عمارتی ایرانی در هندوستان

حمیدرضا سروری

معماری و هنر دورۀ نظام‌شاهی، در بین دیگر پادشاهیهای دکن، کمتر شناخته شده و مورد توجه قرارگرفته است. دلیل این موضوع نیزکمبود منبعهای تاریخی و توجه اندک به آثار برجای مانده از این دوره است. پادشاهی احمدنگر دارای منطقه‌های گسترده‌ای در شمال و مرکز ایالت امروزی ماهاراشترا بود. این پادشاهی به وسیلۀ احمد نظام‌شاه در سال1490م. بنیان نهاده شد. احمد نظام‌شاه در آن هنگام فرمانروای جُنار(Junnar) بود، و هرسال تلاش می‌کرد تا از جنار به دژ ثروتمند و راهبردی دولت‌آباد دست پیدا کند و برای همین موضوع بود که شهر احمدنگر را بین جُنار و دولت‌آباد بنیان نهاد. نظام‌شاهیان در سال1636م. فروپاشیدند و از این نظر بین دیگر پادشاهیهای دکن زودتر از بین رفتند. قلمرو نظام‌‍شاهیان بین دولت گورکانی و دیگر پادشاهی دکن، یعنی عادل‌شاهیان تقسیم گردید. نظام‌شاهیان، به ویژه پس از برهان نظام‌شاه اول(1553-1510م)، به شدت تحت تأثیر ایران و صفویان قرار گرفتند، یکی از تأثیرها این بود که پس از راهنمایی‌های شاه طاهر حسینی به آیین شیعه گرویدند، و پس از آن بود که بسیاری از ایرانیان نخبه و کاردان به قلمرو نظام‌شاهیان مهاجرت کردند. حضور نورسیدگان مهاجر باعث شد که سبکها و روشهای تازه‌ای در معماری دکن رایج شود، و از جمله در مهندسی آب و روشهای چگونگی انتقال آن روشهایی به کار رفت که تا آن روز ناشناخته بود. از جمله بناهای برجای مانده از نظام‌‌شاهیان، که شاید بتوان آن را شاخص‌ترین بنای دورۀ نظام‌‌شاهی دانست ((فرح‌بخش باغ)) است که در چهارکیلومتری احمد‌نگر جای دارد. مرتضی نظام‌شاه(1588-1565م.) ،نعمت خان سمنانی را استخدام کرد تا کاخ را بسازد. کار ساخت فرح‌بخش باغ در سال 1583م. و با تلاش صلابت خان دوم به پایان رسید. شاعری به نام مولانا میرزا ملک محمد قمی معروف به ملک الکلام شعر بلندی دارد که در آن فرح‌بخش باغ و زیباییهای طبیعیش را توصیف می‌کند(Sohoni,2010:63). خواجه حسین ملقب به نعمت‌خان پسر خواجه جلال الدین سمنانی، از ایرانیان مهاجر به فلات دکن و احمدنگر بود، که در دربار نظام‌شاهیان به مقام و مرتبۀ بالایی رسید. در شهر احمدنگر هنوز محله‌ای به نام او وجود دارد. از آنچه که با عنوان عمارت نعمت‌خانی یاد می‌شود یک سردر ورودی در ناحیۀ موسوم بهwar Mangal  احمدنگر یا سه‌شنبه بازار برجای مانده است، که به دلیل دارا بودن کتیبه‌های پارسی بسیار مهم است. سردر ورودی عمارت نعمت خان سمنانی، به روشنی چه از نظر ساختار معماری و چه کتیبه‌های پارسی، نفوذ فرهنگی و هنری ایران را در ناحیۀ دکن نشان می‌دهد. دیگر بخشهای عمارت نعمت‌خان سمنانی از بین رفته است و آنچه که مانده نیز در وضعیت بسیار بدی قرار دارد! و به وسیلۀ اداره‌های دولتی اشغال گردیده است!. می‌دانیم که نعمت‌خان سمنانی مسجد و آرامگاهی را برای خود ساخت و با توجه به کتیبه‌های سردرورودی عمارت، روشن است که دست به ساخت گرمابه، بازار و چندین وچند بنای دیگر هم زده است(Sohoni,2018:220-221). همان گونه که پیشتر بیان شد، بر اساس آنچه که محمد قاسم هندوشاه استرآبادی در تاریخ فرشته نوشته است:(( او نقش بسیار پر رنگی در ساخت عمارت باغ فرح بخش داشت و همراه با صلابت‌خان کار ساخت آن را به پایان رسانید)). (استرآبادی،44:1393(.

متن کتیبه‌های پارسی سردرورودی عمارت نعمت خان سمنانی که در قابهای جداگانه نوشته شده‌اند را با هم مرور می‌کنیم، باید توجه داشته باشیم که کتیبه‌ها در بخشهایی بسیار آسیب دیده‌اند و خواندن آنها بسیار دشوار است.

در زمان شه جم‌جماه سکندر حشمت – آنکه بهتر صفت او سمی شیر خداست

مرتضی پادشاه ملت و دین ظل‌الله – که نظام و همه ملک دکن زو پیداست

باعث و بانیِ خیرت شأن نعمت‌خان- کز ره صدق فعالش همه بی روی و ریاست

شد موفق که بنا کرد یکی بقعۀ خیر- آن‌چنانی که درخاطر انور می‌خواست

حوضها ساخت در آن بقعه پر از آب روان- کرد تعمیر در آن واقع و مسجد که به‌جاست

بهرتاریخ بنا کرد رقم پیر خرد -  این نعمه وزین بقعه با آب و هواست.

وقف نمود تقربا الی الله المعبود جناب عاقبت محمود خواجه حسین شاه المخاطب بنعمتخان تمام دکان قناد و کاروان‌سرای و حمام واقعه در بازار پنجشنبه دارالسلطنه احمدنگر و جمیع آبادی نعیم باغ واقع بموضع ساور برای مسجد نعیمیه و قنات جاریه در مسجد موقوفه واقع در بازار مذکوره که ماحصل اینها صرف عمارت ضروری و فرش و روشنایی مسجد و قنات شود و تولیت و تصدی مسجد و مواضع مذکور از اولاد آن باشد و اولاد خود بطناً بعد بطن دارد که غایت خدمت مسجد و اعماره بجا نموده آنچه زیاده بصرف خرج مسجد مسطوره روی مواضع از موضع مذبوره حاصل شود بدو تعلق داشته باشد. فمن بدله بعد ما سمعه فعلیه لعنه الله و الملایکه و الناس اجمعین- وقع ذالک فی سنه980.

کتابنامه

Sohoni, Pushkar,2010. ‘Architecture of the Nizam Shahs’ in Helen Philon (ed.), Silent Splendour: Palaces of the Deccan, 14th-19th Centuries, Mumbai, Marg Publications, pp. 56–65.

Sohoni,Pushkar.2018. The Architecture of a Deccan Sultanate: Courtly Practice and Royal Authority in Late Medieval India ,London: I.B. Tauris,pp.220-221.

استرآبادی،محمد قاسم هندوشاه.1393.تاریخ فرشته،جلد سوم از عادل‌شاهیان تا برید‌شاهیان. تصحیح و تعلیق و توضیح و اضافات، دکتر محمدرضا نصیری،تهران،انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. ص444.