نمکی در شگفت زار | درباره سعید نمکی که هم به کرونا باخت و هم به افکار عمومی

سعید نمکی وزیر بهداشت ایران در نیمه دوم فروردین ۱۴۰۰ روزهای سخت و تلخی را سپری کرد. روزهای تلخی که به نظر می رسد به اردیبهشت هم رسیده است و احتمالا تا پایان دوره صدارتش در مرداد امسال گریبانش را رها نمی کند. از سویی شواهد حکایت از آن دارد که این مرز پرگهر وارد فاز چهارم کرونا شده است و از سوی دیگر این نکته قابل تامل است که افکار عمومی اظهارات او و همکارانش در وزارت بهداشت را چندان جدی نمی گیرند.

اسب سرکش کرونا در ایران برخلاف بسیاری از کشورهای دیگر هنوز لگام نخورده است و شاهدیم که ماه هاست در جغرافیای این کهن دیار تاخت و تاز می کند. طبق گزارش های رسمی آمار جان باختگان به نزدیک ۷۰ هزار نفر رسیده و بیش از ۲ / ۵ میلیون نفر از شهروندان نیز به این بیماری دچار شده اند.

در یک سال و یک ماه اخیر، سعید نمکی، معاونان و سخنگوی وزارت بهداشت به تصاویر ثابت قاب تلویزیون ایران بدل شده اند، با این حال باید این نکته را مدنظر قرار داد که در این ایام اظهارات، وعده ها و موضع گیری های این عضو کابینه مورد اعتماد و البته استقبال شهروندان قرار نمی گیرد و عملا بسیاری از شهروندان او و تیمش را مسوول وضع نابسامان فعلی می دانند. با مروری به واکنش ها در توئیتر، اینستاگرام و می توان این گونه ارزیابی کرد که سرمایه اجتماعی جناب وزیر و سازمان تحت مدیریت او به پایین ترین میزان در سه سال اخیر رسیده است. نمونه آخر اظهارات نمکی که در شبکه های اجتماعی با ش وخی و متلکهای زیادی همراه بود نامه او به وزیر بهداشت هند در اوج همزمانی کرونا در دو کشور بود. روزی که ایران برای اولین بار تعداد کشته هایش به بالاتر از ۴۵۰ نفر رسید و تعدادی از کاربران ش بکه های اجتماعی با مقایسه جمعیت در کشور معتقد بودند با این مقایسه ایران به مراتب وضعیت بدتری از هند دارد. در نامه سعید نمکی به «هاراش وارد هان» وزیر بهداشت هند آمده است: «خبر تاسف آور ابتلا و مرگ و میر بالای شهروندان عزیز کشور دوست هندوستان موجب تأثر و تالم اینجانب و هیات محترم دولت مسوولان و مردم کشورمان شد. مدیریت پاندمی موجود به جز با همدلی، همکاری و مساعدت همه کشورها در سایه عدالت رفع تبعیض ها و تحریم ها و همچنین رساندن عادلانه همه امکانات موثر در پیشگیری، تشخیص و درمان برای یکایک مردم نیازمند جهان و حمایت سیاسی، کارشناسی و اقتصادی تشکیلات بین المللی و سازمان های مردم نهاد میسر نخواهد بود. جمهوری اسلامی ایران گرچه در سایه تحریم های ظالمانه و فشارهای ناشی از آن برای تهیه دارو، واکسن و تجهیزات پزشکی، روزهای سختی را گذراند و امروز نیز با موج چهارم بیماری ناشی از ویروس موتاسیون یافته انگلیسی روبه رو است، مع الوصف توانسته با تکیه بر دانش بومی، استفاده از تجربه و علم دانشمندان داخلی و همچنین وفاق گسترده علمی با کمترین عارضه ممکن از این موج سهمگین عبور کند.»

کاهش سرمایه اجتماعی

اما چه سلسله تحولاتی رخ داده است که امروز سعید نمکی به این نقطه رسیده است. به نظر می رسد که برای رسیدن به تحلیلی قرین با واقعیت باید رویدادهای مهم این وزارتخانه در دوره بحران کووید ۱۹ را مورد مداقه قرار دهیم.

هنگامی که در اول اسفند سال ۹۸ یک سایت خبری از وقوع چند مرگ کرونایی در شهر قم پرده  برداشت، وزارت بهداشت به ناچار و پس از چند تکذیب تند سرانجام در سوم اسفند ورود این ویروس منحوس را به کشور به صورت عمومی پذیرفت. این پذیرش سلسله بدبیاری های دولت در این سال را تکمیل کرد. با توجه به برخی حوادث از جمله اعتراض های آبان ماه ۹۸ و شلیک به هواپیمای مسافربری اوکراین سرمایه اجتماعی بسیاری از نهادهای کشور با آسیب جدی مواجه شده بود. این آسیب سبب شده بود که بسیاری از شهروندان نه آمار رسمی بحران کرونا را معتبر ارزیابی کنند، نه توصیه های وزیر و همکاران او را جدی بگیرند. با مرور برخی اظهارات در آن دوره در خواهیم یافت که احتمالا مدیران وزارت بهداشت و بالادستی های آنان تصویر روشنی از این بیماری نداشتند. به طور مثال ایرج حریرچی معاون وزیر بهداشت، پس از ابتلا به این بیماری در فایلی که در شبکه های اجتماعی به اشتراک گذاشت، ضمن بیان شرح حال خود مدعی شد که در کمتر از دو هفته این بیماری را مهار می کنیم.

حسن روحانی رئیس جمهوری هم از بازگشت روند کشور به حالت نرمال در شنبه آینده خبر داد. وعده ای که در این یک سال اخیر هنوز محقق نشده است.

از این نکات ضروری تر این مهم است که شاهد بودیم وزارت بهداشت برای بحث درمان نیز راهبرد مشخصی نداشت، برخی از آنان قرنطینه را تجویز می کردند، بعضی دیگر ایمنی گله ای را برخی داروی ریمدسیور را در بهبود کرونا موثر قلمداد می کردند و برخی این دارو را بی اثر و حتی با عوارض ناگوار معرفی می کردند.

یک هشدار که شنیده نشد

درست در اواخر فروردین ۱۴۰۰ مسعود نیلی، استاد اقتصاد دانشگاه و مشاور عالی پیشین رئیس جمهوری در یادداشتی هشدارهایی به سعید نمکی وزیر بهداشت ارائه کرد. هشدارهای راهبردی که اگر مورد توجه قرار می گرفت قاعدتا امروز وضعیت اقتصادی و همچنین بهداشتی ایران با چالش کمتری مواجه می شد.

او خطاب به سعید نمکی نوشت: در عرصه پرچالش سیاستگذاری، تعطیلی مدارس و دانشگاه ها و مراکز جمعیتی با کارکردهای مختلف، این امید را ایجاد کرد که سیاستگذار نیز اولویت و اهمیت حیاتی این پدیده خطرناک را درک کرده است و به اجرای آن اهتمام دارد. صدا و سیما هم با تمام قوا مردم را به ماندن در خانه تشویق کرد و فضای عمومی به سمت یک تغییر رفتار اساسی از نظر مراعات محدودیت های بهداشتی به منظور کند کردن گسترش بیماری حرکت کرد.»

او در ادامه نوشت: «اینکه وزارت بهداشت و درمان چه تحلیلی از شرایط پس از رفع محدودیت های اعلام شده داشته که چنین توصیه بحث انگیزی را در ستاد ملی کرونا مطرح کرده، یک سوال بسیار مهم و نگران کننده است. از آنجا که نام جنابعالی به عنوان فردی که مسوولیتی سنگین در حفظ جان مردم در این مقطع زمانی داشته است در تاریخ ثبت خواهد شد، مطمئنا طی ماه های آینده چنانچه بیماری روند نامطلوبی را مجددا آغاز کند، انگشت های ملامت تنها شما را نشانه خواهد گرفت و آنانی که جان عزیزانشان را در ماه های آینده از دست بدهند از ش ما سوال خواهند کرد که با کدام تحلیل آماری اپیدمیولوژیک این توصیه را مطرح کردید.»

وزیر بهداشت هم چند روز بعد در نامه ای واکنشی و بدون راهبردی مدون اظهارات خود در آن چند ماه را تکرار کرد آن نامه نمونه تیپیک نوع واکنش وزیر بهداشت به چالش ها و بحران های موجود به شمار می رود. در بخشی از این نامه تاکید شده بود: امروز با کمال افتخار در مقایسه با آنچه در اثر بیماری بر جهان مسلح به پول، تکنولوژی، ابزار و امکانات می گذرد می توان بیان کرد آن است که با شیوه های علمی مدیریت بیماری، همراهی همگان به خصوص مردم شریف در رعایت اصول بهداشتی و ماندن در خانه، اجرای طرح فاصله گذاری طرح بسیج ملی مبارزه با کرونا و جان فشانی کادر بهداشتی درمانی موج سهمگین بیماری در سراسر کشور مدیریت و کر اکثر استان ها به آستانه مهار و کنترل نزدیک شدیم.»

این نامه به صورت کلی نشانگر سردرگمی، عدم شناخت کامل بحران و البته استیصال وزیر بهداشت و در مواجهه با این بحران بود. وزیر بهداشت به موازات بالا و پایین شدن آمار بحران کرونا تلاش کرد که هوشمندانه در کنار همه موفقیت ها عکس یادگاری بگیرد و در مقابل در هر بحران و ناکامی با اظهاراتی احساسی، تلخ و تا حد ودی غیر مسوولانه لبه تیغ اتهامات را به سمت دیگر اعضای استاد ملی مبارزه با کرونا و دولت ببرد. این امر در کنار ادعاها و وعده‌های عجیبی چون الگوگیری بسیاری از کشورهای پیشرفته از شیوه مدیریتی ایران در کرونا، وعده تبدیل ایران به قطب تولید واکسن کرونا، وعد های چندباره برای واردات میلیون ها دوز واکسن و . . . عملاً اعتماد بسیاری از شهروندان را نسبت ‌به او سلب کرد.

پوپولیسم و کناره گیری دو بازوی قدرتمند

یکی دیگر از رویدادهای مهمی که ضربه مهمی به پریستیژ وزیر بهداشت در یک سال اخیر وارد کرده ماجرای حمایت عجیب او از نسخه های طب سنتی در مواجهه با کرونا بود در حالی که کوس رسوایی بسیاری از مدعیان طب سنتی با نسخه هایی چون روغن بنفشه، ادرار شتر، عصاره حنظل، مصرف برخی مواد مخدر، کرونازدایی با گلاب و به صدا در آمده بود و پس از گرد و خاک های اولیه عامه مردم نیز دریافتند که با نسبت به این نسخه ها قرار نیست از مهلکه کرونا نجات یابند وزیر بهداشت به حمایت از این طب پرداخت. او در پاییز سال ۱۳۹۹ و در طغیان دوم این بحران مدعی شد: «یکی از اتفاقات خوب در حوزه طب سنتی بود و من اعلام کرده بودم باید دانشجویان پزشکی طب سنتی هم بخوانند و با دیرینه این طب در ایران آشنا شوند و بدانند ما دیرینه ای در طب داریم و دو واحد آشنایی با طب سنتی به برنامه درسی اضافه شد و برای اولین بار درب ها را با وجود مقاومت ها باز کردیم تا طب سنتی را در کووید ۱۹ دخالت دهیم و ۱۴۰ پروژه طب سنتی در کووید ۱۹ با ارجحیت طب گیاهی داشتیم و نتایج خوبی گرفتیم ... در دوگانه طب مدرن و سنتی همواره طب سنتی مظلوم واقع شده است و داروی گیاهی از خارج وارد کشور می شود و پزشکان مدرن تجویز می کنند اما اگر در داخل این داروها تولید شود مقاومت وجود دارد.»

این اظهارات با واکنش تند دو نفر از معاونان نمکی مواجه شد. رضا ملک زاده و علی نوبخت در نامه های جداگانه ای ضمن اعلام کناره گیری به عملکرد وزیر نیز انتقاد کردند ملک زاده که نامه استعفای خود را در صفحه اینستاگرامش منتشر کرده بود نوشت: مدیریت بسیار غلط پرنقص در پاندمی کرونا که به دلیل عدم مشورت و توجه شما به توصیه ها و هشدارهای متخصصان و محققان نظام سلامت، موجب تلفات انسانی بسیار در ایران شده است و در عین حال مدعی درس مدیریت بحران کرونا به سایر کشورها هستید.» بخش دیگری از نامه ملک زاده به نمکی درباره ادعاهای نمکی درباره تولید واکسن است. در این نامه آمده است: «اظهارات غیر علمی و ناشی از شتاب زدگی جنابعالی در مورد تولید واکسن ایرانی کرونا که هنوز در حال طی مراحل اولیه بوده و شما مدعی معرکه گرفتن برای تولید آن شده اید.»

همچنین در بخش دیگر نامه معاون مستعفی وزیر بهداشت آمده است: «ادعاهای بی اساس جنابعالی و سازمان غذا و دارو در خصوص موثر بودن داروهای گیاهی که به اعتقاد اینجانب بدون هیچ مبنای علمی و پژوهشی و مطالعات بالینی کلی صورت گرفته و همچنین دفاع و اقدام جنابعالی از ادغام طب سنتی در نظام شبکه بهداشت و درمان کشور که می تواند شبکه بهداشت و درمان ایران را ناپایدار و در درازمدت تضعیف کرده و مردم را از حقوق خود در بهره مندی از درمان های پیشرفته پزشکی مدرن محروم سازد.»

ملک زاده همچنین در این نامه اظهارات وزیر درباره تولید واکسن ایرانی کرونا را که گفته می شد هنوز در مراحل اولیه بوده «غیرعلمی و شتابزده» توصیف و آن را به نوعی «معرکه گیری» تشبیه کرده بود. او همچنین موثر بودن داروهای گیاهی در کرونا را «ادعاهای بی اساس» شخص وزیر دانست.

على نوبخت حقیقی، معاون وقت وزارت بهداشت و دبیر شورای مشورتی مدیریت کرونا هم در نامه استعفای خود به وزیر بهداشت تاکید کرد: «بعد از سخنان آن جناب در اصفهان در کوبیدن علم و دانشمندان پزشکی جان برکف ایران - و پاسخ معاونت پژوهشی متاسفانه راهی برای همکاری بنده با جنابعالی وان وزارتخانه باقی نگذاشته است.»

اشاره نوبخت حقیقی به اظهارات ، عجیب کمکی در اصفهان بود که خبرگزاری دولت ایرنا در گزارشی با تیتر «یک استعفا بدون روتوش» درباره آن نوشت: «نمکی در اصفهان گفته بود: 9۸ درصد از تحقیقات در نظام سلامت، صرف انتشار مقالات در مجلات می شود که به کار نمی آید، به شدت به روند تحقیقات نظام سلامت، انتقاد دارم نامه بنده به دکتر ملک زاده در روزهای نخست شعوع کرونا در کشور را مشاهده کنید که ۱۰ آیتم تعیین شد، اما یکی از آنها تاکنون جواب نداده‌است. کدام وزیری با چنین یافته های شکسته ای می‌تواند بخش سلامت کشور را اداره کند. اصلا نباید بر یافته‌هایی که بر حسب یک تخمین به وزیر داده می‌شود، کار و اعتماد کرد. این تخمین‌ها تاکنون درست نبوده و ۱۰ مدل اپیدیولوژیک به من دادند که هیچ کدام صحیح نبود و برای هیچ اقدامی نیز کارایی نداشت.» نام کوتاه نوبخت حقیقی البته اشاره ریزی به غیر قابل مشورت بودن نمکی دارد. در نامه آمده‌است: «عدم اجرای پیشنهاد مشفقانه حقیر و دوست بلند پایه ما در جلسه مورخه 16/8/1399 موافقت اولیه جناب‌ عالی که می‌توانست باعث وحدت شده و از جو موجود جلوگیری نماید ...» 

این رویداد نشان داد که ادعاهای نمکی در درون وزارتخانه نیز مشتری چندانی ندارد.

آخرین ناکامی نمکی را نیز می توان در ماجرای تعطیلات نوروز و قسم دادن مردم به ماندن در خانه مشاهده کرد. بسیاری از شهروندانی که یک سال آن به بسیاری از محدودیت ها داده بودند و با مدیریت موجود چشم اندازی نیر برای پایان قرنطینه نمی دیدند با اعلام کاهش محدودیت ها در نوروز به سفر رفتند و از نیمه دوم فروردین شاهد نتایج آن در آمار بودیم.

و اما پایان

اگر در خیابان قدم بزنید و به صورت رندوم از شهروندان بخواهید که نام وزرای بهداشت دوره های گذشته را نام ببرند به احتمال بسیار زیاد اکثر قریب به اتفاق آنان حتی نام یکی از آنها را به یاد نخواهند داشت. اصولا وزیر بهداشت حزو چهره های رسانه ای کابینه نیست. در ابتدای انقلاب نیز وزیر بهداشت رژیم پیشین از جمله معدود مقامات ارشدی بود که به جوخه اعدام سپرده نشد. با همه این احوال در صد قابل توجهی از آنان نام سعید نمکی را به زبان خواهد آورد. این امر به این دلیل نیست که او کارآمدتر یا موفق تر از اسلاف خود بوده است، بلکه به این سبب است که از سر تصادف در مرکز یک بحران قرار گرفته و همه نگاه ها و رسانه ها به سوی او متمرکز شده اند، تمرکزی که به صورت طبیعی بیشتر حول چهره های سیاسی کابینه به وجود می آید.

در این فضا چهره های غیرسیاسی که بازی و قواعد رسانه را بلد نیستند و احتمالاً دارای کمی حس جاه طلبی نیز هستند به شدت تلاش می کند که از این موقعیت و لذت دیده شدن بهره ببرند و مانند آلی وارد شگفتزار عجایب می شود. اکنر این چهره ها عملا این نکته را به نسیان می برند که این تمرکز نگاه ها نه په سبب شخصیت و نه حتی به سبب جایگاه آنان که به دلیل قرار گرفتن در موقعیتی است که تصادف برای آنان فراهم کرده است آنان تلاش می کنند که از نقش خود در بازی شطرنج فراتر رفته و وارد معادلات جدید شوند، همین نکته سراغاز انحراف از مسوولیت اصلی و ناکامی از کلان پروژه ای است که به آنان سپرده شده است. به نظر می رسد که سعید نمکی نیز در این یک سال به تدریج در حال لغزش به این وادی البته برخی نامه نگاری ها، تلاش برای جدا کردن حساب خود از رئیس جمهور و ... سبب شده است که به عنصری بلاتکلیف در سیستم مدیریتی کشور بدل شود. احتمالا نمکی رویاهایی از تحکیم جایگاه در کابینه بعدی با پریدن به موقعیتی بلندتر دارد. با این حال و با این کارنامه بعید به نظر می رسد که آن رویاها تحقق یابد.