رقابت نخبگان چگونه به سقوط جامعه می انجامد؟ | جنگ یک درصدی ها

نواح اسمیت هم می گوید؛ موضوع خطرناک این است؛ نخبگانی که در مطالبه موقعیت های رده بالا ناکام می مانند به این نتیجه می رسند که مشکل از خود نظام است و باید آن را سرنگون کرد. ایده اصلی تورچین این است: نخبگان، به عنوان طبقه کوچکی از جامعه (یک درصدی ها)، قدرت اجتماعی هر جامعه را در دست دارند. مثلاً در آمریکا این طبقه شامل سیاستمداران منتخب (سناتورها و رئیس جمهور و کنگره) است و مدیران شرکت های فورچون ۵۰۰ از این دسته هستند. یک لایه پایین تر از این نخبگان، یک بازار رقابتی از کاندیداهای بالقوه وجود دارد که برای تصاحب موقعیت اجتماعی در رقابت هستند. وقتی یک نفر از طبقه نخبه بازنشسته می شود، یک نفر از این بازار رقابتی جایگزین او می شود. بازار رقابتی نخبگان، در اغلب مواقع باعث می شود کسانی که صلاحیت و شایستگی بالاتری دارند بتوانند از نردبان بالا بروند. این چرخه یک قاعده پذیرفته شده برای انتقال و چرخش قدرت است. اما اگر بازار بیش از حد رقابتی شد چه؟ پیتر تورچین توضیح می دهد؛ در صورتی که تعداد رقبا در بازار زیاد شود و منابع موجود محدود، شرایط می تواند به وضعیت رقابت بیش از اندازه تبدیل شود. مثلاً زمانی که تعداد مناصب سیاسی تغییری نمی کند اما تعداد کاندیداها به شدت زیاد می شود. به عقیده تورچین، برای ورود به طبقه نخبه دو راه وجود دارد: کسب ثروت و ترقی در آموزش؛ اما موضوع این است که هم تعداد افراد ثروتمند زیاد شده و هم فارغ التحصیلان دانشگاه. نواح اسمیت هم ضمن مرور این مقاله، از زاویه ای دیگر به این مسئله نگاه می کند. به عقیده او؛ تعداد دانشجویان دکترا از دهه ۹۰ حدود ۵۰ درصد افزایش یافته اما موقعیت های دانشگاهی، چندان تغییر نکرده است. نتیجه اینکه میان تعداد بیشتری از آدم های احتمالاً باهوش رقابت شدیدتری در گرفته و طبیعی است که تعداد زیادی هم در انتها بازنده می شوند. به عقیده آقای اسمیت، این رقابت شدید و بیش از حد، باعث شکل گیری یک طبقه جدید مستأصل می شود که به شدت با طبقه نخبه مخالف و دشمن است؛ چیزی که تورچین آن را زمینه ای برای شکل گیری افراد رادیکال و جنبش های انقلابی می داند.

نظر تورچین چیست؟

پیتر تورچین در اصل زیست شناس بود اما پژوهش در این حوزه را رها کرد و به مطالعات تاریخ رو آورد. او سال ۲۰۱۲ پیش بینی کرد که سال 2020 سال پر آشوبی برای آمریکا می شود و سال ۲۰۲۰ که رسید اسم او سر زبانها افتاد. تور چین مقاله «رقابت نخبگان و سقوط جامعه» را در سال ۲۰۱۶ نوشت اما در سال ۲۰۲۰ بسیار مورد توجه قرار گرفت. او در این مقاله مدعی می شود که رقابت میان نخبگان یکی از مهمترین عوامل بی ثباتی اجتماعی و سیاسی است، که به صورت ادواری جوامع تحت کنترل دولت را گرفتار می کند. این خلاصه یادداشتی است که پیتر تورچین در سال ۲۰۱۶ در وبگاه شخصی خود منتشر کرد. طبق این نوشته، ایده فوق را حدود سه دهه قبل جک گلدستون، سیاستمدار و جامعه شناس آمریکایی، مطرح کرد. گلدستون این گزاره را با بررسی طلایه داران جنگ داخلی انگلیس، انقلاب فرانسه و بحران های قرن هفدهم چین و ترکیه آزمود. دانشمندان دیگر نظیر سرگئی نفدوف و آندری کوروتایف نظریه گلدستون را بسط داده و آن را در جوامع مختلف همچون روم، مصر، انگلیس قرون وسطی، انقلاب های سال ۱۸۴۸ اروپایی، انقلاب های سال ۱۹۰۵ و ۱۹۱۷ روسیه و بهار عربی مورد آزمون قرار دادند. به تازگی نیز مطالعات صورت گرفته نشان می دهند رقابت شدید میان نخبگان ثبات جوامع دموکراتیک را بر هم می زنند. اما چرا رقابت میان نخبگان چنین عامل مهمی در ایجاد بی ثباتی است؟ نخبگان بخش کوچکی از جمعیت جوامع هستند (معمولاً زیر یک درصد)، اما معمولاً قدرت اجتماعی در دستان آنها متمرکز است. به عنوان مثال، در آمریکا نخبگان؛ سیاستمداران منتخب، عالی ترین مقامات خدمات شهروندی و مالکان و مدیران ۵۰۰ شرکت برتر فهرست فورچون را تشکیل می دهند. زمانی که فردی نخبه از این سمت ها بازنشسته می شود، گروهی از جمعیت نخبه طالب جایگزینی او هستند. در این باره همواره شمار داوطلبان نخبه از تعداد موقعیت های شغلی مناسب آنها بیشتر است. رقابت میان نخبگان پروسه ای است که طی آن داوطلبان به گروه نخبگان موفق و گروهی که آمال آنها برای ورود به نخبگان بلندپایه با شکست مواجه شده تقسیم می شود. رقابت میان نخبگان در چندین سطح اتفاق می افتد، جایی که نخبگان سطح پایین (مانند نمایندگان استانی) داوطلب ورود به سطوح بالاتر (همچون نمایندگان مجلس و حتی رئیس جمهوری) هستند. رقابت ملایم میان نخبگان نه تنها برای کارایی و نظم عملکرد جامعه مضر نیست، بلکه می تواند کمک کننده نیز باشد چرا که موجب می شود کاندیداهای اصلح انتخاب شوند. به علاوه چنین رقابتی می تواند کمک کند مقامات نالایق و فاسد کنار گذاشته شوند. با این حال باید توجه داشت آثار اجتماعی رقابت میان نخبگان تا حد زیادی به نرم ها و نهادهایی که آن را به منظور یافتن شکل سازنده برای جامعه قانون پیچ می کنند بستگی دارد. در طرف مقابل، رقابت شدید میان نخبگان به نظریه بی ثباتی اجتماعی و سیاسی منجر می شود. عرضه تعداد جایگاه های قدرت مناسب نخبگان در یک جامعه نسبتاً - شاید هم کاملاً - غیر منعطف (یا به قول اقتصاددانان بی کشش) است. به عنوان مثال، در آمریکا تنها ۴۳۵ نماینده، 100 سناتور و یک رئیس جمهور وجود دارد. بنابراین افزایش قابل توجه در شمار داوطلبان نخبه به این معنی است که هر روز شمار بیشتری از آنها در رسیدن به مقامات رده بالا با شکست مواجه می شوند. حتی ممکن است افرادی که جاه طلب تر و حریص تر هستند که گرایش های ضد نخبگی بگروند. به بیان دیگر، توده انبوه نخبگان شکست خورده زمینه مستعدی برای شکل گیری جریان های انقلابی و تندرو به حساب می آیند. پیامد دیگر رقابت شدید میان نخبگان تأثیر آن بر هنجارهای اجتماعی تنظیم کننده رفتارهای سیاسی است. هنجارها تنها تا زمانی کارکرد دارند که عمده افراد از آن پیروی کنند، و نقض کنندگان آن تنبیه شوند. حفظ چنین هنجارهایی اساساً یکی از وظایف خود نخبگان است. با این حال رقابت شدید میان نخبگان به شکل گیری یک شبکه رقابتی قدرت منجر می شود که در تعاملات سیاسی روز افزون به سوی تقابلات سوق داده می شود. در این باره کاندیداها به جای رقابت پیرامون لیاقت و شایستگی شخصی یا حزبی خود به شکل روز افزون به «خدعه های ناپاک» نظیر ترور شخصیتی رقیب رو می آورند. بنابراین رقابت شدید میان نخبگان از هم گسستن هنجارهای اجتماعی و انسانی را در پی دارد (البته این یک پدیده کلی است و تنها محدود به زندگی سیاسی نیست). بنابراین رقابت میان نخبگان تأثیر غیرخطی و پیچیده بر عملکرد اجتماعی دارد: درجه های ملایم آن خوب، اما سطوح شدید آن بد است. پرسشی که در این رابطه مطرح می شود این است که آیا عوامل اجتماعی به رقابت شدید میان نخبگان منجر می شود؟ با توجه به اینکه عرضه تعداد جایگاه های قدرت نسبتاً بی کشش است، عمده اتفاقات طرف تقاضا تعیین کننده است. به طور ساده، افزایش بیش از حد شمار داوطلبان نخبه برای تصدی موقعیت های سیاسی – اقتصادی - اجتماعی به تشدید رقابت میان نخبگان می انجامد. برای نشان دادن این موضوع بار دیگر می توان مثال آمریکای معاصر را زد (البته شایان ذکر است ساز و کارهای اجتماعی مشابهی در تمام جوامع انسانی بزرگ و پیچیده ای که از حدود پنج هزار سال پیش ظهور کرده اند اتفاق افتاده است). دو منبع اصلی تولید نخبه در آمریکا وجود دارد: آموزش و ثروت. در طرف آموزش، موارد حائز اهمیت عبارت اند از مدرک تحصیلی حقوق (برای حرفه سیاسی) و اِم بی اِی (برای بالا رفتن از نردبان موقعیت اقتصادی). بنا بر گزارش انجمن وکلای آمریکا، تعداد حقوقدانان این کشور طی چهار دهه اخیر از ۴۰۰ هزار نفر به 2/1 میلیون رسیده است. طی این دوره تعداد دانش آموختگان رشته اِم بی اِی (مدیریت ارشد کسب و کار) نیز شش برابر شده است. در حوزه ثروت نیز رشد مشابهی در ارقام مشاهده می شود، امری که غالباً از تشدید نابرابری درآمدی و ثروتی ۴۰ سال اخیر جامعه آمریکا ناشی شده است. اصطلاح مشهور یک درصد ثروتمند جامعه به دو درصد و سپس سه درصد رسیده است. برای مثال، امروز در مقایسه با سال ۱۹۸۰ میلادی پنج برابر بیشتر خانوار با درآمد بالای ۱۰ میلیون دلار (بر مبنای دلار ۱۹۹۵) در جامعه آمریکا یافت می شود. برخی از این ثروتمندان از کاندیداها حمایت مالی می کنند، در حالی که سایرین ترجیح می دهند ماجراجویی سیاسی مختص به خود را دنبال کنند. تولید بیش از حد نخبگان در آمریکا تاکنون نیز به شکل گیری رقابت شدید میان نخبگان منجر شده است. یک نمونه منطقی از رقابت سیاسی رو به تشدید، مجموع هزینه های انتخاباتی برای ورود به کنگره است که از 4/2 میلیارد دلار در سال ۱۹۹۸ (تعدیل شده با تورم دلار) به 3/4 میلیارد در سال ۲۰۱۶ رسید. یک نشان آشکار دیگر، از بین رفتن هنجارهای اجتماعی تنظیم کننده گفتمان ها و پروسه های سیاسی است؛ نشانی که در انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۱۶ آمریکا کاملاً نمایان شد. بررسی جوامع گذشته نشان می دهد اگر اجازه داده شود رقابت میان نخبگان افسارگسیخته گسترش یابد، در نهایت اشکالی نامطلوب به خود می گیرد. یک خروجی متداول اینگونه پروسه ها وقوع خشونت های سیاسی عظیم است که اغلب با فروپاشی دولت ها، انقلاب یا جنگ های داخلی همراه است.

نواح اسمیت چه می گوید؟

همانطور که اشاره شد، نواح اسمیت هم در تکمیل تحلیل های تورچین مقاله ای نوشت. بسیاری می گویند گسترش ناآرامی ها در آمریکا ریشه در نابرابری، ریشه در ۹۹ درصد از مردم ناراضی دارد. اما آیا امکان دارد که قضیه به این سادگی ها نباشد؟ آیا امکان دارد آشوب مشابهی میان یک درصد ثروتمند جریان داشته باشد؟ این پرسشی است که حداقل برای قدرتمندترین کشور دنیا (در باورها و نه لزوماً در واقعیت) ارزش واکاوی می یابد. در این رابطه نواح اسمیت، ستون نویس رسانه آمریکایی «بلومبرگ»، در اواسط سال ۲۰۲۰ و در بحبوحه ناآرامی های داخلی آمریکا یادداشتی را با عنوان «ثروتمندان و نور چشمی ها هم میتوانند انقلاب کنند» قلم فرسایی کرد. او یادداشت خود را اینگونه ادامه می دهد: تردیدی نیست که مردم عصبانی هستند. طبق نظرسنجی اخیر پایگاه نظرسنجی «مرکز تحقیقاتی پیو»، ۸۷ درصد از آمریکایی ها می گویند از مسیری که کشور در آن قرار دارد ناراضی هستند. دهه هاست که خشم و کینه متعصبانه جامعه آمریکا انباشته شده و امروز به نقطه جوش رسیده، تا جایی که لفاظی های آتش افروز به ادبیات غالب توئیتر و سایر رسانه های اجتماعی تبدیل شده است. تظاهراتی که به تازگی در سراسر آمریکا به دنبال خشونت بی رحمانه پلیس و نژادپرستی شکل گرفت یکی از بزرگترین و گسترده  ترین ناآرامی  های تاریخ این کشور محسوب می شود. ظهور دونالد ترامپ به عنوان رهبری متعصب، ناشکیبا، نالایق و قطبی کننده خود نشانی از افول ثبات ملی آمریکاست. پیتر تورچین، دانشمند علوم اجتماعی و کسی که معتقد است سریال ناآرامی  ها هر ۵۰ سال در این کشور ها اتفاق می افتد، توضیح چرایی به مشکل خوردن کشورها یک نظریه دارد. به اعتقاد او مشکل اصلی، رقابت شدید میان نخبگان یک کشور است. در این باره با انباشت ثروت و تحصیل مدارک علمی عالی، هر روز مطالبه کنندگان بیشتری برای جایگاه های عالی و به نسبت ثابت موقعیت های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی وجود دارد. با توجه به اینکه بسیاری از آنها در رقابت شدید برای دستیابی به موقعیت ها ناکام می مانند، احتمالاً ناامیدی و نارضایتی های گسترده ای به تبع آن شکل می گیرد. به نظر می رسد نظریه رقابت میان نخبگان نمی تواند به تنهایی کافی باشد. بسیاری از جمعیت طبقه کارگر برای تظاهرات به خیابان ها آمده اند و به سیاست مداران تندرو رأی می دهند. با این حال مردم تحصیلکرده و ثروتمند وزنی ویژه در انقلاب ها دارند چرا که دقیقاً همان افرادی هستند که استعداد و منابع کافی برای شعله ور ساختن شورش و ناآرامی ها را در اختیار دارند. آنها می توانند لوازم و منابع کافی را برای سازماندهی ناآرامی ها فراهم سازند. نظریه تورچین بیشتر می تواند نگران کننده باشد چرا که در دهه های اخیر به خاطر تغییرات تکنولوژی و اقتصادی تعداد موقعیت های مناسب نخبگان کمتر شده، و ثروت و درآمد روز افزون در طبقات بالایی توزیع ثروت تمرکز یافته است. در سال ۱۹۹۰ میلادی تنها ۹۹ میلیاردر در آمریکا وجود داشت، در حالی که امروز تعداد آنها به بیش از ۶۰۰ نفر رسیده است. حتی با در نظر گرفتن تورم، این افزایشی چشمگیر برای طبقات بالایی ثروت محسوب می شود. با افزایش نابرابری ها در طبقات بالایی ثروت، استانداردها برای عوامل موفقیت هم ارتقا می یابد. امروز داشتن ۱۰ میلیون دلار در بانک احترامی را که قبلاً برای فرد می آورد برآورده نمی سازد، زمانی که ثروت مارک زاکربرگ هشت هزار برابر بزرگتر از آن است. و تغییرات ساختاری اقتصاد کار را برای ورود به طبقات بالایی ثروت سخت تر کرده است. در میان همه صنایع، تنها چند شرکت برتر، بخش عمده سهام بازار را در اختیار دارند، نقش آفرینی ای که هر روز بیشتر می شود. این وضعیت می تواند به دلایل زیر باشد: شرکت ها به صورت انحصاری استعدادها و مالکیت معنوی را انباشته می کنند؛ اینترنت نفوذ شرکت های بزرگ را گسترش داده است؛ اثرات شبکه متداول تر شده است و ...دلیل هرچه هست، به نظر می رسد غول های قبض کننده بازار در حال توسعه یافتن هستند. این به آن معنی است که شمار معدودی از کارآفرینان می توانند به جایگاه مارک زاکربرگ برسند، و سایرین ناکام مجبورند دندان بر دندان بسایند. البته تنها در دنیای کسب و کارها نیست که رسیدن به رده های بالای موفقیت سخت تر شده است. حوزه تحصیل را در نظر بگیرید. بسیاری از جوانان تحصیل کرده مستعد نه به فکر ثروت بلکه به دنبال احترام معنوی مقام استادی هستند. اما پایان یافتن توسعه نظام دانشگاهی آمریکا در اواسط قرن ۲۰ در کنار کاهش تأمین مالی دولت برای دانشگاه ها پیام آور این معنا برای آنان بود که تعداد موقعیت های شغلی آکادمیک رو به کاهش است. این واقعیت در حالی است که تعداد دانش آموختگان دکترای حرفه ای از سال ۱۹۹۰ تاکنون بیش از ۵۰ درصد افزایش یافته است. بنابراین هر روزه جوانان بیشتری رویای خود برای فعالیت در حرفه استادیاری را دست نیافتنی می یابند و به موقعیت استاد مدعو رضایت می دهند. این الگو در سیاست و مشاغل حقوقی هم وجود دارد؛ جایی که اندازه مجلس قانونگذار همراه با رشد جمعیت همچنان بدون تغییر مانده است. در این رابطه به جمعیت جوان مستعد و با اراده گفته می شود برای موقعیت های شغلی خوب بیشتر تلاش کنند، با وجود اینکه تلاش های آنها شانسی برای نتیجه بخش بودن ندارد. موضوع خطرناک این است که نخبگانی که در مطالبه موقعیت های رده بالا ناکام می مانند به این نتیجه برسند که مشکل از خود نظام است و تصمیم بگیرند آن را سرنگون کنند. رقابت بیش از حد نخبگان به خصوص زمانی خطرناک تر است که با عوامل دیگر همراه شود: رشد اقتصادی پایین. یک دوره طولانی رونق و رفاه - نظیر آنچه اقتصاد آمریکا در سال های ۱۹۸۵ تا ۲۰۰۸ تجربه کرد - می تواند انتظارات را تا جایی بالا ببرد که کام جوانان قرار گرفته در دوره رکود اقتصادی را تلخ سازد.