دلار زدایی با کدام پشتوانه صورت میگیرد ؟

اخبار مختلفی مبنی بر حذف دلار توسط کشورهای مختلف به گوش می رسد که البته به صورت عجیب و شگفت انگیزی بزرگ نمایی می شود، زیرا تا زمانی که اقتصاد جهانی با دلار کار می کند، دلار همچنان در صدر باقی خواهد ماند تا زمانی که همه کشورها به بازنگری اقتصاد جهان هم رأی شوند و تبعات آن را بپذیرند. در سال 1971 جان کانلی، وزیر خزانه داری آمریکا گفت که “دلار واحد پول ماست، اما مشکل شماست” این که استفاده از دلار به مذاق برخی از کشورها خوش نیاید که دلیل بر حذف دلار از معاملات کشورهای مختلف نخواهد بود! معاون اول آیت الله رئیسی گفتند که “کار بزرگی در زمینه حذف دلار در معاملات بین کشورها در حال اتفاق است” اما؛ حذف دلار از اقتصاد ایران، لقمه ای است که برای گلوی اقتصاد ایران بزرگ است، زیرا دلارزدایی در یک اقتصاد نیازمند شناسایی کارکردهای دلار در اقتصاد و بر اساس آن اتخاذ راه حل‌های مناسب برای یافتن جایگزین است، اگر بخواهیم سایر ارز‌های بین المللی را نیز جایگزین دلار بکنیم باید بدانیم که خود آن ارز‌ها وابستگی شدیدی به دلار دارند، اقتصادِ امروزِ جهانی، یک اقتصاد در هم تنیده است، بنابراین تفکیک اقتصاد‌ها از یکدیگر کار بسیار سختی است. دولتمردان باید بدانند که دلارزدایی به عنوان یک اقدام سیاستی خوب است، اما، با حذف دلار از معاملات تجاری، مشکل روند نزولی ارزش پول کشور حل نخواهد شد، زیرا مشکل ما ارزش ریال است نه ارزش دلار، ما باید بنیه ریال را قوی کنیم.

ارز، که طبیعتا در ایران منظور دلار آمریکا است، در طول 45 سال گذشته دوران پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است، در زمینه دلارزدایی از معاملات، با علی معنوی راد، مدیرکل اسبق معاونت ارزی بانک مرکزی و تحلیلگر ارشد بازار ارز از آن جهت که از بهار 58 تا پاییز 65 مدیرکل ارزی و بین‌المللی بانک مرکزی بوده و تقریبا اکثر تحولات قیمتی دلار را به چشم دیده و خود نیز دستی در اتخاذ سیاست های ارزی داشته است به گفت و گو نشسته ایم که ماحصل آن را در ادامه می خوانیم:

مبلغ واریز یارانه خرداد ماه تغییر کرد | یارانه خرداد در چه تاریخی واریز میشود

چرا دلار، ارز مورد قبول جهانی است؟ چه خصوصیتی دارد که رایج ترین ارز جهان شده است؟

به عنوان مقدمه باید بگویم که تجارت کالاها و خدمات بین کشورها یا به صورت تهاتر انجام می شود یا از طریق پرداخت پول؛ به علت مشکلات تبدیل پول ها به طلا و باتوجه به موقعیت اقتصادی برتر آمریکا پس از پیروزی در دو جنگ جهانی، در اساسنامه اول صندوق بین المللی پول برابری پول کشورها (par value) به دلار آمریکا و هر ٣٥ دلار معادل (وقابل تبدیل) به یک اونس طلا اعلام گردید.  Gold-Exchange Standard در اوایل دهه ١٩٧٠ در دوران نیکسون با توجه به گسترش شدید تجارت و نوسانات اقتصاد جهانی رابطه دلار و طلا قطع شد، نظام پایه طلا- ارز کنار گذارده شد و کشورها در انتخاب نظام ارزی خود آزاد شدند. اغلب کشورها نظام نرخ های شناور با امکان مدیریت در مواقع بروز بحران را انتخاب کردند. این نظام هنوز هم برقرار است و در ایران طبق ماده ٢٠ احکام دائمی برنامه های توسعه کشور، نظام ارزی ایران “شناورمدیریت شده” اعلام شده است. البته در واقعیت عمل، نظام ارزی ایران نه”شناور” است و نه”مدیریت شده”!

حالا برگردیم به سوال شما که چرا دلار، ارز مورد قبول جهانی است؟ زیرا قابلیت قبول دلار در مبادلات جهانی ناشی از اقتصاد آمریکاست که فعلا بزرگترین اقتصاد جهان است، حجم پول(money supply) آمریکا بزرگترین است، همچنین بزرگترین بازارهای پول و سرمایه در آمریکاست و نظام قضائی آمریکا مستقل ترین، سازمان یافته ترین، متشکل ترین و گسترده ترین نظام قضائی در جهان است. فدرال رزرو (بانک مرکزی) آمریکا در موارد متعدد تسلط و آمادگی خود را برای مقابله با بحران ها نشان داده است و سیستم کلرینگ نیویورک از بالاترین امکانات برای تسویه فوری مبادلات برخوردار است.

ادامه باید بگویم که دلار، واحد محاسبه و وسیله پرداخت بهای نفت و گاز طبیعی است، دلار واحد محاسبه و اعلام قیمت کالاهای اساسی، فلزات آهنی و غیرآهنی و فلزات قیمتی است و هیچ کشوری درحال حاضر توان و آمادگی ایفای نقش ارز پایه و جهانروا در دنیا را ندارد. کشورها اصولا مایل به ایفای این نقش نیستند زیرا در اولین قدم با افزایش تقاضا، نرخ پولشان گران می شود و در نتیجه صادراتشان کاهش و وارداتشان افزایش می یابد. علاوه بر آن کشور مربوطه کنترل برسیاست پولی خود را تا حد زیادی از دست می دهد. دقیقا چین به همین علت از تبدیل شدن یوان به ارز جهانروا اجتناب می کند.

میزان استفاده از دلار در معاملات جهان، در ذخیره های ارزی جهان و در قیمت گذاری اجناس جهان چقدر است؟

این نسبت دائما در حال نوسان است و تخمینی است. حدود شصت درصد ذخایر رسمی به دلار است و نزدیک به ٧٥٪ انواع معاملات یا  اصولا به دلار است و یا مستقیم و غیر مستقیم به دلار قیمت گذاری می شود.

آیا ما می توانیم ریال را در معاملات خارجی خودمان جایگزین دلار کنیم؟

در هر دو زمینه صادرات و واردات (کالاها و خدمات) دچار اشکال می شویم. ریال در خارج از ایران رایج نیست و خریدار صادرات ما نمی تواند ریال تهیه کند. به علاوه فروشندگان به ما نیز ریال را قبول ندارند و در نتیجه تجارت خارجی ما دچار اشکال می گردد 

 این که دولت دستور داده دلار حذف شود مگر دستور تازه ای است؟ ما قبلا هم شنیده بودیم که دولت می خواهد دلار را حذف کند، آیا امکان‌پذیر است؟

در موارد متعدد در بعد از انقلاب مسئله حذف دلار مطرح شده است! این کار البته امکان پذیر است اما هزینه دارد زیرا بخش عمده درآمد ما به دلار است و اگر به پول دیگری خرید کنیم هزینه تبدیل به عهده ما خواهد بود. در مورد صادراتمان نیز خریداران کالاهایی که به دلار قیمت گذاری می شوند هزینه تبدیل را در قیمت خرید خود به زیان ما، منظور خواهند کرد.

در دهه اول انقلاب معاملات تهاتری بین ایران و بسیاری از کشورهای خریدار نفت ما برقرار بود ولی بعدا دولت متوجه ضررهای آن تهاترها گردید و معاملات را با ارزهای بین المللی مانند دلار جابجا کرد، چرا این کار را کرد؟ چرا الان دوباره می خواهیم برگردیم به همان دوران؟ مگر آن نوع معاملات تهاتری با پول ملی دو کشور مورد معامله، تجربه منفی نبود؟ علت تکرار آن چیست؟

معاملات تهاتری هزینه دار است چون قدرت انتخاب ما برای خرید از بهترین و ارزانترین فروشنده و همچنین فروش به بهترین خریدار را از بین می برد. ما متخصص تکرار تجربه های غلط هستیم!

روسیه هم که الان تحریم شده شروع به استفاده از پول ملی کشورها کرده است، ولی مقام ارشد دولتی روسیه اخیرا گفته است که در برابر فروش نفت به هند روپیه گرفته و روپیه اش مورد استفاده نیست و حاضر است آن را واگذار کند! تفسیر شما از این اتفاق چیست؟

هر سیاستی که منجر به محدودیت انتخاب کشور در معاملات خارجی شود، هزینه بردار است و تا حد امکان باید از آن اجتناب کرد.

برخی می گویند اقتصاد آمریکا در حال سقوط است و به زودی چین ابر قدرت دنیا می شود و لذا باید دلار را حذف کنیم و یوان استفاده کنیم. تحلیل شما چیست؟ آمریکا چه زمانی سقوط می کند؟

سرعت کنونی رشد اقتصادی چین ادامه یابد در چند سال آینده تولید ناخالص چین از آمریکا بیشتر خواهد شد، اما به خاطر عوامل متعدد، این پیش بینی قطعی نیست. جایگزینی یوان به جای دلار برای چین مسائل متعدد در پی خواهد داشت. اقتصاد چین متکی به صادرات است و اگر چین کالایش را به جای دلار به یوان بفروشد ارزش یوان بالا خواهد رفت و به صادرات چین لطمه خواهد خورد. ذخایر دلاری چین است که اجازه خرید و واردات از همه کشورها را به چین می دهد، در صورتی که برای خرید(واردات) با یوان، چین محدودیت های متعدد خواهد داشت.

برخی آمارهای متقن بین المللی نشان می دهند که چین یکی از بزرگترین ذخایر دلاری دنیا را دارد و سرمایه زیادی را در اوراق قرضه خزانه داری آمریکا گذاشته است، چه برداشتی از این گفته می توان داشت؟

چین با توجه به اهمیت تنوع بخشی در دارایی های خود، بزرگترین خریدار اوراق قرضه و خزانه همچنین سهام آمریکا است و بدیهی است به همان عللی که بالا ذکر شد از وسعت و امکانات بازارهای پول و سرمایه آمریکا استفاده می کند و دارایی های خود را به پولی نگاه می دارد که مورد پذیرش جهانی است و با هزینه کم به سایر ارزها قابل تبدیل است.

علت ‌کاهش مداوم ارزش پول ملی ما چیست؟ چه عواملی در این کار دخالت دارند؟ تورم ۵۰ درصدی ایران چه زمانی کاهش می یابد؟

وقتی پول یک کشور جهانروا نیست یعنی در خارج از مرزهایش مورد تقاضا نیست، ارزش پول کشور را، تقاضای اهالی آن کشور تعیین می کنند. کاهش یا کندی رشد اقتصادی، افزایش رشد حجم پول و یا افزایش سرعت گردش پول، کسری متداوم حساب جاری و حساب سرمایه موازنه پرداخت ها، همگی عوامل ساختاری کاهش ارزش پول هستند. در مورد ایران، کندی رشد سرمایه گذاری تولیدی در اثر عدم اطمینان های ناشی از سیاست های داخلی و خارجی چند دهه اخیر، به محدود شدن رشد تولید و عرضه کل منجر شد. از طرف دیگر، رشد جمعیت به افزایش سریع تقاضای کل انجامید. نتیجه این دو تحول، عدم تعادل عرضه و تقاضای کل بود. در چنین شرایطی، دولت ها به جای توسل به انضباط مالی، به سیستم بانکی و بانک مرکزی برای تأمین مالی کسری بودجه متوسل شدند؛ در نتیجه این سیاست، حجم پول افزایش نجومی یافت و همه این عوامل همراه با تداوم محیط ناامیدی نسبت به شرایط کنونی و آینده کشور منجر به فرار سرمایه شد که به کاهش شدید ارزش ریال منجر گردید.

بانک مرکزی و دولت مداخله های زیادی در بازار ارز می کنند هم از طریق امنیتی کردن آن، ممنوع کردن بسیاری از معاملات و محدود کردن آن ها، دستگیری مداوم معامله کنندگان ارزی،(اخیرا رییس نیروی انتظامی گفته بود که فردی را با ۶۰ هزار دلار دستگیر کردند) و نیز مداخله در بازار ارز که مقامات بانک به خاطرش محکوم شده اند، این همه دخالت؟ ولی بدون نتیجه، چرا؟ آیا در همه جای دنیا این همه بگیر و ببند و دخالت وجود دارد؟

این گونه اقدامات از اول انقلاب به دفعات بدون هیچ نتیجه ای انجام شده است و حاصل آن فقط اضطراب و آشفتگی و افزایش نرخ ارزها بوده است. در هیچ کشور دیگری این گونه محدودیت های امنیتی برای بازار ارز ایجاد نمی شود. اصولا مفهوم مالکیت ارز، معاملات ارزی و روش انجام معاملات ارزی در ایران فهمیده نشده است. در کل باید عرض کنم که  تا عواملی که در بالا ذکر گردید برطرف نشود و خوشبینی نسبت به شرایط کنونی و آینده کشور، که سیاست های خارجی در آن نقش بسیار مهمی دارند، تقویت نگردد، امیدی به تقویت ریال نمی توان داشت. از نظر مالی به استقراض از سیستم بانکی و بانک مرکزی متوسل شدند که نتیجه مستقیم آن افزایش حجم پول، تشدید عدم تعادل عرضه و تقاضای کل و شعله ور شدن تورم بود. با تداوم این شرایط و تا وقتی که کلیه درآمدها و مخارج کشور به طور شفاف در بودجه کشور متمرکز نگردند به بهبود شرایط تورمی و تسریع رشد اقتصادی کشور، نمی توان خوشبین بود.