آیا در یک جنگ شناختی درگیر شده ایم؟

تجارت فردا- فرض کنیم قرار است تیم ملی فوتبال ما به دیدار قهرمان جهان، یعنی فرانسه برود. ما بچه های تیم را به زمین می فرستیم با یک دست، پا و چشم بسته و از آنان می خواهیم اول گل نخورند، بعد ختم گل بزنند تا پیروز به خانه برگردیم، ما می بازیم مسوولان تیم در توجیه باخت مصاحبه می کنند و بدون اینکه از بسته بودن دست و چشم بچه های گوینده تاکید دارند تماشاگران فرانسوی بوق ها و طبل های غیرمتعارف داشتند و توی چشم دروازه بان مانور انداخته اند. برای همین باختیم. حالا ما هم باید از همان بوق ها و طبل ها بخریم و شبیه آنان باشیم تا قهرمان جهان شویم. این ماجرای خیالی همان بلایی است که به لحاظ تاریخی تمامی حکومتها بر سر رسانه های ایرانی آورده اند. یعنی نمی خواهند ببینند دست و بال روزنامه نگارها و رسانه ها را با انحصار و تمامیت خواهی تاریخی بسته اند؛ در عوض می گویند کشورهای دیگر در جنگهای روانی و شناختی از ما قوی تر عمل می کنند، پس ما هم باید آن تکنیکها را بلد باشیم تا پیروز شویم.

نبرد توجه

اما چرا می گویم در ماجرای بحران مرجعیت رسانه های داخلی فقط با «جنگ شناختی» (Cognitive Warfare) مواجه نیستیم و باید پیش زمینه های مهم تری را اصلاح می کردیم که نکردیم. جنگ شناختی، همان طور که از نامش پیداست، با شناخت های پیشینی ما بازی می کند. در اینجا خون، کشته و زخمی وجود ندارد، در واقع با دریافت پیام هایی غیرمستقیم بدون اینکه متوجه باشیم، نسبت به یک ایدئولوژی با اعتقاد سست میشویم و پس از مدتی آن را برنمی تابیم یکی از مهم ترین ابزارهای این جنگ، «اخبار جعلی» است و میدان آن شبکه های اجتماعی، قدرت شبکه های اجتماعی چنان است که می توانند شیوه فکر، کسب اطلاعات و چگونگی درک ما از دنیای اطراف را عوض کنند. این تنها مختص به شبکه های اجتماعی مجازی نیست. در واقع انسان با توجه به وجه اجتماعی خویش در شبکه های ارتباطی واقعی میان افراد و گروه های مختلف سیر می کند و کنش های دیگران بر او ا اثر مستقیم می گذارد. اما وقتی صحبت از رسانه های اجتماعی و بستر شبکه های مجازی می شود، این تاثیر حادتر است. اگر زمانی به واسطه حضور تلویزیون های ۲۴ساعت های مثل سی ان ان از مرگ واقعیت با واقعیت مجازی می گفتیم اکنون با حضور انسان در بستر شبکه ها واقعیت بیرونی بی معناتر شده است. از آن بدتر اینکه ما در این میدان نبرد مجازی بدون آنکه خودمان بدانیم مدام داشته های پیشینی خویش را به کشتن میدهیم، چگونه؟ خیلی تفریحی و سرخوشانها شبکه اجتماعی جایی است که کریس رونالدو و داعش برای یک هدف می جنگنده کسب توجه تاکتیکهاهم کاملا یکسان است. از طرف دیگر، با ارتقای فهم ما از سازوکار عملکرد مغز و همچنین پیشرفتهای چشمگیر در عرصه عصب شناسی نه تنها جنگ طلبان بلکه شرکتهای بزرگ فروش کالا و خدمات هم در این جنگ سهیم اند. در واقع باید گفت در ابتدا اینجا زمین بازی همین شرکتها بوده و می خواستند کشف کنند که چطور می توان پیام هایی به مشتریان فرستاد تا آنان مجاب شوند کالای مرا بخرند. پیشنهاد می کنم با کلیدواژه بازاریابی عصبی (Neuromarketing) گشتی در گوگل بزنید و ببینید شرکتهایی چون کوکاکولا یا مک دونالد در این زمینه چه کارهایی انجام داده اند.

گذشته از بحثهایی که کسانی چون کاستلز درباره جریان قدرت و قدرت جریان ها در شبکه مطرح می کنند و میگویند چطور یک کاربر می تواند با توجه به ارتباط خودگزین در ساختار جامعه شبکه ای موثر باشد باید از جایگاه افراد در شبکه نیز گفت: اینکه آیا پیام مورد نظر را کاربری با مرکزیت بالا پخش می کند بانه ورودی (Indegree) و خروجی (Outdegree) این کاربر چقدر است؟ یعنی چه تعداد کاربر دیگر به او وصل اند؟ اینجاست که بحث اینفلوئنسر نیز مطرح می شود. یکی دیگر از بحثهای مهم بازاریابی هم که اینفلوئنسر مارکتینگ است. یعنی همان طور که گفته شد در جنگ شناختی ماباتبرد توجه مواجه ایم. این بحث جدیدی نیست، چون جنگ رسانه های جمعی هم برای زنده ماندن و ادامه دادن، جلب توجه مخاطب و فروش آن به آگهی دهنده است. تمام دغدغه رسانه های تجاری در دنیا برای تولید محتوا همین است، چطور مخاطب جذب کنیم و بعد او را بنشانیم مقابل تبلیغ یک شرکت، اما در اینجا توجه و شناخت فرد را به سمت خرید سوق نمیدهیم بلکه آن را به تدریج از درون تهی می کنیم. این البته نیازمند شناخت کاربران است. فرض کنید افرادی را در یک اتاق خالی بیندازیم که گوشه اش یک مار چنبره زده است. واکنش ها متفاوت است یکی ممکن است عاشق مار باشد و حیوان را بغل کند، یکی ممکن است از ترس سکته کند. کس دیگر ممکن است خونسرد باشد و واکنشی نشان ندهد. متخصصان جنگ شناختی خوب میدانند که واکنش چه

خواهد بود. یعنی مار را برای ترساندن در اتاق کسی نمی اندازند که عاشق این حیوان است. اینجاست که پیام های خاص علیه هیلاری کلینتون در آستانه انتخابات ایالات متحده برای کسانی می رود که پستهای مخالف او را در فیس بوک لایک کرده اند. یعنی روی کسانی می توان تاثیر گذاشت که از قبل زمینه های مناسب برای تغییر ایده در آنان وجود داشته باشد.

در حسرت استقلال و آزادی رسانه

همان طور که دیدیم با بحثی پیچیده مواجه ایم. بحثی جدی که البته ما توانش را داریم شبیه به موضوع «سواد رسانه ای» آن را از معنای اصلی نهی و برایش سمینارهای اشتباهی زیادی برگزار کنیم. با این توجیه که «جنگ روانی» از مد افتاده و اکنون جنگ شناختی روی بورس است. غافل از اینکه باخت تیم ما به خاطر هیاهوی هواداران تیم رقیب نبوده بلکه دست و پای اعضای تیم بسته است و برای همین باخته اند.

برای همین ذکر چند نکته اهمیت دارد. اول اینکه در ماجرای سقوط هواپیمای مسافربری اوکراینی ما نه با جنگی شناختی بلکه با ناکارآمدی نظام اطلاع رسانی در داخل مواجه ایم، رسانه های وابسته به سازمانها و نهادهای رسمی چاره ای جز انعکاس نظر مقامات رسمی نداشتند. از اینها گذشنه ما روزنامه نگارها نمی توانیم در شرایط جنگی وقتی یک مقام رسمی و امنیتی به ما می گوید سقوط هواپیما ناشی از برخورد موشک خودی نبوده بگوییم که این طور نیست. این مختص به ما نیست. در هیچ کجای دنیا در این شرایط بحرانی اجازه نمی دهند خبرنگاران از مجرایی جز نهادهای رسمی خبری را منتشر کنند (بحث روزنامه نگاری پیگیرانه هم در این موقعیت بلاموضوع است)

از طرف دیگر، به نظر می رسد این خود اهالی رسانه اند که این ماجرا را جدی گرفته اند و از بحران اعتماد به رسانه می گویند. چون به طور تاریخی مسوولان امر به خاطر نگاهی کاملا قدیمی و اشتباه رسانه ها را عامل تحول (خطر) میدیدند و ترجیح دادند آن را مال خود کنند. این رسانه های دولتی چنان به ساختار حکومتها نزدیکاند که در عمل افکار عمومی فرقی میان آن و حکومت نمی بیند. بنابراین گله ها و انتقادها در عمل اگر از دولت هم باشد، به رسانه اصابت می کند.

هنوز در ایران نظام «پیشگیری» برای انتشار محتوا وجود دارد. این در حالی است که در دنیا تعداد کشورهایی که می گویند برای انتشار یک رسانه باید از قبل اجازه گرفت، کمتر از انگشتان یک دست است. در این نظام، رسانه وظیفه ای جز توجیه گری ندارد. دکتر مهدی محسنیان راد در پژوهشی مشهور با عنوان «جهت گیری و هنجارها در گفته های دولتمردان» (۱۳۸۳) می گوید با بررسی رسانه ها طی ۲۵ سال ما نزدیک به ۳۹۷۷ کوبه از دولتمردان استخراج کرده ایم که ۶۶ درصد از گونه های دولتمردان در رابطه با اهالی مطبوعات بود. این گویه ها حاوی باید و نباید است و ۳۹ درصد از آنها در گونه های خود به تکذیب و تمجید از روزنامه نگاران پرداخته اند. طبق همین بررسی ۸۹ درصد روابط میان رسانه و دولت به شکل «تقابل» بوده و در ۱۶۷ سال گذشته فقط ۱۱ درصد فرصت مطبوعات آزاد و منکثر وجود داشته است، حرف این نیست که بحثهای مرتبط با ترمهای علمی همچون «جنگ نرم»، «جنگ شناختی» و «جنگ افزارسازی شبکه های اجتماعی» و ... را نادیده بگیریم، موضوع این است که ما هنوز به این نتیجه نرسیده ایم که اگر رسانه ها را به سمت آزادی مسوولانه سوق دهیم، کار مفیدی هست یا نه ما رسانه را شبیه بوق می بینیم. اگر این گوش بدخواهان ما را کر کرد که خب مفید و خوب است ولی مشکل اینجاست که حتی این بوق را هم نگذاشتیم رشد کند. دست و پایش را بسته ایم و به طور تاریخی آزادی و استقلال را از آن دریغ کرده ایم. در این وضعیت اشتباه ترین سوال این است که آیا بحران مرجعیت رسانه های داخلی به شکست در «جنگ شناختی» مربوط است؟ خیر، بحران ما ناشی از نشناختن رسانه است.