امروز دوازدهم بهمن، هفتمین سال‌گردِ درگذشتِ حسن حبیبی است و از این حیث جالب است که درست ۳۴ سال قبل از آن و در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ همراه امام خمینی پس از سال‌ها اقامت در خارج از کشور به ایران بازگشته و در اولین فرصت به محلۀ قدیمی رفته بود؛ نزدیکی بازارچۀ نایب‌السلطنه.
۱. هر چند او نیز همراه امام خمینی و روز ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ به ایران بازگشت، اما در آغاز مانند سه همراه دیگر امام -ابوالحسن بنی‌صدر، صادق قطب‌زاده و ابراهیم یزدی- در افکار عمومی شهرت نیافت چون چندان اهل مصاحبه نبود. با این حال جالب است که در شورای انقلاب و در دولت شورای انقلاب، سخنگوی این دولت شد. دولتی که بعد از استعفای مهندس بازرگان عهده‌دار مسؤولیت اجرایی هم شد. هر چند به خاطر کاندیداتوری در انتخابات ریاست جمهوری عمر این سخن‌گویی بلند نبود.
۲. حسن حبیبی یکی از تهیه‌کنندگان پیش‌نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بود که در آن هیچ اشاره‌ای به «ولایت فقیه» نشده بود.
قرار بود همین پیش نویس که به امضای رهبری انقلاب و مراجع ثلاث قم هم رسیده بود به همه‌پرسی گذاشته شود، اما مهندس بازرگان اصرار داشت مجلس مؤسسان تشکیل شود و این پیش‌نویس را بررسی کند. در عمل اما به جای مجلس مؤسسان، مجلس خبرگان با اعضایی کمتر تشکیل شد و قانون اساسی با تغییرات گسترده و افزودن ولایت فقیه به تصویب رسید.
۳. با حذف جلال‌الدین فارسی از انتخابات ریاست جمهوری به خاطر افغان‌تبار بودن و افشاگری‌های دانشجویان مسلمان پیرو خط امام علیه احمد مدنی و با حمایت جامعه روحانیت مبارز از نامزدی ابوالحسن بنی‌صدر، حبیبی امیدوار بود حزب جمهوری اسلامی از او پشتیبانی کند و به رقیب جدی بنی‌صدر بدل شود. اما عملا تنها نهضت آزادی ایران و چهره هایی چون سروش از او حمایت کردند و یگانه تشکل روحانی که رسما خواستار رأی به حبیبی شد جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود.
حزب جمهوری اسلامی حاضر نشد از غیر عضو حمایت کند و با این حال روزنامه جمهوری اسلامی ارگان رسمی حزب جمهوری اسلامی و به سردبیری میرحسین موسوی که هیچ علاقه ای به بنی‌صدر نداشت، از حبیبی حمایت می‌کرد. با این همه آرای او از قریب به یک میلیون هم نرسید و با فاصلۀ بسیار پس از بنی صدر و مدنی در جایگاه سوم قرار گرفت.
۴. در انتخابات اولین دوره مجلس شورای ملی در جمهوری اسلامی که بعدتر نام آن به مجلس شورای اسلامی تغییر یافت، حبیبی با آرای بالا و نزدیک به آیت‌الله خامنه ای و مهندس بازرگان به مجلس راه یافت.
۵. با پایان دوره اول مجلس شورای اسلامی و حذف لیبرال ها از حاکمیت تلقی عمومی این بود که حسن حبیبی نیز به همان راهی می رود که مهندس بازرگان و همفکران او می رفتند. در سال ۱۳۶۳ اما نخست وزیر وقت، او را به عنوان وزیر دادگستری معرفی کرد.
هر چند وزیر دادگستری اختیار زیادی ندارد، اما چون معرفی او باید با هماهنگی عالی ترین مقام قضایی باشد، عضویت او در دولت جالب بود. سیمای حبیبی هم به نسبت سال ۵۸ تغییر کرده بود و ریش خود را دیگر نمی‌تراشید.
۶. با حذف نخست وزیر در بازنگری قانون اساسی، عنوان تازه ای اضافه شد که همان «معاون اول رییس جمهوری» بود. معاون اول، نخست وزیر نیست هر چند به لحاظ پروتکلی و تشریفاتی هم ردۀ نخست وزیر به حساب می آید. نخست وزیر نیست چون ریاست هیأت وزیران به رییس جمهوری سپرده شده اما هدایت دستگاه دولت از جنبه اداری و به عنوان ماشین دولت با معاون اول است و هاشمی رفسنجانی برای این کار حسن حبیبی را مناسب دانست و بدین ترتیب، او که ۱۰ سال قبل رویای ریاست جمهوری داشت به معاونت ریاست جمهوری رضایت داد.
۷. حسن حبیبی در دولت هاشمی رفسنجانی هم سخنگوی دولت شد. رسانه ها مانند امروز متنوع و گسترده نبودند و در میان روزنامه ها تنها «سلام» موضع انتقادی داشت و خبرنگار آن، گاه موی دماغ می شد و چون گاه از پس «سلام» برنمی آمد ترجیح داد سخن گویی را واگذارد.
۸. بخشی از شهرت فراوان حبیبی بی گمان به خاطر کاریکاتورهای جلدهای نشریه طنز «گل آقا» در نیمۀ اول دهۀ ۷۰ خورشیدی است.
چون رییس جمهوری در لباس روحانیت و چهره ای در اندازه و آوازه هاشمی رفسنجانی بود، گل آقا نمی توانست تصویر او را در قالب کارتون منتشر کند و در قراری نانوشته حبیبی نماد دولت شد.
دوستی کیومرث صابری و حسن حبیبی و علاقه هر دو به مباحث زبانی و ادبیات فارسی مانع هر گونه سوء تفاهم و شکایت می شد و از سوی دیگر سنت مجلۀ توفیق را در نیش و کنایه به هویدا به یاد قدیمی‌ترها می‌آورد و به حبیبی هم برنمی خورد که در ذهن برخی این مقایسه صورت گیرد. حال آن که هویدا نخست وزیر حکومت پادشاهی بود و حبیبی معاون اول رییس جمهوری در جمهوری اسلامی و در پی برافتادن حکومت پادشاهی.
روزنامۀ شرق در سال ۹۱ خبر درگذشت حبیبی را با کاریکاتوری از احمد عربانی و تغییر در متن گفت و گوی آن درج کرد. این کارتون در واقع به مناسبت درگذشت کیومرث صابری در سال ۱۳۸۳ ترسیم شده بود. در روزی که صابری رفته بود اما گل آقا و حبیبی بودند. این بار اما هیچ یک نبودند. نه مجله، نه گل آقا و نه معاون اول.
۹. در پایان دورۀ دوم ریاست جمهوری، هاشمی رفسنجانی امید داشت یکی از «حسنین» نزدیک به او – حسن حبیبی و حسن روحانی- کاندیدای ریاست جمهوری شوند تا نفوذ او ادامه یابد و احتمالا پس از چهار سال و با رفع مانع قانونی بار دیگر کاندیدا شود. هیچ یک اما کاندیدا نشدند. حبیبی شاید به این خاطر که نمی خواست با سید محمد خاتمی رقابت کند و روحانی به این خاطر که عضو جامعۀ روحانیت مبارز بود که زیر بار نامزد دیگری غیر ناطق نوری نمی رفت.
خاتمی پیروز شد و در حالی که برخی انتظار داشتند بهزاد نبوی یا غلامحسین کرباسچی را به عنوان معاون اول برگزیند حسن حبیبی را ابقا کرد. هم به خاطر آشنایی او با ساختار های اداری و حقوقی، هم تجربۀ هشت ساله و هم نقشی که می توانست در روابط او با رهبری و هاشمی ایفا کند و شاید پاسخی به پرهیز از رقابت در انتخابات. چرا که اگر حبیبی نامزد می شد به احتمال زیاد کارگزاران به جای خاتمی از او حمایت می کردند.
۱۰. پرهیز حبیبی از ورود به منازعات سیاسی درون حاکمیت کار را به جایی رساند که برخی او را متهم می کردند به سیاست‌مداری «خنثی» یا «آمفوتر» بدل شده است.
برخی از سکوت های او قابل توجیه بود و این تصور را ایجاد می کرد که پشت پرده در حال رایزنی است، اما بعدتر در محافلی انتقاد می شد که برای خلاصی دوستان سابق چون مهندس عزت‌الله سحابی کاری نمی کرده و قبول این امر دشوار بود چون حسن حبیبی با اخلاق‌مداری شناخته می‌شد.
احسان نراقی اما به این نویسنده گفت در دهۀ ۴۰ من سفارش حسن حبیبی و ابوالحسن بنی‌صدر را به امیر عباس هویدا کردم و گفتم با خروج این دو «حسن» از کشور برای ادامه تحصیل مخالفت نشود. در حالی که اعضای فعال جبهه ملی بودند و در قالب پژوهشگران جوان مؤسسه مطالعات اجتماعی رهسپار پاریس شدند.
نراقی بعد از انقلاب دچار مشکلات فراوان و راهی زندان شد. نوبت اول با وساطت شهید مطهری آزاد شد و نوبت دوم با وساطت شهید بهشتی و پس از شهادت او امید داشت مرحوم حبیبی هوای او را داشته باشد اما مرحوم نراقی با لحن پر از گله‌ای می گفت انگار نه انگار.
۱۱. حسن حبیبی دوست می داشت مانند صدراعظم های ادب دوست تاریخ ایران عمل کند. به همین خاطر با این که حقوق‌دان بود، ریاست فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی را برعهده گرفت و بعدتر رییس بنیاد ایران‌شناسی شد و وقت و همت خود را پس از معاونت اول صرف امور فرهنگی و ادبی کرد و مشهورترین و ماندگارترین کار او در این حوزه بازگرداندن اوراق پراکنده و بسیار نفیس شاهنامۀ طهماسبی بود.
۱۲. در کارنامۀ سیاسی – حقوقی او این نکته هم جالب است که هم در تهیۀ پیش‌نویس قانون اساسی – بدون ولایت فقیه – نقش داشت و هم عضو شورای بازنگری قانون اساسی در سال ۶۸ شد که در آن «ولایت مطلقه فقیه» به تصویب رسید.
۱۳. بسیاری انتظار داشتند از حسن حبیبی خاطراتی برجای مانَد که بعد از مرگ منتشر شود. گویا این خاطرات را برای خواهر زاده می گفته و او هم ضبط می کرده تا بعد از ویرایش نهایی و بعد از مرگ البته منتشر شود. مرحوم حبیبی اما پس از چندی منصرف می شود و نوارها را پس می گیرد یا در اختیار یگانه دخترش –آزاده خانم- قرار داده است. دلیل انصراف خود را نیز این گونه اعلام کرد که اگر بخواهم راست بگویم عده ای می رنجند و اگر راست نگویم اخلاقی نیست.
۱۴. حسن حبیبی عضو اولین ستاد انقلاب فرهنگی هم شد. اما تعریف او از انقلاب فرهنگی در یکی از معدود مصاحبه ها (با محمد جواد مظفر- کتاب اولین رییس جمهور) و قبل از تعطیلی دانشگاه ها جالب است:
«بچه من که ابتدای زندگی‌اش هم در ایران نبوده فارسی را بهتر از یک تهرانی و غلیظ‌تر حرف می‌زند. این بچه در سه سالگی می‌گفت من به ایران نمی‌روم چون شاه در ایران است و شاه باید کشته شود تا ما به ایران برویم. این بچه الآن (سال ۱۳۵۸) شش سال و نیم دارد. می‌خواهم بگویم انقلاب فرهنگی تا این حد شده است. دیگر بیشتر از این چی می‌خواستیم؟ ... یک بار پرسید ما چرا پارسال ایران نبودیم؟ گفتم مگر نگفتی شاه باید برود و بعد برگردیم؟ صبر کردیم وقتی شاه رفت برگشتیم. انقلاب فرهنگی از این بالاتر که این بچه از خودش انتقاد می‌کند؟»
۱۵. انصاف این است که یادآور شوم حبیبی مردی با ذوق و پرهیزگار بود و خانوادۀ او به درستی برای اطلاعیۀ سالگرد درگذشت او این عنوان را آورده‌اند: « پرهیزی مردی بود حبیبی» و در متن: «واقع بین بود. یعنی از هیچ چاهی بیش از آن که آب دارد نمی‌توان کشید. همین‌ها بود که او توانست از حواشی فرصت‌کُش و مردافکنِ دولت‌مردی، تا آنجا که می‌شد بگریزد و در خدمت آویزد. پشتوانۀ او در این گریز و آویز، پرهیز بود؛ پرهیزی‌مردی بود، حبیبی».
از ذوقیات اوست که وصیت کرده بود روی سنگ قبر (در حرم امام خمینی) شعر پروین اعتصامی را بنویسند و نام مادر را هم بیاورند.
دیدگاه تان را بنویسید