بزرگترین بحران آینده ایران

خشکیدگی نماد فرهنگ ایرانی

خانم متولی در این گزارش نوشته است: زاینده رود، رودخانه‌ای بود که شهر باستانی اصفهان را به نمادی فرهنگی تبدیل کرد که سابقه پایتختی امپراتوری ایران را هم در کارنامه دارد. اما امروز زاینده رود به‌سان میدان نبردی خشکیده شده است. ماه گذشته اصفهانی‌ها  در اعتراض به مدیریت منابع آبی در بدترین خشکسالی چند دهه اخیر، در بستر خشک این رودخانه جمع شدند. در همین تابستان، خوزستان، در 180 مایلی اصفهان، جایی که دهه‌ها بهره‌برداری از نفت، سدسازی غیراصولی و مدیریت نامناسب منابع، تالاب‌ها را خشک کرده و زمین‌های حاصلخیز را از بین برده، شاهد بروز ناآرامی‌هایی در اعتراض به این وضعیت بود.

طاهره، یک فعال محیط‌زیستی و از معترضان اصفهانی می‌گوید: «آب آشامیدنی ما در حال بدتر شدن و کشاورزان در حال از دست دادن معاش خود هستند. نمی‌توانم بوی نسیمی که از رودخانه بلند می‌شد و زمانی که کودکی به مدرسه می‌رفتم به مشامم می‌خورد، فراموش کنم. اکنون فقط می‌توانم آن را در رویاهایم احساس کنم».

بحران بزرگ در انتظار ایران

خبرنگار بلومبرگ معتقد است که تغییرات اقلیمی، نارسایی‌های اقتصاد مبتنی بر استخراج نفت و شیوه‌های کشاورزی ناپایدار را آشکار می‌کند.

طبق یک پژوهش در سال 2019، از آن‌جایی که زمین از اواسط قرن جاری گرم‌تر می‌شود، ایران احتمالاً دوره‌های طولانی‌تری از دمای بسیار بالا و هم‌چنین دوره‌های خشک‌سالی و سیل‌های مکرر را تجربه خواهد کرد. این مسئله در مورد بسیاری از مکان‌ها صدق می‌کند، اما تأثیر آن به‌ویژه در ایران حاد خواهد بود. 

بر اساس پژوهش‌ها، بدون تدابیر سنجیده جهت سازگاری با تغییرات آب‌وهوایی، ممکن است برخی از نقاط کشور در آینده با قابلیت سکونت محدود مواجه شوند. 

اخبار مبنی بر بحران آب ایران در همه جا دیده می‌شود. خبرگزاری های دولتی هر روز خبرهایی در مورد کاهش شدید بارندگی، کاهش موجودی سدها و اتمام  در ذخایر آب‌های زیرزمینی و سطحی منتشر می‌کنند. خبرگزاری نیمه‌رسمی فارس نزدیک به محافظه‌کاران هشدار داده که اکنون بیش از 300 شهر و شهرستان با تنش حاد آبی مواجه هستند.

کارشناسان دولتی هواشناسی تخمین می‌زنند که 97 درصد از کشور در معرض خشکسالی قرار دارند، یک پژوهش دانشگاهی می‌گوید 20 میلیون نفر مجبور به مهاجرت به شهرها می‌شوند، چرا که زمین‌های کشاورزی غیرقابل استفاده می‌شوند.

بسیاری از سدها در سال جاری کاهش ذخایر بی‌سابقه‌ای را ثبت کردند که حتی باعث قطع برق در اوج یکی از گرم‌ترین تابستان‌های ثبت شده تاکنون شد. بین سال‌های 2017 تا 2020 بارش برفی که 70 درصد از آب زاینده‌رود را تشکیل می‌دهد تقریباً 14 درصد کاهش یافته است.

تشدید پیامدهای تصمیمات پیشین

بلومبرگ مدعی است: تغییرات آب‌وهوایی پیامدهای تصمیمات پیشین را تشدید می‌کند. لابی‌گری سیاستمداران اصفهانی این شهر را -با کارخانه‌های ذوب‌آهن و فولاد مبارکه- به قطب اصلی فولادسازی مبدل کرد که ضمن افزایش آلایندگی، فشار زیادی بر منابع آبی این شهر وارد می‌کند.

آب زاینده‌رود همچنین از دو دهه پیش برای حمایت از کارخانه‌های صنعتی خارج از دیگر شهرهای کویری همچون یزد منحرف کرده، و آرام‌آرام از آب جاری رود کاسته شده است.

خانم متولی در ادامه نوشته است: با این حال، با وجود کاهش ذخایر، آن بخش از ایرانیانی که به آب دسترسی آسان دارند، هم‌چنان به مصرف بیش از حد آب ادامه می‌دهند. مصرف آب یک شهروند تهرانی سه برابر بیش‌تر از یک شهروند در هامبورگ آلمان است. در بحبوحه کم‌آبی باغ‌ها، پارک‌های عمومی و محوطه‌سازی در پایتخت ایران هم‌چنان پرآب هستند و آب‌پاشی برای شستن معابر هم‌چنان یک روش معمول است.

حفر چاه‌های غیرقانونی هم امری متداول است. یکی از مقامات سابق شرکت آب منطقه‌ای استان اصفهان به خبرگزاری دولتی جمهوری اسلامی گفته که کشاورزان اصفهان در سال‌های اخیر بیش از 10هزار حلقه چاه غیرقانونی حفر کرده‌اند.

سوزان اشمایر، دانشیار حقوق و دیپلماسی آب در مؤسسه آموزش آب IHE Delft در هلند، می‌گوید، اجرای سیاست‌های جیره‌بندی آب و توقف حفاری غیرقانونی، خطرات ناشی از ناآرامی‌های بیش‌تر را در پی دارد.

او می‌گوید: «130هزار چاه غیرقانونی شناخته شده وجود دارد، اما هیچ تلاشی برای مسدود کردن آن‌ها وجود ندارد. سوال این است که جایگزین‌ها و پیامدهای اجتماعی این مسئله چه خواهد بود».

اتکای اقتصاد به نفت و صنایع

بلومبرگ مدعی است: از سوی دیگر، اراده کمی از سوی ایران، به عنوان ششمین تولیدکننده بزرگ دی اکسید کربن در جهان، برای پیوستن به تلاش های جهانی برای محدود کردن انتشار گازهای گلخانه ای یا سرمایه‌گذاری در اقداماتی برای حفظ آب وجود دارد. اقتصاد برای ادامه حیات به تولید نفت و صنایع سنگین وابسته است.

در حالی که اکثر مقامات وجود مشکل را قبول دارند، برخی ناآرامی‌های اخیر را در قالب تئوری توطئه مطرح کرده و برخی هم توصیه کردند تنها با نماز باران در انتظار حل مسئله باشیم. با این حال، ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور، در مصاحبه‌ای تلویزیونی در 5 دسامبر (14 آذر) ضمن تائید بحران آب، گفت به مقامات دستور داده شده است که «به اصل مشکل رسیدگی کنند و روی آن کار کنند» و در کنار نماز باید برنامه‌ریزی و عمل کنیم.

سیاست‌های پساجنگ مبتنی بر خودکفایی

به عقیده سهیل شریف، یک کشاورز پسته در استان کرمان، بحران در سیاست‌های پس از جنگ که مبتنی بر خودکفایی و امنیت غذایی بود نیز ریشه دارد. این سیاست با تشویق روستائیان آب یارانه ای برای آن‌ها فراهم کرد و بی‌محابا اقدام به سدسازی کرد. مجوزهای بی‌حد حفر چاه هم که از پیامدهای این سیاست بود.

مزرعه شریف در زمینی با دسترسی خوب به آب شیرین قرار دارد. اما سایر کشاورزان آن‌قدر خوش‌شانس نبودند. برخی از همسایگان او که زمین‌هایی نزدیک‌تر به دشت کویر داشتند، دریافتند که هرچه چاه‌های عمیق‌تر حفر می‌کردند، آب شورتر می‌شد، تا جایی که دیگر این آب برای کشت محصولات و نوشیدن نامناسب بود.

او همچنین یکی از کشاورزان نادری است که روش‌های آبیاری قطره‌ای را برای رساندن آب مستقیم به درختان خود و تنها در صورت نیاز به آن اتخاذ کرده است. بیشتر هم‌تایان او هم‌چنین به غرقاب کردن مزارع خود مشغولند.

به گفته شریف: «مشکل اساساً مربوط به نحوه مدیریت اقتصاد است. شما نمی‌توانید مردم را تشویق کنید که به آب به عنوان یک استخر بزرگ نگاه کنند که برای استفاده همه وجود دارد و بعد به آن‌ها بگویید که باید با آن مانند یک منبع گران‌بها رفتار کنند».

پاسخی آشنا؛ اثر تحریم‌ها

 با این حال بعضا در ایران، در پاسخ به انتقادات از سیاست‌های آبی خود، پاسخی آشنایی وجود دارد: تحریم‌های ایالات متحده مقصرند. در اجلاس آب‌و‌هوایی کاپ26 در گلاسکو، علی سلاجقه، معاون رئیس‌جمهور در امور محیط زیست، اظهار کرد که تحریم‌ها مانع از انجام اقداماتی برای حفاظت از محیط زیست توسط ایران شده است.

دولت ایران اعلام کرده تا سال 2030 انتشار گازهای گلخانه‌ای را 4 درصد کاهش می‌دهد (هدفی که در واقع به معنای پنج برابر شدن نسبت به سطوح دهه 1990 است) و در صورت برداشته شدن تحریم‌ها می‌تواند تا 12 درصد کاهش را هدف قرار دهد.

درست است که تحریم‌ها تا حدی تأثیر داشته، اما به ادعای اشمایر بسیاری از پروژه‌های اروپایی مختلفی که برای توسعه سیستم‌های مدیریت آب ایران پیش‌بینی شده بود، متوقف شده است. از جمله دو پروژه که توسط آژانس توسعه آلمان حمایت و تامین شده بود.

همچنین در سال 2014، بیش از 7.6 میلیون دلار از بودجه تسهیلات جهانی محیط زیست که برای حفاظت از تنوع زیستی اختصاص داده شده بود، مسدود شد.

با این حال، هر زمان که تحریم ها کاهش یافته است، مانند سال 2016، سیاست گذاران بر مدرن سازی صنعت نفت به عنوان سریع ترین راه برای تقویت رشد تمرکز کرده اند. در دوره‌های تنگنای اقتصادی، یکی از ساده‌ترین راه‌ها برای جلوگیری از ناآرامی، ایجاد شغل از طریق راه‌اندازی پروژه‌های زیربنایی بزرگ مانند سدها و پالایشگاه‌ها است. اما در نهایت بهای این اقدامات اغلب توسط شهروندان -و به ویژه حاشیه‌نشینان- پرداخته شده است.

یک نتیجه‌گیری تکان دهنده

کاوه مدنی معاون سابق سازمان محیط زیست ایران که در دوره ریاست جمهوری سابق حسن روحانی خدمت می کرد نزدیک به دو دهه است که نسبت به خطرات سوء مدیریت زاینده رود هشدار می دهد. وی مدعی است: «تحریم‌ها را نمی‌توان مقصر اصلی این وضعیت دانست، اما بدیهی است که به عنوان یک کاتالیزور در ایجاد مشکلات مدیریتی عمل کرده است».

وی مدلی را به یاد می آورد که در زمان تحصیل در سوئد در سال 2005 ایجاد کرد. این مدل برای ارزیابی راه حل های بالقوه برای کاهش خشکی رودخانه ساخته شده بود و نشان می داد که حتی انحراف آب از رودخانه استان‌های همسایه کمکی نمی‌کند.

مدنی که اکنون استاد پژوهشی در کالج سیتی نیویورک است، می‌گوید: «این برای من تکان دهنده بود. من بارها این مدل را اجرا کردم و فکر کردم اشتباهی وجود دارد تا زمانی که متوجه شدم تامین آب بیشتر باعث رشد بیشتر مصرف می‌شود، تقاضا را افزایش می دهد و یک چرخه معیوب را ایجاد می کند که در دراز مدت وضعیت را بدتر می کند».

اشتباهات بزرگ

احمد میدری، معاون سابق وزیر رفاه ایران اذعان می‌کند که گام‌های نادرستی برداشته شده است. او به تلویزیون دولتی ایران گفته که دولت مرتکب «اشتباهات بزرگ» شده است زیرا می‌خواهد میادین نفتی ارزان‌تر را بدون در نظر گرفتن نگرانی‌های محیط‌زیستی توسعه دهد. او گفته سیاستمداران محلی از طریق لابی‌گری و روابط خویشاوندی از اداره محیط زیست تهران مجوز می‌گیرند تا بتوانند بخش های وسیعی از تالاب هورالعظیم را برای حفر چاه های نفت تخلیه کنند.

در آوریل 2019، سیل‌های بزرگ ده‌ها روستا را زیر آب برد و صدها خانه را ویران کرد - این مسئله تا حدی به این دلیل بود که تالاب‌هایی مانند هورالعظیم نمی‌توانند مانند گذشته آب باران را جذب کنند. بسیاری از خانواده های روستایی که در آن فاجعه محصول گندم خود را از دست دادند، در اعتراضات تابستان امسال نسبت به خشکسالی خوزستان، شرکت کردند. 

ضرورت اصلاحات ساختاری

منابع آبی ایران شاید دیگر مانند گذشته پر نشوند. اما به عقیده پژوهشگران، کشور نه تنها باید سیاست‌های مدیریت آب خود، بلکه کل ساختار اقتصادی را اصلاح کند. دولت باید در مشاغلی سرمایه‌گذاری کند که به جوامع کشاورز جایگزین‌های مؤثری پیشنهاد کند، آگاهی‌های نسبت به چالش‌های زیست‌محیطی را افزایش دهد و بخش کشاورزی را به‌طور اساسی مدرن‌سازی کند.