دنیا و ایران چقدر متفاوت حرکت می کنند؟

چندی قبل، برنامه توسعه ملل متحد به عنوان متولی سنجش شاخص توسعه انسانی از ۱۹۹۰، تازه ترین گزارش خود را موسوم به گزارش توسعه انسانی ۲۰۱۹ منتشر کرد. در این گزارش ضمن بررسی جدیدترین تحولات در این حوزه، به روندهای تاریخی نیز اندکی پرداخته شده است چرا که در آستانه ۳۰ سالگی ایجاد شاخص توسعه انسانی، اکنون می توان تصویر کامل تری از عملکرد جهان در این باب داشت. به علاوه، نکات تکمیلی درباره نحوه تعدیل شاخص و ابعاد دیگر توسعه انسانی از دیگر بخشهای مهم این گزارش هستند. اما این گزارش برای ایران خبری قابل تامل در بر داشت و آن هم تنزل رتبه ایران در شاخص توسعه انسانی برای اولین بار طی سه دهه گذشته بود. این امر به دلیل کاهش درآمد سرانه که در کنار آموزش و امید به زندگی، سه مولفه تشکیل دهنده این شاخص هستند، رخ داده است. این دلایل کافی بود تا در نوشتار حاضر ضمن بررسی روندهای گزارش، نگاهی دقیق تر به وضعیت ایران در توسعه انسانی طی سه دهه اخیر بیندازیم.

درون مایه گزارش

پیش از ورود به متن، باید یادآور شد که طبق سنتی چندین ساله، هرکدام از گزارش های سالانه یک درون مایه موضوعی دارند و گزارش ۲۰۱۹ نیز از این قاعده مستثنی نیست. محور اصلی گزارش امسال، نابرابری است و به طور خاص در مورد نابرابری در توسعه انسانی در قرن بیست و یکم بحث می کند. بر این اساس، گزارش در سه بخش کلی تنظیم شده است که در مجموع سعی دارد وجوه مختلف مساله نابرابری را تبیین کند. در ادامه به معرفی این سه بخش و پیام های کلیدی و حقایق آماری مربوط به آنها می پردازیم.

- فراتر از درآمد

هرگونه ارزیابی جامع از نابرابری باید درآمد و ثروت را در بر بگیرد و همچنین بتواند تفاوت میان ابعاد توسعه انسانی و فرآیندهایی را که طی آن توسعه انسانی تحقق می یابد شرح دهد. بارزترین مشخصهای که در مساله نابرابری می توان به آن اشاره کرد، نابرابری در فرصت هایی است که در ابعاد مختلف توسعه انسانی وجود دارد. به عبارت بهتر هنگامی که بحث اندکی از دستاوردهای درآمدی فراتر برود، این نابرابری در فرصتها به شکلی عیان خود را نمایان می سازد. اصلی ترین مساله در اینجا نابرابری در میزان دسترسی و بهره مندی از آموزش و سلامت است. نکته قابل توجه اینجاست که این نابرابری ها اغلب پیش از تولد فرد آغاز شده و در تمام طول عمر او باقی می مانند.

 - فراتر از میانگین

تحلیل نابرابری ها در مساله توسعه انسانی باید از خلاصه سنجش نابرابری که تنها یک جنبه را در نظر می گیرد فراتر برود. درواقع بحث در مورد نابرابری غالبا بیش از حد ساده شده و با تکیه بر شیوه های اندازه گیری نابرابری و داده های ناقص تصویری جزئی و حتی گاه گمراه کننده ارائه می دهد. در حالی که این تجزیه و تحلیل باید فراتر از میانگین هایی باشد که اطلاعات مربوط به توزیع را به عددی واحد نسبت می دهد و به راههای نابرابری در کل جمعیت، در مکان های مختلف و با گذشت زمان نگاه می کند. برای هر جنبه ای از توسعه انسانی، آنچه اهمیت دارد کل شیب نابرابری است که عبارت است از تفاوت در دستاوردها در کل جمعیت با توجه به ویژگی های مختلف اجتماعی اقتصادی

 - فراتر از امروز

نابرابری در توسعه انسانی می تواند به شکل گیری افق ذهنی مردمانی که در قرن آینده نیز میزیند تاثیر بگذارد.

تجزیه و تحلیل بیشتر بر گذشته با اینجا و اکنون متمرکز است اما یک دنیای در حال تغییر نیازمند این است که بداند چه چیزی نابرابری را در آینده شکل خواهد داد و همچنین اشکال موجود و تازه در نابرابری چگونه با نیروهای اصلی اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی برای تعیین زندگی جوانان امروز و فرزندانشان در تعامل خواهد بود.

******

بر همین اساس گزارش با ذکر مقدمه ای، پنج پیام کلیدی به دست میدهد. آن مقدمه این گونه آغاز می شود: هنگامی که آمارتیاسن در مورد نابرابری ها بحث کرد و این پرسش را مطرح ساخت که کدام دسته از نابرابری ها را باید در نظر گرفت، چنین نتیجه گیری کرد که مهم ترین عامل در ارزیابی میزان نابرابری ها، قابلیت های افراد است. بر اساس این رویکرد، قابلیت به معنی آزادی عمل و میزان بهره مندی افراد از انتخاب های مختلفی است که می توانند در زندگی داشته باشند. به عبارت بهتر، مفهوم قابلیت، عنصری کلیدی در بحث توسعه انسانی است که مبنای روش شناختی گزارش حاضر نیز هست.

مساله اصلی این است که قابلیت های افراد در شرایط مختلف و با ارزشهای مختلفی که برایشان معیار قرار می گیرد، تغییر می کند. این تکامل قابلیتها کلیدی ترین عنصر در بررسی شرایط برابر یا نابرابر در زندگی افراد است. از سوی دیگر در جهان پیچیده امروز، نمی توان تنها به قابلیت های ابتدایی اکتفا کرد بلکه باید به دنبال قابلیت های پیشرفته یا ارتقا یافته بود. بر همین اساس، قابلیت ها را می توان در دو گروه با همین نام جای داد. دسته اول مثال هایی همچون بقا در دوران کودکی، آموزش ابتدایی، فناوری در سطح اولیه و تاب آوری در مقابل شوک های پرتکرار را دربر می گیرد. دسته دوم که قابلیت های پیشرفته اند شامل دسترسی به خدمات بهداشتی باکیفیت در تمامی سطوح، آموزش باکیفیت در تمامی سطوح، دسترسی موثر به فناوری های روز و نیز تاب آوری در مقابل شوکهای ناشناخته و جدید هستند.

آنچه در دنیای امروز اهمیت دارد این است که هر انسان فرصت بازگویی روایت زندگی خود را داشته باشد و این تجربه زیسته تنها از راه محقق ساختن قابلیت های افراد به دست می آید. همچنین دسته دوم قابلیت ها یعنی قابلیت های پیشرفته بخش عمده تری از زندگی بشر را به خود اختصاص می دهند بنابراین ضروری است در ایجاد فرصتهای برابر به آنها توجه شود.

پیام اول

به رغم دستاوردهایی در کاهش محرومیت های افراطی، نابرابری ها در توسعه انسانی همچنان گسترده هستند.

قرن بیست و یکم شاهد پیشرفت های زیادی در سطح معیشت بوده و برای تعداد بی سابقه ای از مردم در سراسر جهان نیز با فرار از گرسنگی و بیماری همراه بوده است. شاخص توسعه انسانی به طور متوسط پیشرفت چشمگیر را نشان می دهد و منعکس کننده پیشرفت چشمگیر در دستاوردهایی همچون امید به زندگی در بدو تولد است که عمدتا با کاهش شدید نرخ مرگ ومیر نوزادان همراه است.

با وجود این هنوز بسیاری از افراد از قلم افتادهاند و نابرابری ها در همه قابلیت ها همچنان گسترده اند. برخی از این نابرابری ها به زندگی و مرگ اشاره می کنند، در حالی که سایر موارد دسترسی به دانش و فناوری های تحول زا را مدنظر قرار می دهند.

با وجود کاهش قابل توجه اختلاف امید به زندگی در بدو تولد بین کشورهای دارای توسعه انسانی پایین و بسیار بالا همچنان ۱۹ سال است. البته طول عمر مورد انتظار در هر سنی تفاوتهایی دارد مثلا تفاوت امید به زندگی در ۷۰سالگی تقریبا پنج سال است. همچنین حدود ۴۲ درصد از بزرگسالان در کشورهای دارای توسعه انسانی پایین داری تحصیلات ابتدایی هستند، در حالی که ۹۴ درصد این افراد در کشورهای دارای توسعه انسانی بسیار بالا، از تحصیلات ابتدایی برخوردارند. در تمام سطوح آموزش شکافهایی وجود دارد. تنها 3/3 درصد از بزرگسالان در کشورهای دارای توسعه انسانی پایین دارای تحصیلات عالی هستند، در حالی که این رقم در کشورهای توسعه یافته ۲۹ درصد است. در دسترسی به فناوری، کشورهای در حال توسعه دارای ۶۷ اشتراک تلفن همراه به ازای هر ۱۰۰ نفر هستند که معادل نیمی از این تعداد در کشورهای دارای توسعه انسانی بسیار بالاست.

از نظر ابعاد مختلف فقر، ۲۶۲ میلیون کودک از مدرسه ابتدایی یا متوسطه خارج شده اند و 4/5 میلیون کودک به پنج سالگی نمی رسند. با وجود دسترسی بیشتر به واکسیناسیون و درمان مقرون به صرفه میزان مرگ و میر کودکان در فقیرترین خانوارهای فقیرترین کشورهای جهان همچنان بالاست. بالاترین نرخ مرگ ومیر کودکان در کشورهای با توسعه انسانی پایین و متوسط وجود دارد، اما اختلافات گسترده ای نیز در کشورها وجود دارد: دودهک کم درآمد جامعه در برخی از کشورهای با درآمد متوسط می تواند نرخ مرگ و میر یکسانی را با کودکان یک کشور معمولی با درآمد پایین داشته است.

پیام دوم

نسل تازه ای از نابرابری ها با واگرایی در قابلیت های پیشرفته با وجود همگرایی در قابلیت های اساسی، در حال ظهورند.

با ورود به دهه جدید، مجموعه جدیدی از قابلیت ها برای زندگی در قرن بیست و یکم اساسی تر از قبل می شوند. نابرابری ها در این قابلیت های پیشرفته پویایی چشمگیر و متفاوتی را در مقایسه با قابلیت های اساسی نشان می دهد. این امر دقیقاً به نسل جدیدی از نابرابری ها اشاره دارد. نابرابری برخی از قابلیت های اساسی در اکثر کشورها به آرامی کمتر کمتر می شود. امید به زندگی در بدو تولد، درصد جمعیت با تحصیلات ابتدایی و اشتراک های تلفن همراه همگی نشان از نابرابری های کمتر و کمتر در طبقه بندی های مربوط به توسعه انسانی دارد. این خبر خوب با دو هشدار همراه است. اول، با وجود پیشرفته، جهان در آینده برای از بین بردن محرومیت های شدید در بهداشت و آموزش تا سال 2030 آماده نیست، در حالی که هنوز انتظار می رود سالانه سه میلیون کودک زیر پنج سال از دنیا بروند و نیز پیش بینی می شود ۲۲۵ میلیون کودک از تحصیل باز بمانند. دومین خبر اینکه، شکاف ها تا حدی در حال کم شدن هستند زیرا افرادی که در بالا قرار دارند، فضای کمی برای ادامه حرکت دارند و این پایینی ها هستند که حرکت می کنند.

در مقابل، نابرابری در قابلیت های پیشرفته رو به گسترش است. به عنوان مثال، با وجود چالش های جمع آوری داده، برآوردها شان می دهد که افزایش امید به زندگی در 70 سالگی از 1995 تا 201 در کشورهای دارای توسعه انسانی بسیار بالا بیش از دو برابر کشورهای دارای توسعه انسانی پایین بوده است. به علاوه، شواهدی در راستای الگوی واگرایی در طیف گسترده‌ای از قابلیت های پیشرفته مانند واگرایی در دسترسی به دانش و فناوری پیشرفته تر وجود دارد. سهم جمعیت بزرگسال با تحصیلات عالی در کشور های داری توسعه انسانی بسیار بالا، بیش از شش برابر سریع تر از کشورهای دارای توسعه انسانی کم رشد می کند و نیز اشتراک های پهن باند ثابت 15 برابر سریع تر در حال رشد هستند. این نابرابری های جدید - هم بین کشورها و هم در داخل کشور- به شدت نتیجه بخش است. آنها با شکل گیری جوامع قرن بیست و یکمی، مرزها را در زمینه سلامت و حول عصر، دانش و فناوری به جلو می رانند. اینها همان نابرابری هایی است که احتمالاً توانایی افراد را برای به دست آوردن فرصت های قرن بیست و یکمی، عملکرد در یک اقتصاد دانش بنیان و مقابله با تغییرات اقلیمی تعین می کند.

پیام سوم

نابرابری ها به صورت مادام العمر انباشته میشوند که نشان از عدم توازن عمیق قدرت دارد.

درک نابرابری حتی نابرابری درآمدی به معنای فهم فرایندهای اساسی است که به آن می انجامند. هرچند اندازه و تاثیر نابرابریها در طول زندگی یک فرد تغییر می کند، اما این نابرابری ها با یکدیگر در تعامل هستند. نتیجه این است که سیاست های مقابله با نابرابری اقتصادی نیازمند چیزی بسیار بیشتر از انتقال مکانیکی در آمد است. بلکه غالباً باید هنجارها، سیاست ها و نهادهای اجتماعی را که در تاریخ به وجود آمده است، منعکس کنند. این مساله در سه بخش قابل بررسی است:

- عدم مزیت مادام العمر

نابرابری ها می توانند قبل از تولد شروع شوند و بسیاری از شکافها ممکن است در طول زندگی یک فرد پیچیده باشد. وقتی این اتفاق بیفتد، می تواند منجر به نابرابری های مداوم شود. این امر می تواند از چند طریق اتفاق بیفتد برای مثال در رابطه با سلامت، آموزش و وضعیت اجتماعی و اقتصادی والدین. به عبارت دقیق تر، درآمد و شرایط والدین بر سلامت، تحصیلات و درآمد فرزندانشان تاثیر می گذارد. شیب های بهداشتی یا همان نابرابری در سلامت در گروه های اجتماعی اقتصادی اغلب قبل از تولد آغاز می شود و در صورت عدم انعطاف پذیری، ممکن است حداقل تا بزرگسالی روی هم انباشته شود. کودکانی که در خانواده های کم درآمد متولد می شوند بیشتر مستعد کم برخورداری در سلامتی و تحصیلات هستند. کسانی که تحصیلات کمتری دارند درآمد کمتری هم دارند، در حالی که کودکانی که از سلامت کمتری برخوردار هستند، احتمالا مدرسه را از دست میدهند و هنگامی که کودکان بزرگ می شوند، اگر با کسی که وضعیت اجتماعی اقتصادی مشابهی دارد شریک شوند، یعنی همان طور که اغلب در همسریابی اتفاق می افتد، نابرابری به صورت بین نسلی ادامه می یابد.

- عدم توازن قدرت

نابرابری درآمد و ثروت غالبا به نابرابری سیاسی منتقل می شود، زیرا نابرابری به نوبه خود باعث کاهش مشارکت سیاسی میشود و فضای بیشتری را به گروههای ذینفع اختصاص میدهد تا تصمیماتی را به نفع خود بگیرند. افراد دارای مزیت که می توانند این سیستم را ضبط و آن را متناسب با ترجیحات خود قالب بندی کنند، به طور بالقوه به نابرابری های بیشتری دامن می زنند. عدم تقارن قدرت حتی می تواند منجر به خرابی عملکردهای نهادی شود و اثربخشی سیاست ها را تضعیف کند. مثلا هنگامی که این امر با پرداخت مالیات کمتر همراه شود، توانایی دولت در ارائه خدمات عمومی با کیفیت را کاهش می دهد. این به نوبه خود می تواند منجر به نابرابری های بیشتر در بهداشت و آموزش شود. وقتی سیستم ناعادلانه تلقی شود، احتمالاً به دلیل محرومیت های متعدد، مردم به خروج از فرآیندهای سیاسی تمایل دارند و این امر تاثیرگذاری نخبگان را تقویت می کند. یکی از راههای درک متقابل بین نابرابری و پویایی قدرت، ترسیم چارچوبی است که به بررسی فرآیندی می پردازد که از طریق آن نابرابری ها ایجاد و احیا می شوند. در اصل، از این روند اغلب با عنوان حکمرانی یا شیوه ای که بازیگران مختلف جامعه در دستیابی به توافق (سیاست ها و قوانین) بده بستان می کنند، یاد می شود. هنگامی که این توافق نامه ها به صورت سیاست در می آیند، می توانند به طور مستقیم توزیع منابع در جامعه را تغییر دهند.

- نابرابری جنسیتی

نابرابری های جنسیتی در همه جا شکل گرفته است. از آنجا که این موضوع نیمی از جهان را تحت تاثیر قرار می دهد، یکی از بزرگترین موانع برای پیشرفت بشر است. هرچند در قالب جنبش های آگاهی بخشی اجتماعی حرکتهای قابل توجهی در سال های اخیر صورت گرفته است. اما کمتر از این باید خوشحال باشیم چراکه نابرابری هنوز در میزان اختیاری که زنان و مردان در خانه، محل کار یا سیاست یا حتی ورزش دارند، قابل توجه است. زنان در مقایسه با مردان، بیش از سه برابر، کارهای خانه را بدون حقوق انجام میدهند و اگرچه در بسیاری از کشورها زنان و مردان در انتخابات به طور یکسان رای می دهند، اما در سطوح بالاتر قدرت سیاسی اختلاف نظر وجود دارد. هرچه قدرت بالاتر باشد، شکاف برابری بیشتر است و در مورد روسای دولت و مقامات بلند پایه به ۹۰ درصد افزایش می یابد. هنجارهای اجتماعی و فرهنگی غالب باعث تقویت چنین نابرابری هایی می شوند.

پیام چهارم

ارزیابی و پاسخ به نابرابری ها در توسعه انسانی نیازمند انقلابی در شیوه های اندازه گیری است.

استانداردها و شیوه های موجود برای سنجش نابرابری برای اطلاع رسانی در مورد بحث های عمومی و تصمیم گیری های سیاستی ناکافی است. بخشی از مساله به درک ابعاد مختلف نابرابری بازمی گردد که برای نمونه به چند مورد اشاره می کنیم: نابرابری هم بین گروهها (نابرابری های افقی) و هم در بین افراد (نابرابری های عمودی) وجود دارد. نابرابری بین و در داخل کشورها وجود دارد که می تواند پویایی های مختلفی را به دنبال داشته باشد. نابرابری در درون خانواده ها نیز وجود دارد.

برای اندازه گیری این نابرابریهای مختلف و به طور کلی تر، به منظور دستیابی سیستماتیک به رویکردی فراتر از میانگین ها، نسل جدیدی از معیارها لازم است. این امر از ابتدایی ترین آمارها آغاز می شود مثلا بسیاری از کشورهای در حال توسعه هنوز فاقد سیستم ثبت نام هستند. پیشرفت در نابرابری درآمدی و ثروت در چند سال گذشته قابل توجه بوده است. اما داده ها به دلیل عدم شفافیت و کمبود اطلاعات تا حدی کم هستند.

روش حسابداری ملی توزیعی هنوز در مراحل ابتدایی است و بسیاری از فرضیات آن به چالش کشیده شده است. با وجود این، تا زمانی که کاملا شفاف باشد و پیشرفت هایی در این زمینه به دست آید، می تواند به عنوان یک طرح حاصل از ترکیب داده های سیستم حسابهای ملی، داده های خانوار و داده های دولتی، برای ارائه دیدگاه های جدید در حوزه توزیع درآمد و ثروت قلمداد شود. به علاوه، شیوه های اندازه گیری نابرابری کلی، اطلاعات پیچیده را به یک عدد تقلیل می دهد. آنها بر اساس قضاوت های ضمنی در مورد اینکه چه شکل هایی از نابرابری مهم تر هستند، بنا شده اند. این داوری ها به ندرت شفاف هستند و حتی ممکن است نظرات جامعه را منعکس نکنند. برای درک هر یک از جنبه های نابرابری باید به کل جمعیت نگاه کرده و به میانگین ها اکتفا نکنیم.

 پیام پنجم

اگر اکنون دست به کار شویم می توانیم برای نابرابری ها چاره ای بیندیشیم، پیش از آنکه عدم توازن در قدرت اقتصادی، به حوزه سیاست نیز کشیده شود.

هر جامعه ای در مورد سطح و انواع نابرابری هایی که تحمل می کند، انتخاب هایی دارد. البته این بدان معنا نیست که مقابله با نابرابری آسان است. اقدام موثر باید محرک نابرابری را که احتمالا پیچیده و چندوجهی است، شناسایی کند. این محرک اغلب مربوط به ساختارهای قدرت حاکم است که ممکن است افرادی که در حال حاضر در حال چرخش در قدرت هستند، مایل به تغییر آن نباشند. اقدامات زیادی برای جبران نابرابری ها در توسعه انسانی با هدف سرعت بخشیدن به همگرایی در قابلیت های اساسی و در عین حال معکوس کردن اختلاف در توانایی های پیشرفته و از بین بردن نابرابری های جنسیتی صورت می گیرد. هدف دیگر عبارت است از پیشبرد همزمان عدالت و بهره وری در بازارها که به درامد وسیع رو به رشد تبدیل می شود و همچنین اصلاح نابرابری درآمد. در این راستا دو نکته حائر اهمیت است:

- مجموعه ای یکپارچه از سیاست ها که فراتر از هر نسخه تک سیاستی عمل کند

سیاست های درون بازار می تواند زمینه بازی اقتصادی را تعدیل کند. سیاست های مربوط به قدرت بازار (ضد انحصار)، بر دسترسی فراگیر به سرمایش های تولیدی چانه زنی جمعی و حداقل دستمزدها و نهایتاً نحوه توزیع مزایای حاصل از تولید تاثیر می گذارد. به همان اندازه سیاست های مربوط به بازارهای هدف در بهداشت و اموزش با سیاست های پسابازاری مانند مالیات بر درآمد و ثروت و حمایت های اجتماعی مرتبط هستند. البته این بدان معنا نیست که هر سیاست خوبی می تواند نابرابری را کاهش داده و رفاه را افزایش دهند. بلکه همان طور که اشاره شد، فرآیندهایی مانند معرفی فناوری جدید و دستاوردهای توسعه انسانی در بخش های بزرگی از جامعه ممکن است نابرابری را افزایش دهد آنچه اهمیت دارد این است که بپرسیم فرایندی که باعث ایجاد نابرابری می شود به خودی خود مغرضانه یا ناعادلانه است یا خیر.

- ایجاد مشوق برای تغییر

اقتصاد سیاسی مقابله با نابرابری می تواند چالش برانگیز باشد. مثلا در حوزه خدمات عمومی، با گسترش مزایایی که افراد بالای آن به دیگران می دهند، این مساله می تواند از بالا به پایین تغییر کند.

اما آنهایی که از قبل از این مزایا استفاده می کنند، ممکن است اگر بدانند افزایش خدمات به کاهش کیفیت آن منجر می شود، انگیزه کمی برای گسترش آن داشته باشند. رویکرد سوم ساختن وسط است مثلا وقتی سیستمی کسانی را که فقیر نیستند بلکه آسیب پذیر هستند، تحت پوشش قرار می دهد. در اینجا، پوشش می تواند هم به سمت بالا وهم به سمت پایین گسترش یابد. در ادامه با افزایش کیفیت خدمات، گروه های با درآمد بالاتر احتمالاً می خواهند مشارکت کنند و این پشتیبانی را برای گسترش خدمات به افراد فقیر گسترش می دهند.

در نهایت: نگاهی به آینده

رویکرد توسعه انسانی، پنجره های جدیدی را در مورد نابرابری ها می گشاید اما آگاه است که این امر از رهگذر سیاست و اقتصاد عبور می کند. در واقع ماهیت و اهمیت نسبی نابرابری ها در سراسر کشورها متفاوت است بنابراین سیاست هایی که برای رسیدگی به آنها باید انجام شود نیز تا حدی متفاوت خواهد بود. در این بخش به طور خلاصه به یک چالش و فرصت در قرن حاضر اشاره می کنیم:

- تغییر اقلیم و نابرابری در توسعه انسانی

نابرابری و بحران اقلیم به هم پیوسته است؛ از انتشار و اثرات گرفته تا سیاستها و تاب آوری کشورهایی که دارای توسعه انسانی بالاتری هستند به طور کلی به ازای هر فرد کربن بیشتری منتشر می کنند و در کل ردپای اکولوژیک بالاتری دارند. به علاوه، تغییرات آب و هوا، به روند توسعه بشر از بسیاری جهات فراتر از خرابی محصولات زراعی و بلایای طبیعی آسیب خواهد زد. از سال ۲۰۳۰ تا ۲۰۵۰ انتظار می رود که تغییرات آب و هوایی به مرگ ۲۵۰ هزار نفر در سال در نتیجه السوء تغذیه، مالاریا، اسهال و استرس گرمایی منجر شود. صدها میلیون نفر دیگر تا سال ۲۰۵۰ می توانند در معرض گرمازدگی قرار بگیرند و دامنه جغرافیایی برای ناقلان بیماری مانند پشه هایی که مالاریا را منتقل می کنند احتمالا تغییر کرده و گسترش می یابد.

- بهره گیری از پیشرفت تکنولوژیک به منظور کاهش نابرابری ها در توسعه انسانی

پیشرفت علمی و نوآوری تکنولوژیک از چرخ گرفته تا میکروچیپ باعث بهبود سطح زندگی در طول تاریخ شده است و تحولات فناوری احتمالا همچنان عامل اصلی رونق و پیشرفت خواهد بود و باعث افزایش بهره وری میشود و انتظار می رود امکان انتقال به الگوهای پایدار تولید و مصرف را فراهم کند. یک درس مهم از روند گذشته این است که اطمینان پیدا شود از اختلالات اساسی حاصل از نوآوری همگان منتفع میشوند. برای تحقق این امر وجود سیاستهای یکسان و ابتکاری و شاید نهادهای جدید ضرورت دارد. موج کنونی پیشرفت تکنولوژی، به تغییرات دیگری از جمله سیاستها و قوانین ضد انحصاری قوی تر برای کنترل اخلاقی استفاده از خانمها و هوش مصنوعی نیاز دارد. بسیاری از این موارد برای موفقیت به همکاری های بین المللی نیازمندند.

سخن پایانی اینکه هنوز برای اقدام فرصت باقی است. اما عقربه ساعت در گردش است. اینکه برای رفع نابرابریها در توسعه انسانی چه کاری باید انجام شود برای هر جامعه مشخص است. البته تعیین این امر در بحث های سیاسی ریشه دارد که می تواند آن را دشوار سازد. در نهایت، این گزارش با ارائه حقایق در مورد نابرابری ها در پیشرفت بشر، تفسیر آنها از طریق رویکرد قابلیت و پیشنهاد ایده هایی برای کاهش آنها در طول قرن بیست و یکم، به بحث های یادشده کمک می کند.

***********

داستان ایران

ایران همواره از آغاز معرفی شاخص توسعه انسانی روندی رو به رشد را از نظر مقدار این شاخص در سه مولفه مربوطه یعنی درآمد سرانه امید به زندگی و آموزش طی کرده است. تازه ترین محاسبه برای این شاخص که به سال 2018 بازمی گردد، عدد 797/۰ را نشان می دهد که کشور را در رده بالای توسعه انسانی قرار داده است. این رقم ایران را در بین ۱۸۹ کشور در جایگاه ۶۵ قرار می دهد. به عبارت دقیق تر، در فاصله سال های ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۸، مقدار شاخص توسعه انسانی ایران از 577/0 به 797/0 افزایش یافته است که از 3/۳۸ درصد رشد حکایت دارد.

بین سال های ۱۹۹۰ و ۲۰۱۸، امید به زندگی در بدو تولد 6/۱۲ سال، میانگین سال های تحصیل 8/5 سال و سال های مورد انتظار تحصیل ۵/۵ سال نیز افزایش یافته است. همچنین سرانه تولید ناخالص داخلی ایران در سال های ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۸ حدود 5/۵۹ درصد افزایش یافته است.

اما گزارش امسال در مورد ایران یک نکته قابل توجه دارد و آن هم کاهش مقدار شاخص نسبت به سال پیش از آن است. در واقع شاخص توسعه انسانی به دلیل کاهش مقدار درآمد سرانه از 799/0 به 797/0 رسیده است. همین امر سبب شده است تا ایران جایگاه قبلی خود یعنی رتبه ۶۰ (در نسخه به روزرسانی آماری سال ۲۰۱۸) را از دست رفته ببیند و در جایگاه ۶۵ در گزارش فعلی یعنی ۲۰۱۹ قرار بگیرد.

گزارش توسعه انسانی در نسخه ای که به اختصار کشورهای مختلف را بررسی می کند، ایران را در همین بازه زمانی با گروههای مختلفی مقایسه کرده است. در نتیجه، ایران با مقدار 797/0 بالاتر از میانگین 750/0 برای کشورهای عضو گروه دارای توسعه انسانی بالا و همچنین بالاتر از میانگین 642/۰ برای کشورهای جنوب آسیا قرار می گیرد. از جنوب آسیا، کشورهای نزدیک به ایران در سال ۲۰۱۸ از نظر مقدار شاخص توسعه انسانی و تا حدودی از نظر میزان جمعیت، بنگلادش و پاکستان هستند که به ترتیب دارای رتبه ۱۳۵ و ۱۵۲ هستند.