انحصار چگونه به گسترش فقر می انجامد؟ | خواب آسوده انحصارگران

اگرچه بخش قابل توجهی از ادبیات اقتصادی به عواقب ناگوار «انحصار» در اقتصاد پرداخته­اند، اما کماکان بدفهمی­های زیادی در خصوص این مفهوم به چشم می­خورد. گویی افکار عمومی، تولید کننده­ای را «انحصارگر» تلقی می­کنند که قادر به «کنترل» قیمت محصول تولیدی خود باشد. چنین تعبیری به لحاظ اقتصادی بی معناست. در یک اقتصاد مبتنی بر بازار آزاد که در آن مبادلات به صورت داوطلبانه انجام می­شوند، قیمت کالای مورد مبادله، تحت «کنترل» هیچ یک از طرفین مبادله نبوده و مورد «توافق» آنهاست. متغیر تحت کنترل فروشنده و خریدار، تنها تصمیماتی است که در خصوص پذیرش یا رد معامله در قیمت­های فرضی اتخاذ می­کنند. تصور اشتباه این است که یک کشاورز ساده و یک تولید کننده بزرگ محصولات کامپیوتری نظیر بیل گیتس، تفاوت عظیمی به لحاظ «کنترل» قیمت محصولات تولیدی خود دارند؛ به این معنا که قیمت محصولات بیل گیتس توسط خود او «وضع» می­شوند، اما قیمت محصولات کشاورز در بازار «معلوم» است. واقعیت این است که هر دوی آنها بر قیمت­های «پیشنهادی» برای محصولات خود کنترل کامل دارند، اما هیچ یک از آنها بر قیمت­هایی که نهایتاً در بازار «تحقق می­یابند» کنترل ندارند. در بازار، هر فروشنده­ای سعی می­کند که محصول را به پایین ترین قیمت ممکن خریداری کند؛ تعامل آزادانه این فروشندگان و خریداران است که عرضه و تقاضای کالا در کل اقتصاد و لذا قیمت بازاری آن را تعیین می­کند. در اقتصاد نئوکلاسیک، یکی از شروط «رقابت کارآمد»، عرضه کالاهای همگن از سوی شمار زیادی از فروشندگان؛ رقابت، هرچه از این فرض دورتر شود، به انحصار نزدیکتر می­شود. چنان که هایک نیز در کتاب «فردگرایی و نظم اقتصادی» (1949) توضیح می­دهد، با این تعریف از انحصار، همه تولید کنندگان را باید انحصارگر دانست! چرا که کالاها و خدمات تولیدی هیچ دو تولید کننده­ای عیناً یکسان نیستند. لازم به ذکر است که تشخیص تمایز یک کالا از کالاهای رقیب، نه با وارسی فیزیکی آنها، که صرفاً توسط مصرف کنندگان قابل تشخیص است؛ تنها مصرف کنندگان تعیین می­کنند که دو کالای عرضه شده در بازار، به رغم ویژگی­های فیزیکی یکسان، دو کالای یکسان یا دو کالای متفاوت. در واقع ویژگی­های فیزیکی، تنها یکی از ویزگیهای کالاهاست؛ برند خوش نام، تبلیغات جذاب یا حتی فضای خوشایند فروشگاهی که کالا در آن عرضه می­شود، می­توانند آن کالا را بری مصرف کنندگان، از کالاهای رقیب با ویژگی­های فیزیکی کاملاً یکسان متمایز سازند. بنابراین، هیچ دو کالا و خدمتی را نمی­توان «همگن» تلقی کرد. به این ترتیب، تعریف انحصار بر اساس تعداد عرضه کنندگان، گرچه به لحاظ منطقی منسجم است، اما «در عمل» با شکست مواجه می­شود؛ چرا که با این تعریف ،همه تولید کنندگان در زمره انحصارگران جای می­گیرند! از سوی دیگر تعریف انحصار بر مبنای تعداد عرضه کنندگان، «ادغام» شرکت­ها را نیز عملی «انحصار گرایانه» تعبیر می­کند؛ در حالی که «ادغام»، نوعی مشارکت بنگاه­های کوچک برای افزایش کارایی و درآمد حاصل از تولید است. تعریف دیگر انحصار، تعریف اقتصاد نئوکلاسیک است؛ بر اساس این تعریف، «انحصارگر» عرضه کننده­ای است که به «قیمت انحصاری» برای کالای خود دست یافته است. منظور از «قیمت انحصاری»، هر قیمتی است که بالاتر از قیمت کالا تحت «رقابت کامل» باشد. بر این اساس حجم مشخصی از یک کالا یا خدمت، اگر در بازار «رقابت کامل» به فروش برسد، قیمتی معادل هزینه نهایی (یعنی هزینه تولید آخرین واحد) خواهد داشت؛ اما اگر منحنی تقاضای افراد در این قیمت، بی کشش باشد، به این معنا که با افزایش قیمت، تقاضای افراد کاهش نیافته و لذا کل مخارج آنها بر روی آن کالا یا خدمت افزایش یابد، تولید کننده میتواند با کاهش تولید و افزایش قیمت، درآمد خود را حداکثر سازد. بر این اساس، تولید کننده­ای که قادر باشد با کاهش تولید و افزایش قیمت به قیمتی بالاتر از هزینه نهایی، درآمد خود را افزایش دهد، «انحصارگر» خوانده می­شود. این تعریف ابهامات و اشکالات بسیار زیادی دارد. نخستین اشکالی که به نظریه «قیمت انحصاری» وارد است، غفلت از علت اصلی امکان دستیابی به چنین قیمتی توسط «انحصارگر» است. امکان دستیابی به «قیمت انحصاری» از طریق «محدود ساختن» تولید توسط «انحصارگر» از کجا ناشی می­شود؟ همانطور که اشاره شد، از بی کششی تقاضا برای کالا یا خدمت عرضه شده توسط «انحصارگر»؛ بدین ترتیب که با افزایش قیمت، تقاضا برای آن کالا یا خدمت کاهش نیافته و لذا درآمد حاصل از عرضه آن افزایش می­یابد. اما نکته­ای که مغفول مانده این است که بی کششی منحنی تقاضایی که تولید کننده با آن موجه است، از تقاضاهای داوطلبانه و آزادانه افراد حاصل شده است. اگر مصرف کنندگان از کنش «انحصار طلبانه» کاهش تولید و افزایش قیمت به راستی ناراضی باشند، آزادند که با بایکوت کردن تولید کننده و کاهش تقاضای خود از کالا یا خدمت تولیدی او در «قیمت انحصاری» منحنی تقاضای پیش وی او را با کشش ساخته و او را وادار به افزایش تولید و کاهش قیمت سازند. اگر چنین نمی­کنند به این دلیل است که علاوه بر تولید کننده، مصرف کنندگان نیز از وضع موجود رضایت دارند. نکته دیگری که توجه مضاعف می­طلبد، کنش «محدود ساختن تولید» برای افزایش قیمت، چه توسط تولید کننده انفرادی و چه توسط کارتلی از تولید کنندگان است. با کاهش تولید یک کالا یا خدمت، مقداری عوامل تولید آزاد می­شود که می­توان آنها را در تولید کالا یا خدمت دیگری به کار گرفت. به عنوان مثال یک کارتل قهوه را در نظر بگیرید. فرض کنید که پیش از تشکیل کارتل، x واحد نیروی کار y واحد زمین برای تولید 50 میلیون کیلو قهوه در سال تخصیص می­یافت. اما تولید کنندگان قهوه تصمیم گرفتند که با تشکیل کارتل، میزان تولید سالانه قهوه را به 30 میلیون کیلو کاهش داده و از این رو قیمت آن را افزایش دهند. تصور کنید که زمین و نیروی کار آزاد شده به تولید کائوچو اختصاص یابند. در این صورت، به لحاظ تولید «ارزش» (ارزش ذهنی مصرف کنندگان)، تولید نه تنها محدود نشده، بلکه گسترش یافته است. از این رو کنش کارتل مبنی بر کاهش تولید قهوه و ایجاد امکان افزایش تولید کائوچو، کارایی عوامل تولید به لحاظ تامین نیازهای مصرف کنندگان را افزایش داده است. مخالفان سر سخت کارتل­ها را ادعا میکنند ساختار قبل، «ارزش» بیشتری تولید میکرد، کاملاً آزادند که با ارائه پیشنهاد قیمت بالاتر برای عوامل تولیدی که به استخدام تولید کائوچو در آمده­اند، 20 میلیون کیلو «کمبود» قهوه را جبران کنند؛ اگر چنین نمی­کنند از این رو است که هیچ استانداردی به جز بازار آزاد برای «کافی» بودن تولید وجود ندارد. بنابراین تشکیل کارتل نیز همچون ادغام بنگاه­ها، «مشارکت» برای افزایش درآمدهای انتظاری از طریق خدمت رسانی به مصرف کنندگان است. آنچه در جریان اصلی علم اقتصاد اصطلاحاً «قیمت انحصاری» خوانده می­شود، مشکلی برای اقتصاد ایجاد نمی­کند؛ زیرا هر قیمتی که در بازار آزاد تعیین شود، «قیمت بهینه» است. حال اگر «انحصارگر» تولید کننده­ای است که به «قیمت انحصاری» دست یافته، چرا باید از آن واهمه داشت؟ چنین تعریفی از «انحصار» نادرست است؛ برخلاف آنچه جریان اصلی علم اقتصاد عنوان می­کند. «انحصار» نه حاصل بی کششی تقاضای افراد، که محصول عملکرد دولت است. تعریف کلاسیک و اصلی «انحصار» را باید از لرد کوک، حقوقدان قرن هفدهم، سراغ گرفت. بر اساس تعریف او، انحصار حقی است که توسط پادشاه به شخص یا گروهی از اشخاص اعطا میشود تا بتوانند منحصراً به تولید، خرید، فروش و غیره بپردازند، درحالی که بقیه افراد جامعه از آن محروم­اند. بر اساس این تعریف انحصار امتیاز ویژه­ای است که توسط حاکمیت به یک تولید کننده یا گروهی از تولید کنندگان تعلق می­گیرد؛ این امتیاز ویژه می­تواند به شک مختلفی نظیر منع ورود به صنعت برای سایرین، اعطای سوبسید، وضع موانع تجاری برای ورد کالاهای جانشین، «ملی سازی» صنعت و ... باشد. با این تعریف، بدیهی است که در یک اقتصاد مبتنی بر بازارهای آزاد سرکوب نشده، مشکلی تحت عنوان «مشکل انحصار» وجود نخواهد داشت: «انحصار» صرفاً محصول عملکرد دولت است. حال می­توان دریافت که چرا انحصار، کاهش ثروت و رفاه افراد جامعه را در پی دارد، نتیجه انحصار، سلطه بلامنازع انحصارگر بر مصرف کنندگان است. انحصارگر، بر خلاف تولید کننده­ای که در چارچوب بازار آزاد برای افزایش درآمد و رضایتمندی خود چاره­ای به جز خدمت رسانی به سایرین و افزایش رضایتمندی آنها ندارد و نیز به واسطه وجود رقبای بالفعل و بالقوه همواره باید در پی افزایش کارایی باشد، می­تواند با اتکا به امتیازات ویژه­ای که توسط دولت دریافت کرده است، کم کیفیت­ترین کالاها و خدمات را با بالاترین قیمت به مصرف کنندگان عرضه کند. از این رو بدیهی است که گسترش انحصار در اقتصاد، نتیجه­ای جز کاهش ثروت و رفاه نخواهد داشت.

منابع:

1. Hayek, Friedrich (1949), Individualism and Economic Order, Routledge, London
2. Rothbard, M. N. (1964). Man, Economy, and state. Ludwig von Mises Institute