سیاست پس از کرونا با چه مسائلی مواجه است؟

تجارت فردا- کرونا همه چیز را به هم ریخته است. ایران بعد از کرونا دیگر آنی نخواهد بود که قبلش بود. کرونا فقط یک بیماری واگیردار نیست، یک آزمون دشوار برای همه نهادهای سیاسی و مدنی و قانونی است که چگونه این شرایط را تاب آورده و به نحوی عمل می کنند که جامعه به اعتبار و کارآمدی آنها امید داشته باشد. 

یک سوی این آزمون جامعه ای است سخت مستاصل و شکننده. مردمی که همین دو ماه پیش کمترین میزان مشارکت سیاسی چند دهه اخیر را در انتخابات از خود نشان دادند، مردمی که به دلایل مختلف امید آنها به آینده کاهش یافته است. مردمی که احساس می کنند شرایط عمومی کشور آن گونه نیست که انتظار دارند. هنوز شش ماه از اعتراضات آبان ۹۸ به افزایش قیمت بنزین نگذشته است. حس نارضایتی شدید طبقات فرودست که حتی می تواند موجب تخریب و وندالیسم شود هنوز در این جامعه وجود دارد. انبوهی نظرسنجی و تحلیل وجود دارد که به استناد آنها می توان شکنندگی جامعه و استیصال شهروندان را نتیجه گرفت و از اینها مهم تر، کدام یک از ما در پیرامون خود امید و انگیزه و خوش بینی می بینیم؟

شرایط مالی و اقتصادی جامعه هم بسیار نگران کننده است. تحلیل گزارش های سالانه هزینه و مصرف خانوار در سال های گذشته نشان می دهد از دهه ۸۰ به این سو شاخص رفاه در کشور نزولی بوده است. یعنی اگر مخارج مصرفی خانوارها را به عنوان شاخص رفاه در نظر بگیریم و فرض کنیم مصرف بیشتر نشانه رفاه بیشتر است مخارج خانوار به ارزش ثابت (یعنی با حذف اثر تورم در کاهش ارزش پول) دهک های اول تا ششم از سال ۸۳ و دهک های هفتم تا دهم از سال ۸۶ به این سو نزولی شده اند و این روند نزولی به صورت پایدار تاکنون ادامه داشته است. این روند باعث شده ارزش واقعی مصرف خانواده های ایرانی در سال ۹۷ تقریبا معادل سال ۷۸ یعنی ۱۹ سال قبل باشد.

بر اساس اطلاعات منتشر شده توسط مرکز آمار ایران در سال ۹۷ میانگین درآمد ماهانه خانوار شهری ۳ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان و خانوار روستایی یک میلیون و ۹۵۰ هزار تومان بوده، از سوی دیگر میانگین هزینه ماهانه خانوارهای شهری تقریباً 3 میلیون و ۳۰۰ هزار تومان و خانوارهای روستایی هم حدود یک میلیون و ۸۰۰ هزار تومان بوده است. این اعداد از محاسبه میانگین کل خانوارهای کشور به دست آمده و با توجه به واریانس قابل توجه درآمد در جامعه می شود حدس زد بخش های بزرگی از جامعه با این میانگین فاصله محسوس دارند و تعداد خانوارهایی که درآمد کمتر از این میانگین دارند قطعاً بیشتر از ۵۰ درصد خانوارهای کل کشور است (معیار مناسب برای این تحلیل شاخص میانه آماری است که متاسفانه توسط مرکز آمار منتشر نمی شود). مثلا متوسط حقوق بازنشستگی کارکنان دولت در سال ۹۷ ماهانه حدود یک میلیون و ۸۵۰ هزار تومان و بازنشستگان تامین اجتماعی یک میلیون و ۵۵۰ هزار تومان بوده و از آنجا که طبق برآوردهای غیررسمی حدود چهار میلیون خانوار مستمری بگیر این دو صندوق هستند و تعداد کل خانوارهای کشور هم حدود ۲۴ میلیون است می شود نتیجه گرفت حدود ۱۶ درصد خانواده ها حتی به قدر نصف میانگین هم درآمد ندارند. اخیراً در یک گزارش وزارت رفاه اشاره شده بود که یک سوم خانوارهای ایرانی درآمد ماهانه کمتر از دو میلیون تومان دارند.

از منظری دیگر، اگر مابه التفاوت هزینه و درآمد خانوار را حساب کرده و آن را بر درآمد تقسیم کنیم به نسبت پس انداز می رسیم که در سال ۹۷ معادل 6/9 درصد بوده است. این نسبت یعنی اینکه اگر هزینه های مصرفی و ضروری را از درآمد خانوار کم کنیم چه مبلغی باقی می ماند تا صرف پس انداز برای آینده شود. این پس انداز یا برای پوشش ریسک ناشی از هزینه های پیش بینی نشده نظیر بیماری و ازدواج و تصادف و... است یا صرف سرمایه گذاری برای رشد و تعالی فردی نظیر هنر و آموزش و سرگرمی و سفر و ... خواهد شد یا برای ایجاد ثروت از طریق خرید دارایی نظیر طلا و ارز و سهام و خودرو و خانه استفاده می شود. نسبت 6/9 درصد یعنی خانوارهای شهری در سال ۹۷ به طور میانگین ماهانه حدود ۳۰۰ هزار تومان و خانوارهای روستایی حدود ۱۳۰ هزار تومان درآمد مازاد بر هزینه های ضروری داشته اند که صرف امور فوق شود.

به استناد اطلاعات منتشر شده توسط مرکز آمار، در سال ۹۶ مابه التفاوت درآمد و هزینه دو دهک اول خانوارهای شهری منفی بوده است. یعنی درآمد این خانوارها کمتر از هزینه های آنها بوده است. در سال ۹۷ دهک سوم هم منفی شد و تا قبل از کرونا حدس زده می شد در سال ۹۸ دهک چهارم هم منفی شود که حالا به نظر زیادی خوش بینانه می آید و ممکن است تراز درآمد و هزینه خانواده های دهک های بیشتری منفی شود.

همه این اعداد و ارقام نشان می دهند مردم از نظر اقتصادی هم در وضعیت بسیار شکننده و آسیب پذیری هستند. کرونا بر آسیب پذیری اقتصادی و روانی این جامعه افزوده است. مردمی که تا قبل از این هم حال خوشی نداشتند اکنون در مواجهه با این بحران کاملاً بی پناه و بی دفاع شده اند. مردم از حکومت حداقل دو چیز می خواهند «رفاه» و «امنیت»، به این دلیل می گویم حداقل چون مردم از نهاد حکومت چیزهای دیگری هم نظیر منزلت و افتخار و عدالت و آرامش روانی و... می خواهند اما رفاه و امنیت دو خواسته اولیه و ضروری هستند که اگر آنها تامین نشوند بقیه نیازها دیگر معنایی ندارند. مردم قبلا هم از رفاه و امنیت راضی نبودند حالا کرونا اوضاع را بدتر هم کرده است. مردم احساس می کنند حتی طبیعت و تقدیر هم با آنها سر سازگاری ندارد، کرونا هم معیشت آنها را تهدید می کند هم امنیت جانی و سلامت آنها را. کاهش اعتماد به نهادهای رسمی هم مزید بر علت شده و حس استیصال و بی پناهی مردم را تشدید کرده است.

البته کرونا از یک جهت می توانست فایده سیاسی داشته باشد. معمولاً در مواجهه با تهدیدهای بزرگ بیرونی، مردم متحد می شوند و شکاف میان دولت و مردم کاهش می یابد. مثلا وقتی جنگ می شود یا حملات تروریستی رخ می دهد یا حتی بلایای طبیعی فراگیر مثل سیل و زلزله اتفاق می افتد مردم احساس همبستگی می کنند. کرونا حد اعلای چنین تهدیدی است. تهدیدی ملی و فراگیر و کاملاً ملموس که همه مردم را به یک میزان می ترساند و باعث شده شکل زندگی مردم هم مشابه هم شود. همه گیر افتاده در خانه و درگیر رفتارهای مشابه ضدعفونی کردن و فاصله گیری جمعی هستند. همه حتی ماسک و دستکش پوشیده اند حتی ترس ها و اضطراب ها هم مشابه هستند. این Unity یک سرمایه سیاسی است. می شود این همبستگی موقت علیه یک تهدید را به سکویی برای ایجاد پل هایی روی شکاف دولت و ملت بدل کرد. دولت ها معمولاً در چنین شرایطی سوار بر موج همبستگی ملی شده و از این ظرفیت برای مدیریت بحران استفاده می کنند. اما متاسفانه سیاست مداران ما در این زمینه هم بد عمل می کنند. اغلب آنها عادت کرده اند یک الگوی تکراری و اشتباه را در مواجهه با بحران ها تکرار کنند. ابتدا بحران و تبعات و ابعاد آن را «انکار» می کنند (قدیم ها فکر می کردیم شاید به این دلیل است که نگران اضطراب جمعی و لبریز شدن حس نارضایتی مردم هستند و می خواهند آرامش ایجاد کنند اما راستش مدتی است تصور می کنم این رفتار سیاسیون هیچ دلیل منطقی ندارد بلکه فقط به این کار عادت کرده اند!). در گام دوم که ابعاد بحران آنقدر بزرگ شد که دیگر قابل انکار نبود آن وقت به دنبال «کنترل و مانور قدرت» هستند، یعنی شروع می کنند به اقدامات گاه نمایشی که بگویند سخت در حال کار کردن هستند، صداوسیما پر می شود از مقامات با ربط و بی ربطی که اغلب فقط حرف می زنند و شعار می دهند و چون بخش مهمی از این اقدامات نمایشی است و از قواعد نمایش فاصله گذاری بین بازیگر و تماشاچی است طبعاً کنترل رسانه ها و حمله به منتقدان به دلیل شرایط حساس کنونی هم آغاز می شود. گام سوم هم «بلاتکلیفی و انفعال» است یعنی هر کسی هر کاری به عقلش می رسد می کند و نهاد دولت منفعل می شود و بخش های مختلف نیروی هم را خنثی می کنند و بوروکراسی ناکارآمد اداره کشور هم نمی تواند این واگرایی را درون خود همگرا کند. در کرونا هم همین اتفاق افتاده است.

احتمالاً اتفاق خوبی در سیاست منتظر ما نیست. مردم مستاصل و شکننده و دولت منفعل و ناکارآمد و بحران کاهش اعتماد و امید همه دست به دست هم داده اند و پیش رو را مبهم کرده اند. کرونا آن را مبهم تر و تارتر هم می کند.