مسئله کمبود جهانی واکسن کرونا و اطمینان از دسترسی کشور‌های فقیر به واکسن، یکی از دغدغه‌های چند گذشته جهانی بود که بار‌ها واکنش سازمان بهداشت جهانی و سازمان ملل را درپی داشت. در آخرین مورد از این نگرانی ها، خبرگزاری بی بی سی به نقل از منابعی در وزارت خارجه هند گزارش داد که دولت هند هرگونه صادرات واکسن آکسفورد-استرازنکا را به صورت موقت متوقف کرده است. این خبر درحالی امروز (۲۴ مارس) منتشر شد که هند به عنوان بزرگترین واکسن ساز جهان، بخشی از برنامه کواکس سازمان بهداشت جهانی برای اطمینان از دسترسی عادلانه تمام کشور‌های جهان به واکسن کرونا است. تاکنون سخن از عواملی همچون کمبود مواد اولیه، کندی روند تولید و حتی احتکار از سوی کشور‌های ثروتمند به عنوان عوامل اصلی کمبود عرضه واکسن کرونا مطرح شده اند، اما روزنامه واشنگتن پست اخیراً طی گزارشی مفصل زوایای دیگری از ماجرای کمبود جهانی واکسن کرونا را بررسی کرده که در ادامه ملاحظه خواهید کرد.
به گزارش فرارو به نقل از واشنگتن پست، چند ماه قبل بود که عبدالمختدیر مدیر اجرایی شرکت دارویی بنگلادشی اینسپتا، با ارسال نامه‌ای رسمی به مدیران شرکت‌های تولید کننده واکسن کرونا همچون مدرنا، جانسون اند جانسون و نواواکس، از آمادگی شرکت متبوع خود برای همکاری با آن‌ها و تولید سالانه ۶۰۰ تا ۸۰۰ میلیون دوز واکسن کرونا در سال و توزیع آن در کشور‌های آسیایی خبر داد. در واقع کمبود عرضه واکسن کرونا در کشور‌های کم درآمد آسیایی و آفریقایی و همچنین وجود ظرفیت لازم شرکت دارویی اینسپتا برای رفع بخشی از این کمبودها، سبب شد تا مدیر اجرایی این شرکت این پیشنهاد را به شرکت‌های بزرگ واکسن سازی ارائه دهد، اما او هرگز پاسخی از سوی مدیران این شرکت‌ها دریافت نکرد.
عبدالمختدیر که شرکت او توسط دولت بنگلادش برای تولید واکسن اضطراری تعیین شده است، در مصاحبه‌ای با زوم گفت: «اکنون زمان استفاده از هر فرصت در هر گوشه از جهان است و شرکت‌های بزرگ واکسن سازی جهان باید تا آنجا که ممکن است با کشور‌های مختلف در این زمینه همکاری کنند».
واقعیت این است که شرکت‌های دارویی که در مدت زمان کوتاهی مجوز تولید واکسن‌های ویروس کرونا را به دست آوردند، توافق کرده اند که بیشترین دوز‌های تولید شده خود را به ایالات متحده، کشور‌های اروپایی و چند کشور ثروتمند دیگر بفروشند چرا که بیشترین حمایت‌های مالی را از این کشورها دریافت کرده اند. این موضوع سبب شده کشور‌هایی که قادر به پرداخت هزینه‌های هنگفت برای ذخیره منابع اولیه تولید واکسن نیستند، با مشکل تهیه مواد اولیه و در واقع تولید واکسن مواجه شوند. بر اساس برخی برآوردها، میلیارد‌ها نفر که بیشتر آن‌ها در آفریقا و مناطقی از آمریکای جنوبی و آسیا ساکن هستند، تنها در سال ۲۰۲۳ است که تحت پوشش واکسیناسیون گسترده قرار خواهند گرفت.
اما موضوع مهمتر این است که تمام این شرکت‌های دارویی بزرگ، درخواست‌های مکرر برای به اشتراک گذاشتن آزادانه فناوری اختصاصی خود با شرکت‌های کشور‌های در حال توسعه، برای مواجهه با شرایط اضطراری را رد کرده اند. در واقع این شرکت‌ها تولید سریع واکسن‌های جدید را سندی می‌دانند که نشان می‌دهد مدل تجاری سنتی صنعت دارو که مبتنی بر حق انحصاری دانش فنی است، هنوز هم حرف اول و آخر را می‌زند. به همین دلیل این شرکت‌ها در حال لابی کردن با دولت جو بایدن و سایر اعضای سازمان تجارت جهانی هستند تا این حق انحصاری را که ارزش فروش سالانه آن میلیارد‌ها دلار است به رسمیت بشناسند و از آن حمایت کنند.
نگرانی‌های آمریکا و سازمان ملل
با این همه دغدغه توزیع عادلانه واکسن کرونا در جهان در حال شعله‌ور شدن است. با واکسیناسیون گسترده در آمریکا و قول جو بایدن به انجام واکسیناسیون سریع در کشور تا ماه جولای، برخی از دموکرات‌های کنگره که با تأیید بودجه اضطراری ۱.۹ تریلیون دلاری بایدن موافقت کرده اند، مصمم هستند تا اطمینان حاصل کنند که آمریکایی‌ها بقیه جهان را فراموش نمی‌کنند.
یان اسکاکوسکی که در جلسه اخیر مجلس نمایندگان با مدیران شرکت‌هایی دارویی، با پاسخ منفی این شرکت‌ها مبنی بر به اشتراک گذاری فناوری تولید واکسن خود با دیگر کشورها مواجه شد، گفت: «ما هزینه‌های زیادی را برای صنعت گردشگری و هوایی متحمل شدیم و اگر نتوانیم از بقیه جهان محافظت کنیم، تمام این هزینه‌ها بر باد خواهد رفت».
از طرف دیگر نباید تصور کرد که موضوع فقط وظیفه اخلاقی کشور‌های غربی برای حمایت از کشور‌های دیگر در برابر ویروس است. وقتی منابع و مواد اولیه منحصر به کشور‌های غربی و توسعه یافته باشد، این امر دیگر مناطق را با کمبود واکسن مواجه خواهد کرد و این امر به ویروس فرصت می‌دهد تا در این مناطق جهش‌های متعدد داشته باشد. اگر این گونه‌های جدید در برابر واکسن مقاوم باشند، می‌توانند در هر کجای دنیا از جمله در کشور‌های غربی که ابتدا واکسینه شده اند، گسترش یابند. بروک بیکر، استاد حقوق دانشگاه نورث ایسترن در این خصوص می‌گوید: «منطقی نیست که کشور‌های ثروتمند تصور کنند که می‌توانند خودشان را واکسینه کنند و اجازه دهند بقیه جهان به تنهایی با این ویروس زندگی کنند».
بیکر سال گذشته به سازمان بهداشت جهانی پیشنهاد کرد برنامه جامعی برای ساخت واکسن کرونا با کمک و مشارکت کشور‌های در حال توسعه ایجاد کند که فناوری آن با کمک یکی از شرکت‌های بزرگ واکسن سازی تأمین شود. با این حال سازمان بهداشت جهانی عنوان کرد که هیچ یک از سازندگان بزرگ واکسن حاضر نشد در این برنامه که موسوم به COVID-۱۹ Technology Access Pool شرکت کند. آلبرت بورلا، مدیر اجرای Pfizer، سال گذشته حتی این مفهوم را «مزخرف» خواند. سازمان بهداشت جهانی در پاسخ به واشنگتن پست در خصوص این موضوع اعلام کرد که: «متأسفانه، تنها مجوز‌های داوطلبانه محدود، انگشت شمار و غالباً غیرشفاف از سوی شرکت‌های بزرگ برای شرکت در این برنامه دریافت کرده است که به هیچ وجه برای پاسخگویی به نیاز‌های همه گیری COVID-۱۹ کافی نیست. کل جمعیت و اقتصاد جهانی به دلیل چنین رویکردی دچار بحران شده و در واقع این فقط ناسیونالیسم است که در حال واکسینه شدن است».
ماه گذشته، آنتونیو گوترش، رئیس سازمان ملل متحد هشدار داد که ۷۵ درصد از کل دوز‌های تجویز شده تا آن زمان تنها در ۱۰ کشور تزریق شده و ۱۳۰ کشور حتی یک دوز دریافت نکرده اند. این موضوع فشار زیادی به برنامه کواکس سازمان بهداشت جهانی برای خرید واکسن کرونا برای کشور‌های کم دامد وارد کرده است. از ۱۰ تا ۱۴ میلیارد دوز واکسن بالقوه که صنعت داروسازی امیدوار است در سال ۲۰۲۱ تولید کند، براساس گزارش مشترکی که در اوایل ماه جاری توسط سازمان‌های رسمی منتشر شد، بیش از دو سوم توسط کشور‌های ثروتمند و با درآمد متوسط خریداری شده است و حدود ۲۸ درصد دوز‌های باقیمانده نیز قرار است جمعیت ۹۲ کشور فقیرنشین جهان را پوشش دهد.
لابی و مقاومت شرکت‌های دارویی
ایالات متحده نزدیک به ۲۰ میلیارد دلار یارانه برای تولید واکسن کرونا و توافقنامه پیش خرید صد‌ها میلیون دوز را تاکنون به امضا رسانده که عمدتا مربوط به شش شرکت خصوصی است. سازمان غذا و داروی آمریکا تاکنون مجوز اضطراری برای سه واکسن Pfizer، Moderna و Johnson & Johnson را صادر کرده است. دو مورد دیگر یعنی AstraZeneca و Novavax پس از بررسی سازمان غذا و داروی آمریکا، برای استفاده در کوتاه مدت آماده شده اند و کاندیدای ششم واکسن که با بودجه ایالات متحده پشتیبانی می‌شود، یعنی Sanofi، برای انجام آزمایشات بالینی بیشتر به تأخیر افتاده است، زیرا پاسخ ایمنی کافی را در افراد مسن ایجاد نکرد.
این امتیازات منحصر به فرد تنها برای تولید میلیارد‌ها دلار درآمد برای این شرکت‌ها واگذار شده است. واکسن Moderna که با همکاری دولت ایالات متحده ساخته شده و با حمایت ۴۸۳ میلیون دلاری از مالیات دهندگان این کشور پشتیبانی می‌شود، انتظار می‌رود امسال ۱۸.۵ میلیارد دلار برای این شرکت درآمد داشته باشد. Pfizer که با BioNTech آلمان که از یارانه‌های این دولت بهره گرفته، همکاری می‌کند، پیش بینی کرده است که از فروش واکسن خود ۱۵ میلیارد دلار سود کسب خواهد کرد، برآوردی که به نظر بسیاری کارشناسان محافظه کارانه تلقی می‌شود.
شرکت‌های دارویی برای جلوگیری از فشار سازمان بهداشت جهانی که توسط هند، آفریقای جنوبی و حدود ۸۰ کشور دیگر برای نادیده گرفتن موقتی قانون حمایت از حق ثبت اختراع برای واکسن‌های جدید هدایت می‌شود، در حال لابی کردن با دولت جو بایدن هستند. صنعت داروسازی استدلال می‌کند که نوآوری و همچنین کیفیت و ایمنی واکسن به حفظ حقوق انحصاری مالکیت معنوی اختراع بستگی دارد. در ماه جاری جمعی از مدیران صنعت و تحقیقات دارویی قدرتمند آمریکا طی نامه‌ای به جو بایدن هشدار دادند که؛ «نادیده گرفتن قوانین مربوط به حقوق انحصاری مالکیت معنوی اختراع سبب می‌شود تا حرکت جهانی در مبارزه با همه گیری کرونا مختل شود». بایدن تاکنون جانب شرکت‌های دارویی را گرفته است و دولت ایالات متحده در ۱۰ مارس، در حمایت از این موضوع به دولت انگلیس، اتحادیه اروپا و سوئیس پیوست.
ایالات متحده که در ابتدا در زمان رئیس جمهور دونالد ترامپ از پیوستن به برنامه کوواکس خودداری کرد، ماه گذشته متعهد شد ۴ میلیارد دلار برای پرداخت هزینه خرید واکسن به این برنامه کمک کند. با این حال کارشناسان بهداشت جهانی می‌گویند، به علت تأمین تقاضای کشور‌های در حال توسعه، واکسن کافی برای کوواکس در دسترس نیست. مارا پیلینگر، همیار سازمان بهداشت جهانی و مدیر موسسه بهداشت جورج تاون، در این خصوص گفت: «نقطه شروع این است که ما باید واکسن بیشتری تولید کنیم. هر بحث و استدلالی در مورد عرضه محدود که اکنون با آن مواجه هستیم، هرگز ما را به جایی که باید برسیم نمی‌رساند».
با این حال شرکت‌های بزرگ سازنده واکسن نیز استدلال‌های خود را دارند. این شرکت‌ها می‌گویند که آن‌ها با استفاده از کارخانه‌های خود و توافق نامه‌های صدور مجوز، با تولیدکنندگان مختلف قرارداد بسته اند که بیشتر آن‌ها در آمریکای شمالی، اروپا و هند است. این شرکت‌ها معتقدند که دستورالعمل‌های مرحله به مرحله ساخت به همان اندازه حقوق مالکیت معنوی مهم هستند، زیرا تولید واکسن‌ها به فرآیند پیچیده‌ای نیاز دارند. فرآیند تولید واکسن تجهیزات و توان بسیار تخصصی و کارگران آموزش دیده لازم دارد. توماس کوئنی، مدیر کل فدراسیون بین المللی تولیدکنندگان و انجمن‌های دارویی در گفتگو با واشنگتن پست در این خصوص اظهار داشت: «انتقاد سازمان جهانی بهداشت از صنعت نشان دهنده عدم درک پیچیدگی تولید واکسن و زنجیره تأمین جهانی و بی احترامی به تلاش برای مبارزه با این چالش دلهره آور است». وی افزود: «سازندگان واکسن COVID-۱۹ در حال توافق با دیگر سازندگان واکسن در هرجای دنیا هستند. سرعت ضروری است و برای اینکه این روابط به سرعت برقرار شود، شما نیاز به اعتماد دارید. همچنین ما به یک تعهد مشترک نسبت به کیفیت و ایمنی واکسن‌های COVID-۱۹ تولید شده احتیاج داریم.»
از سوی دیگر اکثر این شرکت‌های بزرگ اعلام کرده اند که قصد دارند واکسن را به برنامه کوواکس یا مستقیماً به کشور‌های فقیرتر بفروشند. در این میان AstraZeneca در زمینه انتقال فناوری بیشتر فعال بوده و واکسن خود را با کمترین قیمت (هر دوز ۲.۱۵ دلار در اروپا) عرضه کرده است. اما کشور‌های اروپایی پس از ظهور لخته خون در تعداد کمی از افراد واکسینه شده و سپس تعلیق استفاده از آن، فضای بحرانی را در مورد این واکسن ایجاد کرده اند و همین موضوع در عرضه جهانی واکسن کرونا خلل ایجاد کرد. بایدن در اوایل ماه جاری از ابتکاری برای تولید ۱ میلیارد دوز واکسن تک شات جانسون و جانسون در هند، با همکاری شرکت Biological E، تا پایان سال ۲۰۲۲ خبر داد. واکسن این شرکت که توسط شبکه‌ای از ۹ شرکت پیمانکار که بیشتر در آمریکای شمالی و اروپا هستند، تولید می‌شود، قرار است برای کشور‌های در حال توسعه مورد استفاده قرار گیرد.
Pfizer که قصد دارد ۲ میلیارد دوز واکسن در سال ۲۰۲۱ تولید کند، می‌گوید فروش مستقیم واکسن خود را به کشورها آغاز کرده است. این شرکت مدعی شد که ۳۶ درصد از تولیدات خود را به کشور‌های با درآمد متوسط و پایین اختصاص خواهد داد که برای کشور‌های فقیر با قیمت متناسب عرضه خواهد شد. امی رز، سخنگوی Pfizer در نامه‌ای الکترونیکی به واشنگتن پست مدعی شد: «ما کاملاً متعهد به دسترسی عادلانه و مقرون به صرفه واکسن کرونا برای افراد در سراسر جهان هستیم»
Moderna نیز سال گذشته اعلام کرد که قصد ندارد حق ثبت اختراعات خود را علیه دیگر شرکت‌های تولید کننده واکسن ویروس کرونا اعمال کند. این اعلامیه اگرچه رویکرد مثبتی را نشان می‌دهد، اما بعنوان یک امر عملی بعید است تاثیری در تأمین واکسن در کشور‌های در حال توسعه داشته باشد بخصوص که این شرکت تاکنون حاضر نشده است برای برنامه کوواکس واکسن تهیه کند. همچنین جان لپور، معاون ارشد مدرنا در سوم فوریه اظهار داشت که این شرکت تمایلی به اشتراک جزئیات در مورد نحوه ساخت واکسن خود ندارد چرا که فناوری mRNA خود را به عنوان یک بستر اختصاصی برای ساخت سایر دارو‌ها و واکسن‌ها در آینده می‌داند.
جیمز لاو، مدیر Knowledge Ecology International که یک گروه غیردولتی مدافع رفع انحصار در صنعت دارو است، می‌گوید: «آیا واقعا این شرکت‌های بزرگ فکر می‌کنند تا ابد می‌توانند غول (فناوری واکسن کرونا) را در بطری شیشه‌ای خود پنهان نگه دارند؟!» مدرنا نیز در واکنش اعلام کرد که همانطور که قبلا عنوان کرده بودند، این شرکت از حق خود مبنی بر ثبت اختارع و مالکیت معنوی برضد دیگر شرکت‌های سازنده واکسن استفاده نخواهد کرد، اما فناوری خود را نیز به شرکت‌های دیگر نخواهد داد».
واجی‌ها جاوید، رئیس بهداشت و تحقیقات عمومی در شرکت دارویی پاکستانی Getz Pharma، به واشنگتن پست اعلام کرد که این کشور ۲۲۰ میلیونی تاکنون میزان اندکی واکسن از چین دریافت کرده است. وی گفت که پیشنهاد‌هایی را به تولید کنندگان بزرگ واکسن کرونا برای تسریع در تأمین واکسن پاکستان و سایر مشتریان در کشور‌های در حال توسعه ارسال کرده است. وی افزود: «ما به این شرکت‌ها پیشنهاد داده ایم که آماده انجام پروسه انتقال فناوری، صدور مجوز برای واردات و دادن تمام تضمین‌ها هستیم. ما هر پیشنهاد ممکن را ارائه دایم، اما دائم نا امید می‌شویم چرا که این شرکت‌ها حتی پاسخ ما را نمی‌دهند».
متخصصان در زمینه بهداشت جهانی و بیماری‌های همه گیر به دنبال راه‌هایی برای عبور از این مانع بزرگ و ایجاد عرضه بیشتر هستند. هزینه بالای دارو‌های HIV، که عامل آن قوانین حق ثبت اختراع در صنعت دارو بود، از رسیدن درمان‌ها به آفریقا در اواخر دهه ۱۹۹۰ جلوگیری کرده و فشار زیادی را به برنامه درمان تحمیل کرد. همین امر سبب شد تا در سال ۲۰۰۱، سازمان تجارت جهانی برای موارد اضطراری بهداشت عمومی، قانون حمایت از حق ثبت اختراع بین المللی را به طور موقت تعلق کند. برخی کارشناسان نیز استدلال می‌کنند که شرکت‌های بزرگ دارویی قبلاً ثابت کرده اند که می‌توانند فناوری تولید واکسن جدید را در عرض چند ماه به تولیدکنندگان دیگر منتقل کنند، بنابراین استدلال این شرکت‌ها در عدم امکان همکاری همزمان با شرکت‌های متعدد در سایر نقاط جهان پذیرفتنی نیست.
با این حال پیلینگر از موسسه بهداشتی جورج تاون، در این خصوص معتقد است که واداشتن این شرکت‌ها به انتقال فناوری ساخت واکسن کرونا احتمالاً زمان زیادی خواهد برد چرا که این شرکت‌ها فقط در جا‌هایی حاضر به همکاری خواهند شد که منافع اقتصادی آن‌ها تأمین شود. عبدالمختادیر نیز می‌گوید؛ حتی وقتی آسوشیتدپرس درخواست همکاری او با شرکت‌های بزرگ دارویی را رسانه‌ای کرد، باز هیچ پاسخی از این شرکت‌ها دریافت نکرده است. وی گفت: «شرکت دارویی Incepta یک مکان بسیار بزرگ، توانمند و با کیفیت است و تنها دلیل نادیده گرفتن ما از سوی شرکت‌های بزرگ دارویی این است که ما در بنگلادش هستیم». بنگلادش طبق قوانین سازمان تجارت جهانی به عنوان یکی از «کم توسعه یافته‌ترین کشورها» شناخته می‌شود، که از قوانین حق مالکیت معنوی تبعیت نمی‌کند. اما عبدالمختادیر می‌گوید که او شرکتش علاقه‌ای به تلاش برای دستیابی به هیچ یک از اختراعات واکسن ندارد. او می‌خواهد با صنعت دارویی جهان برای انتقال فناوری همکاری کند، نه مخالف آن.
دیدگاه تان را بنویسید