روزهای آخر اسفند امسال اصلا شبیه به سال‌های پیش نیست؛ امسال خبری از خیابان‌های شلوغ و رفت‌وآمدهای باعجله برای تمام‌کردن کارهای نیمه‌تمام سال ٩٨ و پهن‌کردن بساط عید نوروز، هفت‌سین، مسافرت و دیدوبازدید نیست. هفته‌های آخر اسفند ٩٨ بیشتر مردم خانه‌نشین هستند تا سلامت بمانند. ویروس ناخوانده چینی اسفند امسال‌مان را خراب کرده است. اپیدمی بیماری ناشی‌از کویید ١٩ یا همان کرونا نه‌تنها ایران بلکه بیش از ٥٠کشور جهان را متأثر کرده و جوامع بسیاری را از نظر روانی و اجتماعی تحت تاثیر قرار داده است. ترس ، نگرانی، ناراحتی و غم از علایم طبیعی و روانی این وضعیت است که اگر کنترل نشود، می‌تواند در روان جامعه اثر منفی بگذارد. از پیامدهای مثبت و منفی اجتماعی شرایط فعلی هم نمی‌توان بی‌تفاوت عبور کرد. مردم این روزها انگار با هم صمیمی‌تر شده‌اند؛ با اینکه کمتر در سطح شهر و فضای جمعی هستند، اما در فضای مجازی نوعی همبستگی اجتماعی برای پیروزشدن بر این ویروس دیده می‌شود. چالش خنده برای امید دادن به جامعه راه افتاده است و همه با هم تلاش دارند این روزهای سخت باسرعت سپری‌شود. در صفحه آموزش امروز به بررسی جامعه‌شناسی و روانشناسی شرایط فعلی کشور پرداخته‌ایم که بی‌ارتباط با مباحث ترویجی و آموزشی نیست.
اصغر مهاجری جامعهشناس است. او در گفت‌وگو با «شهروند» از پیامدهای اجتماعی اپیدمی بیماری در کشور می‌گوید، از کارکردهایی که می‌توان از این فضا استخراج کرد و درس‌هایی که رویدادی اینچنینی می‌تواند به جامعه بدهد. مهاجری معتقد است از دو زاویه می‌توان به این پدیده شیوع نگریست؛ یکی راهکارها مانیتورکردن این پدیده و دیگری پیامدهای اجتماعی آن است. نکته ظریف و بسیار مهم این است که میزان تاب‌آوری جوامع در ارتباط با حوادث فورس‌ماژور و اتفاقات اینچنینی که به تعبیر عامیانه ناگهانی و غافلگیرکننده رخ می‌دهد، هم در سطح ساختاری و فرهنگی و هم مهارت‌های فردی بسیار پایین است. فرض را بر این بگیریم که امروز ویروس کرونا در کشور اپیدمی شده است، فردا اتفاقی دیگر می‌افتد و روزهای دیگر ممکن است آبستن فورس‌های دیگر باشد، مجموعه ساختارهای جامعه و نظام فرهنگی ما در کنار قابلیت‌های فردی و روان‌شناختی ما در مواجهه با این پیشامدها تاب‌آوری بسیار پایینی دارد. به عبارتی ما به ساختارها فکر و نظام فرهنگی خوبی را برای مواجهه با این بحران‌ها طراحی نکرده‌ایم.همین امر باعث می‌شود که آموزش‌های فردی و جامعه‌پذیری مناسب را برای افزایش قابلیت‌های فردی و جمعی نداشته باشیم. پس زمانی که با مشکلات مواجه می‌شویم، نه آنها را پیش‌بینی کرده‌ایم که پیشگیری کنیم و نه تاب ابتلا و درگیری مستقیم با موضوع را داریم. مهاجری با این توضیحات ادامه می‌دهد: «پس در بحبوحه ماجرا نمی‌توانیم تعادل پیدا کنیم تا با تعامل در مسیر پیش‌رو به تکامل برسیم.» به نظر می‌رسد با توجه به حوادثی که در حوزه‌های اجتماعی و اقتصادی و به ویژه حوادث طبیعی که در چند سال اخیر رخ داده است، مسئولان باید چاره‌ای بنیادین کنند و به کمک اصحاب دانش و اندیشه، سطح تاب‌آوری جامعه را در همه ساختارها بالاببرند. همان‌طور که این جامعهشناس به اهمیت این موضوع اشاره‌می‌کند: «اگر قرار است ما هزینه‌های زیادی بابت این پدیده‌های ناگهانی بپردازیم، حداقل سود سرشاری برای ما داشته باشد که همان عبرت و تجربه از این موقعیت‌هاست. باید توجه داشته باشیم که فقط شاهراهی مطمئن و محکم برای مواجهه با این پیشامدها وجود دارد که همان بالا بردن میزان تاب‌آوری کالبدی و اجتماعی در سطوح مختلف است.»
در هر بحرانی نباید نقطه سرخط بشویم و همه چیز را از اول شروع کنیم
حوادث طبیعی هم مثل اپیدمی بیماری در جامعه است که به یکباره اتفاق می‌افتد و هزینه‌های زیادی برای پاسخگویی به بحران به جامعه تحمیل می‌کند. مهاجری می‌گوید: «روندی که در جامعه ما دیده می‌شود، متاسفانه این است که با تمام‌شدن یک اتفاق دوباره به نقطه سرخط می‌رویم و هیچ تلاش و چشم‌انداز تاکتیکی برای افزایش تاب‌آوری برای پیشگیری به شکل کاربردی و عملیاتی دیده نمی‌شود، حتی بعضی مواقع خبرهای ناخوش هم به گوش می‌رسد. مثلا اوایل سال سیلی گسترده بیشتر استان‌ها را تحت تأثیر قرار داد و یکسری پروژه‌ها برای اصلاح زیرساخت‌ها صورت گرفت که بخشی از آن در سیل ماه‌های اخیر از دست رفت؛ این یعنی هدر رفت انرژی و هزینه.»این شکاف اجتماعی موضوعی است که به گفته مهاجری عزم جدی مدیران و تصمیم‌گیرندگان را می‌طلبد که بنشینند، برنامه‌ریزی اصولی انجام دهند، در کارشان به ایمان و باور برسند، سطح تاب‌آوری در هر حوزه‌ای را تعریف کنند و حتی اگر قرار بر این باشد که هزینه بسیاری هم برای این کار اختصاص دهند، صدها برابر آن سود است.ما در جامعه زمان مواجهه با این پدیده‌های ناگهانی، دست‌وپایمان را گم می‌کنیم، نمی‌دانیم چگونه باید عمل کنیم و رعایت نمی‌کنیم؛ الگوهای رفتاری و فرهنگی مناسب نداریم و تکلیف خودمان را هم نمی‌دانیم که باید چه کاری بکنیم. قرنطینه بکنیم یا نکنیم؟ سیستم‌های بهداشتی و اقتصادی ما هم جوابگوی این موقعیت سخت نیست. این مدرس دانشگاه به مواجهه نادرست با موقعیت‌های ناگهانی از طرف مردم و مسئولان اشاره می‌کند و می‌گوید: «می‌توان این اوضاع را با تدبیر تحت کنترل قرار داد. پیشنهاد شفاف من به عنوان جامعهشناس این است که با آسیب‌شناسی که از این شرایط انجام می‌دهیم، بار دیگر جامعه را از منظر تاب‌آوری کالبدشکافی کنیم و طراحی بلندمدت بسیار دقیقی انجام دهیم که در این موضوع، بحث بسیار گسترده است، هم به لحاظ نظام معیاری و ارزشی و هم به لحاظ قابلیت‌ها و مهارت‌هایی که باید یاد بگیریم.»
تحکیم روابط اجتماعی با اپیدمی یک ویروس
در هر حال نکته دیگری که مهاجری در این موضوع به آن تاکیدمی‌کند به کارکردهای اجتماعی این پیامدها برمی‌گردد: «زمانی که مردم و جامعه و ساختار سیاسی با این شرایط نگران‌کننده اپیدمی بیماری و اضطرار مواجه می‌شود، برخی از ریسمان‌های کهنه و فرسوده در حوزه انسجام اجتماعی بازتعرریف و انسجام اجتماعی لازم در مناسبات اجتماعی و رفتاری ما بازسازی می‌شود که نکته‌ای مثبت است که می‌توان به عنوان ایجاد فرصت در سپهر روانی یک جامعه به آن نگاه کرد که عواطف در آن پالایش پیدا می‌کنند. مردم به همدیگر گرایش‌های مثبت پیدا کنند و وجدان جمعی می‌تواند برخی از هنجارهای ازدست‌رفته را بازتعریف کند. مردم می‌توانند در چارچوب‌های پالایش و تطهیرشده روابط و انسجام خود را بالا ببرند و بخشی از ناهنجاری‌های اجتماعی را ترمیم کنند.»
شرایط بحرانی از طرفی می‌تواند به افراد جامعه این فرصت را بدهد که از نظر ذهنی باورها و عادات رفتاری خود را بازاندیشی‌کنند و تجدیدنظری در رفتارهای اجتماعی خود داشته باشند. مهاجری معتقد است حسن این شرایط بازتعریف‌شدن رفتارها و ارتباطات اجتماعی برای تصمیم‌گیرندگان و مدیران سازمان‌ها و نهادها این است که بتوانند پایش مثبتی بر شرایط داشته باشند و آنها هم درصدد تحکیم همبستگی اجتماعی گام موثر و مستمر بردارند؛ نه اینکه به قول معروف تا آب‌ها از آسیب افتاد، همه چیز به فراموشی سپرده شود.
چگونه از یک اتفاق برای آینده تجربه کسب کنیم
اپیدمی بیماری هزینه‌های زیادی برای جامعه ما داشته است؛ از هزینه‌های روانی و استرس‌زا تا هزینه‌های درمانی. با این حال می‌توان به کارکردهای نهان و آشکار اجتماعی‌اش هم اندیشید، البته اگر مسئولان قدر این موقعیت را بدانند و در حفظ آن کوشاباشند. این جامعهشناس می‌گوید نکته ظریفی در مفاهیم تاب‌آوری جامعه و کارکرد استحکام همبستگی اجتماعی در حوزه این اپیدمی بیماری نهفته است؛ اینکه ما بتوانیم تعهد اجتماعی نسبت به وقایع داشته باشیم و با تدبیرهای مناسب چالش را تبدیل به فرصت کنیم و بتوانیم از درسی که می‌آموزیم سرمایه و انباشتی برای اتفاق‌های بعدی ذخیره کنیم. درست است که این اتفاق پیامدهای منفی زیادی داشته است، اما باید در کنارش پیامدهای مثبت را هم در نظر بگیریم تا بتوانیم ضرر و زیان را جبران کنیم.برخی از صاحب‌نظران می‌گویند حافظه تاریخی مردم ما تا حدودی فراموشکار است و به همین دلیل از تجربه‌های چالش‌برانگیز به اندازه کافی درس نمی‌گیریم؛ مهاجری اما معتقداست این شکاف به مسئولان برمی‌گردد و آنها باید با برنامه‌ریزی از تهدیدها فرصت بسازند. در حال حاضر آن چیزی که جامعه ما در بحث افزایش تاب‌آوری و کارکرد اجتماعی این پدیده به آن نیاز دارد، این است که سرمایه اجتماعی خود را ترمیم یا تقویت کند؛ اعتماد، پویایی و شفافیت اجتماعی در این بستر می‌تواند بهتر شود، همان‌طور که مقام رهبری در تقدیر از جامعه پزشکی تاکید کردند اعتماد مردم به آنها در این شرایط بهتر شده است. با این حال، هنر در نگه‌داشتن این سرمایه اجتماعی است که نباید از دست برود.
واقع‌بین باشیم و موارد بهداشتی را رعایت کنیم
اثرات روانی به مراتب بدتر از شایعه‌های ویروس نوپدید می‌تواند باشد؛ بسیاری از افراد با افکار منفی و ناامیدانه طوری به‌هم‌ریخته‌اند که در زندگی روزمره‌شان تأثیر منفی گذاشته؛ اضطراب در شرایط فعلی جامعه ما امری طبیعی است، اما در این میان عده‌ای با اخبار منفی و شایعه‌پراکنی روان جامعه را بیش‌ازحد متشنج می‌کنند. در حالی که در شرایط فعلی هم زندگی ادامه دارد و قرار نیست چیزی مختل شود. مصطفی تبریزی، روانشناس اجتماعی است. او در گفت‌وگو با «شهروند» می‌گوید ناملایمات زیادی در زندگی مردم پیش می‌آید، نباید بگذاریم این ویروس و افکار منفی پیرامون آن بیش‌ازحد جامعه را تحت تأثیر قرار دهد. کافی است با میزان تصادفات جاده‌ای و کشته‌های چند ١٠ هزار نفری در هر سال و این بیماری که تازه ایجاد شده است، مقایسه‌ای داشته باشیم. تلفات جاده‌ای حتی اصلا با مبتلایان به این بیماری هم قابل قیاس نیست. همان‌طور که برای هر فرد احتمال تصادف و آسیب‌دیدن در جاده و خیابان بسیار ناچیز است، مسأله مبتلاشدن و مرگ‌ومیر ناشی از این بیماری هم بسیار نامحتمل و ناچیز است. اقدامات بهداشتی و توصیه‌های پیشگیرانه در این مورد امید جامعه را افزایش می‌دهد.
استرس بیش‌ازحد، مقاومت بدن نسبت به میکروب و ویروس را پایین می‌آورد
همه ما در هفته‌های اخیر نوعی نگرانی و هراس از ابتلا به بیماری برای خود یا نزدیکان‌مان را تجربه کرده‌ایم؛ این روانشناس معتقداست باید تکنیک‌های کنترل اضطراب در وجودمان را یادبگیریم و با نگاهی واقع‌بینانه هر چیزی را که از نظر روانی اذیت‌مان می‌کند، از ذهن دور کنیم، ضمن اینکه اقدامات پیشگیرانه را جدی بگیریم. وقتی ما اضطراب و نگرانی بیش‌ازحد داریم، بدن‌مان هورمون‌هایی ترشح می‌کند که میزان مقاومت بدنی‌مان را نسبت به ویروس‌ها و باکتری‌ها کاهش می‌دهد؛ تبریزی با این توضیحات ادامه می‌دهد: «هرچقدر شادتر و توانمندتر و قوی‌تر باشیم، در مقابل این ویروس مقاوم‌تر خواهیم بود، پس بهتر است در کنار اصول بهداشتی و مراقبت، اوقات شادی برای خودمان بسازیم.»
اضطراب فراگیر به درمان کارشناسی نیاز دارد
به گفته این روانشناس اگر فرد حالت‌های اضطراب و پریشانی‌اش از حد نرمال بیشتر شود، یعنی اضطراب فراگیر داشته باشد که قادر به کنترل آن نباشد، می‌تواند از کمک روانشناس بهره ببرد و با همراهی کارشناس و پزشک تکنیک‌های تمرکز ذهنی را انجام‌دهد. یک راهکار برای تمام موقعیت‌های زندگی این افراد می‌تواند موثر باشد. اما به طور کلی مردم باید سعی کنند از اخبار منفی و شایعه دور باشند و بدانند اگر از خودشان مراقبت کنند، مشکلی پیش نخواهد آمد. از نظر پزشکی هم زنجیره ابتلا بین افراد به مرور با شدت کمتر و علایم سبک‌تر است و این یعنی خیلی از ما ممکن است ویروس وارد بدن‌مان شود، اما حتی خودمان متوجه نشویم و بعد از گذراندن دوره بیماری بدون علایم شدید تمام شود.
افراد سعی کنند سرگرمی‌های شاد در خانه برای خود فراهم کنند؛ در مواقع عادی شاید همه آرزو داشتند چند روزی در خانه بمانند و به کارهای عقب‌افتاده خود برسند. تبریزی با عنوان‌کردن این موارد می‌گوید: «حالا هم مردم باید به خودشان بگویند این بهترین فرصت برای انجام کارهای شخصی، دیدن آلبوم‌های قدیمی، خانه‌تکانی، سرگرم‌شدن و استراحت‌کردن در خانه است. اپیدمی ویروسی نخستین بیماری نیست و آخری هم نخواهد بود. باید سعی کنیم افکار مثبت را جایگزین افکار منفی کنیم و مهم‌تر از همه واقع‌بین باشیم و با رعایت نکات بهداشتی این دوره را پشت‌سربگذاریم.» این متخصص می‌گوید: «باید اندیشه را متمرکزکنیم به چیزی که می‌تواند مفید باشد و به خودمان بگوییم من به عنوان یک عضو جامعه چه نقشی می‌توانم در این شرایط داشته باشم.»ما عادت داریم با هر موضوع یا رویداد اجتماعی، سیاسی یا اقتصادی شوخی کنیم و از آن جوک بسازیم. بعضی از افراد این کار را درست نمی‌دانند و می‌گویند با هر چیزی نباید شوخی کرد؛ نظر این روانشناس این است که در شوخی‌کردن باید حد و اندازه را رعایت و طرف مقابل و شرایط او را درک کنیم. طنز و شوخی می‌تواند به تعدیل فضا کمک کند و خنده فضای اضطراب را می‌شکند، باید سعی کنیم با شوخی‌های بجا با همدیگر بخندیم.
دیدگاه تان را بنویسید