اخیر وین حکایت از آن دارد که دامنه گفت‌وگوها به جزئی‌ترین مباحث فنی کشیده شده است و قرار است گره نهایی آن در پایتخت‌ها از هم گشوده شود.

دیپلمات‌های ایران و امریکا که پیام‌های خود را در این دور از گفت‌وگوها به‌صورت غیر مستقیم رد و بدل می‌کنند، می‌کوشند با بررسی عوامل اختلافی و طبعاً حل و فصل آنها، زمینه لازم و کافی را برای حصول توافق نهایی مهیا سازند؛ توافقی که مطابق با آنچه مقام‌های ایران دنبال می‌کنند، باید یک مرحله‌ای، جامع و منطبق بر راستی آزمایی باشد.

در همین چارچوب مذاکرات اخیر وین با جمع‌بندی نتایج گفت‌وگوهای سه کارگروهی به پایان رسید که کارگروه نخست، بررسی چگونگی تعلیق تحریم‌های امریکا علیه ایران، کارگروه دیگر بررسی روند بازگشت ایران به تعهدات هسته‌ای و محدودسازی برنامه هسته‌ای‌اش و کارگروه سوم هم تدارک ترتیبات عملی توافق‌های صورت گرفته را در دستور کار قرار داده بود.

اگرچه این مذاکرات فشرده تاکنون به حل و فصل بسیاری از موارد اختلافی در موضوعات متعدد منتهی شده اما باوجود این پیشرفت‌ها چند چالش مهم همچنان حل نشده روی میز باقی مانده است. آن‌گونه که از موضعگیری مذاکره‌کنندگان برمی‌آید، اختلاف‌ها گو اینکه جدی هستند اما عمق و دامنه تفاوت نظرها در حدی نیست که الزاماً و فی‌نفسه به ناکامی مذاکرات منجر شود.

محورهای اختلاف

یکی از محورهای مورد اختلاف بر سر فهرست تحریم‌هایی است که امریکا باید لغو آنها را در دستور کار خود قرار دهد. این کشور اعلام آمادگی کرده کلیه تحریم‌های مرتبط به برجام از جمله تحریم‌های بانک مرکزی و تحریم فروش نفت را بردارد. این تصمیم، لغو حدود ۹۵ درصد کلیه تحریم‌هایی را شامل می‌شود که تاکنون از سوی واشنگتن علیه تهران به بهانه موضوع هسته‌ای به تصویب رسیده است.

مشکل اصلی دستیابی مذاکرات جاری، تحریم‌های غیر مرتبط به برجام است که در دولت دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری سابق امریکا تشدید شد. او کوشید تحریم‌های جدیدی را به بهانه موضوعات غیرهسته‌ای از قبیل مسائل حقوق بشری و تروریستی علیه ایران تصویب کند تا لغو آنها به سادگی امکانپذیر نباشد. اینک ایران خواستار رفع کامل تحریم‌هاست و معتقد است امریکا باید کلیه تحریم‌های مرتبط به برجام و بعد از برجام را که بعد از خروج یکجانبه امریکا از این توافق به تصویب رسیده است، بردارد.

در حقیقت ایران خواهان برداشته شدن همه تحریم‌هایی است که انتفاع آن را از دستاوردهای اقتصادی برجام مسدود کرده است. خواسته تهران طیف گسترده‌ای از تحریم‌ها را شامل می‌شود که هم بواسطه اختلاف بر سر برجام و هم به بهانه نقش آفرینی نیروهای نظامی در منطقه به تصویب رسیده است. سید عباس عراقچی رئیس هیأت ایرانی در مذاکرات وین در این رابطه گفته است: «ایران برای بازگشت ایالات‌متحده به توافق هسته‌ای نه تنها خواهان لغو تحریم‌های مرتبط با برجام، بلکه کلیه تحریم‌های اعمال شده توسط دولت قبلی است».

او تأکید کرده است: «ما تصمیم گرفته‌ایم مستقیماً به وضعیت نهایی برویم». اما این شرط در حالی است که مقام‌های امریکایی با اعلام اینکه آماده لغو همه تحریم‌های برجام هستند، معتقدند برخی از تحریم‌های اعمال شده توسط ترامپ ارتباطی به توافق هسته‌ای نداشته و الزامی برای لغو آنها در شرایط کنونی وجود ندارد. مقام‌های کاخ سفید از تهران خواسته‌اند برای لغو تحریم‌های فرابرجامی باید مذاکرات جداگانه‌ای با مقام‌های ایرانی انجام شود. به این معنا که محقق شدن خواسته ایران برای رسیدن به برجام پلاس تنها با برگزاری مذاکرات فرابرجامی امکان پذیر است.

لغو ۹۵ درصد تحریم‌ها

این همان موضوعی است که مخالفان داخلی برجام به بهانه آن با رویکرد جاری ایران در مذاکرات وین مخالفت می‌کنند. به اعتقاد این دسته از منتقدان، امریکا باید همه تحریم‌های غیر برجامی را که از سال‌ها پیش و همچنین در چند سال گذشته به تصویب رسیده است، بدون مذاکره بردارد در غیر این صورت تهران نباید با برداشتن ۹۵ درصد تحریم‌هایی که امریکا آماده لغو آنهاست، موافقت کند.

حال آنکه از مهم‌ترین تحریم‌هایی که دولت «جو بایدن» برای رفع آنها اعلام آمادگی کرده تحریم بانک مرکزی، فروش نفت و شرکت‌های نفتی و تحریم علیه تعداد دیگری از بخش‌های کلیدی اقتصاد مانند فروش فلزات و آلومینیوم است. همچنین امریکا خود را برای برداشتن تحریم‌های صنایع پارچه، کشتیرانی و بیمه و تمامی صنایعی که طبق برجام، ایران می‌تواند از آنها درآمد داشته باشد، آمادگی نشان داده است.

در چنین فضایی هیأت دیپلماتیک ایرانی به ریاست عراقچی، به تهران بازگشته است تا درباره تصمیم مهمی که مقام‌های کشورمان باید بگیرند، مشورت کند. ۹۵ درصد از تحریم‌هایی که امریکا برای برداشتن آنها اعلام آمادگی کرده به منافعی گره خورده است که این منافع در مشارکت ایران در اقتصاد بین‌المللی و صنعت و آسودگی امنیتی از فعالیت‌های هسته‌ای نهفته است. با این حال شماری از مخالفان داخلی برجام ضمن مخالفت با انجام مذاکرات غیر برجامی با تمرکز بر ۵ درصد باقی مانده تحریم‌ها می‌کوشند از لغو همه تحریم‌های برجامی ممانعت به عمل آورند.

دو متن آماده نگارش

ایران و شرکای برجامی اش از رهاورد مذاکراتی که تاکنون در وین انجام شده است به دو متنی دست یافته‌اند که باید الگوی اجرایی آنها تا چند روز آینده مشخص شود. در صورتی که تهران به لغو ۹۵ درصد تحریم‌ها چراغ سبز نشان دهد، طرفین باید درباره روند اجرای این تفاهم گفت‌وگو کنند. روندی که در امتداد آن همچنان اختلاف مهم دیگری مطرح می‌شود.

پس از حل اختلاف درباره فهرست تحریم‌ها، ایران خواهان لغو یکدفعه‌ای آنها و راستی آزمایی چندماهه فرمان اجرایی کاخ سفید است. ایران می‌گوید ازسرگیری همه تعهدات برجامی‌اش پس از راستی آزمایی و روشن شدن انتفاع اقتصادی لغو تحریم‌ها ممکن خواهد شد. رئیس هیأت مذاکره کننده ایرانی در این رابطه با بیان اینکه برای ایران مهم است که وقتی تحریم‌ها برداشته می‌شوند آثارش را در عمل ببیند، گفته است: «مثلاً اگر تحریم نفتی برداشته می‌شود به معنای یک دستور روی کاغذ نیست بلکه نفت باید به فروش برسد و خریداران نفت ایران بتوانند بدون هیچ مشکلی آن را بخرند و باید برای ما مسجل شود که تحریم‌ها برداشته شده است. وقتی راستی‌آزمایی انجام شود آن گاه ما تعهداتمان را انجام خواهیم داد». 

اما این در حالی است که امریکا با این خواسته مخالف است و معتقد است که فرصت چندماهه‌ای که ایران در اختیار دارد زمان مناسبی را برای تشدید فعالیت‌های هسته‌ای‌اش فراهم می‌کند. سایر کشورهای طرف برجام هم با دیدگاه طرف امریکایی همراه هستند. امریکا از ایران خواسته است که باید مرحله راستی آزمایی را در یک دوره محدود و مشخص و با فرمول معینی اعلام نماید تا بتوان بابت زمان بازگشت ایران به تعهدات برجامی اش به جمع‌بندی رسید. این هم یکی دیگر از مواردی است که مقام‌های ایرانی باید درباره آن تصمیم‌گیری و به وضوح ابعاد راستی آزمایی را با مصداق‌های مشخص و عینی تعیین نمایند.

برجام‌پلاس در ازای مذاکرات پلاس

سکانداران دیپلماسی برجام بخوبی می‌دانند که اگر بزودی پیرامون موضوعات اختلافی، توافق حاصل نشود و مذاکرات وارد روند فرسایشی شود، همین امر، زمینه‌ساز بروز اختلاف‌هایی خواهد شد که با پایان موعد تفاهم سه ماهه ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تشدید خواهد شد. اختلافاتی که فرجام آن نامشخص و هزینه تحمیلی‌اش بالا خواهد بود. چه ۲۱ ماه مه موعد پایانی تفاهم سه ماهه ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است. پیشتر دو طرف به توافقی دست یافته‌اند که بر اساس آن، ایران اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را متوقف کند.

با وجود این قرار شد بمدت سه ماه دوربین‌های آژانس امکان این را داشته باشند که فعالیت‌های تأسیسات اصلی ایران را ضبط کنند اما بازرسان تنها در صورتی می‌توانند به محتوای آنها دسترسی پیدا کنند که توافقی در وین به دست آید در غیر این صورت ایران گفته که آنها را پاک می‌کند. بر همین اساس، طرفین به روند گفت‌وگوهای جاری شتاب بخشیده‌اند و منابع آگاه اعلام کرده‌اند که هدف، رسیدن به یک توافق دست‌کم چند روز قبل از تاریخ ۲۲ مه (اول خرداد) است.

همه اینها در حالی است که هدف تلاشی که اکنون در جریان است، دستیابی به یک توافق کلی با لحاظ همه جزئیات است. برای رسیدن به این هدف، تکنیک‌های مختلفی وجود دارد که مشخص کردن ابعاد آنها منوط به مشخص شدن استراتژی برجامی ایران و تصمیم‌گیری درباره فهرست تحریم‌هاست. برخی معتقدند اگر تهران برای لغو تحریم‌های غیر برجامی همچنان اصرار ورزد، چشم‌انداز شکست مذاکرات دور از ذهن نخواهد بود اما اگر پیگیری خواسته‌های حداکثری را در قالب تحریم‌های برجامی در دستور کار قرار دهد، می‌توان دستیابی به یک تفاهم قریب الوقوع و آغاز نگارش متن توافق را در ۱۰ الی ۱۵ روز آینده پیش‌بینی کرد. این در حالی است که طرف‌های مقابل به وضوح اعلام کرده‌اند که اگر ایران خواهان رسیدن به برجام‌پلاس است باید آماده انجام مذاکرات‌پلاس هم باشد. یعنی اگر خواستار لغو تحریم‌های غیر برجامی است باید درباره آن موضوعات غیر برجامی گفت‌وگو کند.

اینک با در نظرگرفتن این اختلافات اصولی، هیأت‌های مذاکره کننده باید به انتظار حل آنها در عالی‌ترین سطوح تصمیم‌گیری در کشورهای مذاکره کننده باشند و پس از آن وارد عرصه نگارش جزئیات و تاکتیک‌های اجرایی توافق شوند. از این‌رو باید منتظر ماند و دید ادامه مذاکرات که برخی از طرف‌های مذاکره برای آن چشم‌انداز سریعی را پیش‌بینی نکرده‌اند، چه مدت طول خواهد کشید اما نباید فراموش کرد که نزدیک بودن تاریخ اول خرداد می‌تواند گزاره تأثیرگذاری برای شتاب بخشیدن به روند مذاکره و رسیدن به وضعیت نهایی باشد.