آیا سال ۱۴۰۲ سال آرامش آب است؟ | ریاضت آبی

از سال ۱۳۹۴ روز ۱۳ اسفندماه به عنوان روز ملی آب تعیین شده است. سال ۱۴۰۱ که هشتمین سال بزرگداشت روز ملی است، شعار روز ملی آب «ریاضت آبی، مشارکت همگانی، شتاب در تغییر» تعیین و اعلام شده است.

سال هاست که هشدار داده می‌شود که ایران در حال ورود به یک مرحله جدید اقلیمی است که چشم انداز آن را به کلی دگرگون خواهد کرد کاهش منابع آبی که بخش اعظم آن به دلیل برداشت بی رویه از منابع آبی و بخشی از آن به دلیل تغییر اقلیم رخ داده است، وضعیت آبی در کشور را بسیار ناپایدار کرده و موجب شده نگرانی از کاهش ذخایر آبی و نگرانی از تأثیرات پایدار و بلند مدت کم آبی بر زیست بوم ایران به نگرانی در مورد تأمین آب روزمره حتی در کلان شهرها تبدیل شود و نگرانی بلند مدت درباره تنش آبی، به نگرانی کوتاه مدت در مورد مضیقه تأمین آب حتی در زمینه آب مصرفی و روزانه تبدیل شود.

واقعیت این است که همان گونه که بارها تاکید شده است چالش و مضیقه کم آبی، نه تنها زندگی وابسته به آب را با دشواری و چالش‌های جدی مواجه خواهد کرد، بلکه این مضیقه روز به روز عرصه‌های بیشتری از زندگی و حیات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، امنیتی و سراسر زیست بوم ایران را فرا می‌گیرد و به تدریج محدودیت‌ها و نابسامانی‌های جدیدی ایجاد خواهد کرد که کنار آمدن و کاهش اثرات منفی و پیامدهای ناگوار آن باید جزو اولویت‌های اصلی برنامه ریزی در کشور باشد.

گاهی برای نشان دادن وخامت شرایط و پیامدهای ناشی از خشکیدگی سرزمینی و کاهش مستمر و مزمن ذخایر آب و تانوانی طبیعت از جبران کمبود مزمن منابع و ذخایر آبی کشور و برای نشان دادن شرایط نگران کننده ای که در انتظار کشور است، گفته می‌شود ایران در ۲۰ سال آینده به یک بیابان خشک که در آن هیچ جنبنده ای ساکن نخواهد بود، تبدیل خواهد شد. یا گاهی گفته می‌شود تا فلان سال در آینده ۵۰ میلیون ایرانی مهاجرت خواهند کرد. اما واقعیت این است که اینها پیش بینی‌ها و تحلیل‌های واقع بینانه ای از آینده نیستند. البته که به دلیل کم آبی شرایط بدخیمی در انتظار ایران است، که این بدخیمی با ناتوانی از تأمین آب روزانه همین حالا هم آغاز شده، اما این پیش بینی‌ها در مورد مهاجرت میلیون‌ها نفر از ایران به دلیل کم آبی، بر اساس تصوری منبعث از دوران گردآوری و شکار عنوان می‌شود که تصور می‌کند با کاهش امکانات زیستی و اقلیمی، مردمان یک سرزمین می‌توانند به جایی مناسب تر، زایاترو بارآورتر کوچ کنند.

اما این تصور واقعیت ندارد. مردم ایران باید همین جا زندگی کنند؛ چه آبی باشد و چه نباشد. همان گونه که مردم سومالی و اتیوپی و چاد، وقتی خشکسالی تمامی ساحت‌های زیست اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و امنیتی آنها را در نوردید، نتوانستند مهاجرت کنند و مانند اجداد باستانی شان به جایی پر آب کوچ کنند، مردم ایران هم با وجود چشم انداز نامناسب اقلیمی و در پی آن چشم انداز نگران کننده اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی که در صورت عدم تغییر در روندها و مدیریت منابع آبی و مدیریت مصرف در تمامی سطوح خرد و کلان پیش روی آنهاست، قادر به کوچ گسترده سرزمینی نیستند در صورت عدم تغییر در حکمرانی آبی و تداوم روند فعلی در مصرف و مدیریت منابع آبی، چشم اندازی که در انتظار مردم ایران است، ماندن و زیستن در این خشکیدگی فراگیر و بی آبی فرساینده است.

پس راه حل چیست؟ و در مقابل این وضعیت وخیم که در انتظار ساکنان فلات ایران است، چه باید کرد؟

آیا ریاضت آبی یک شعار است یا یک راهبرد مدیریتی و مشی رفتاری؟

اولین باری که در حوزه مدیریت آب ضرورت در پیش گرفتن راهبرد ریاضت آبی را به عنوان یکی از راهبردهای کلیدی در کنار ضرورت ارتقای تاب آوری و ضرورت انطباق با تغییر اقلیم و کم آبی مطرح کردم، اواسط دولت یازدهم بود که سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی به طور نسبی در حال ترمیم و بازسازی بود و مردم ایران به امید بهبود روندهای مدیریتی، به طور نسبی آمادگی پذیرش راهکارهای سختگیرانه و کنار آمدن با راهبردهای دشوار مدیریتی را داشتند راهبرد ریاضت آبی، هم به عنوان یک راهبرد مدیریتی در حوزه حکمرانی در سطح کلان، و هم به عنوان یک مشی رفتاری در سطح میانی و خرد با این هدف مطرح شد که از فرصت فراهم شده به واسطه ترمیم نسبی اعتماد عمومی و سرمایه اجتماعی، برای عملیاتی کردن اقدامات سختگیرانه در حکمرانی آبی- چه سطح خرد و چه سطح کلان- استفاده شود. اما دولت وقت اعمال برنامه‌های سختگیرانه و ریاضت محورانه در حوزه حکمرانی آبی را به وقتی دیرتر و دیگر موکول کرد و چالش کم آبی روز به روز حوزه‌های بیشتری را در نوردید تا امروز که به حوزه مصرف خانگی رسیده و چاره ریاضت آبی را نه به عنوان یک انتخاب، بلکه عنوان یک الزام پیش روی مردم و نظام حکمرانی قرار داده است.

ریاضت آبی، تاب آوری و انطباق با کم آبی سه راهبرد کلیدی برای حکمرانی آب هستند که در پیوند با یکدیگر می‌توانند حکمرانی مناسب آبی را رقم بزنند و اجرای هر یک از این راهبردها بدون پیوند با دو مقوله دیگر عملا حکمرانی آبی را ابتر می‌گذارد و به نتیجه برنامه ریزی شده منجر نمی‌شود.

در واقع ریاضت آبی روی دیگر انطباق با کم آبی است، یعنی برنامه‌ها و راهبردهایی که با هدف ارتقای تاب آوری و به منظور انطباق با کم آبی در سطوح سه گانه خرد، میانی و کلان مطرح می‌شوند، به میانجیگری راهبرد ریاضت آبی قابل اجرایی و عملیاتی شدن هستند.

برنامه ریاضت آبی همچون برنامه جامع انطباق با کم آبی، به منظور اثر بخشی بیشتر در سه سطح قابل تعریف و عملیاتی شدن است:

الف- سطح کلان: تدوین سیاست‌های سختگیرانه و ریاضت محور در حوزه سیاستگذاری کلان

ب- سطح میانی: تدوین سیاست‌های سختگیرانه و ریاضت محور در حوزه مدیریت شهری

ج- سطح خرد: تدوین سیاست‌های سختگیرانه و ریاضت محور در حوزه سبک زندگی

اما سوال مهم این است که این برنامه جامع ریاضت آبی که به منظور ارتقای تاب آوری و به عنوان یکی از راهبردهای انطباق با کم آبی مطرح می‌شود چه مختصاتی دارد و چگونه می‌توان آن را عملیاتی کرد؟

• آب مجازی

وقتی صحبت از آب به میان می‌آید، و نگرانی از آبی که به هدر می‌رود، مصرف می‌شود یا روز به روز در حال کاهش است، توجه همه معطوف می‌شود به همین آبی که از شیرهای آب جاری است، یا در کشتزارهای سنتی غرقابی کشور در مسیر کرت‌ها و لابه لای ردیف‌های کشت گوجه فرنگی و هندوانه و خیار روان است.

اما واقعیت غیر از این است. مصرف آب، فقط محدود به آب مستقیمی که برای کشاورزی یا مصرف شهری مورد استفاده قرار می‌گیرد، نیست. توسعه دانش فنی در حوزه آب، مفاهیم جدیدی را وارد گفتمان آب کرده، که یکی از آنها مفهوم «آب مجازی» است، که به ویژه در شرایط کم آبی، به شدت بر مزیت نسبی تولید یک محصول تأثیر می‌گذارد. دانش جدید مدیریت آب می‌گوید برای فهم میزان مصرف روزانه آب در حوزه‌های مختلف مصرف شهری، صنعت، تجارت و تولید، و تعیین مزیت نسبی تولید و مصرف محصولات، و در یک کلام تدوین شاخص‌های دقیق برای حکمرانی آبی، اندازه گیری و توجه به میزان آبی که به طور مستقیم مصرف می‌شود کافی نیست و فاصله معناداری با میزان آب واقعی دارد که برای تولید هر محصول یا ارائه خدمات، مصرف شده است. در واقع مصرف آب، فقط به آب مستقیمی که برای کشاورزی، صنعت، تجارت یا مصرف شهری مورد استفاده قرار می‌گیرد، محدود نمی‌شود. بنابراین به منظور بهینه سازی مصرف و مدیریت منابع آبی، چه در تدوین برنامه جامع انطباق با کم آبی و چه در تدوین برنامه ریاضت محور آبی، برنامه حکمرانی آبی نه فقط بر اساس مصرف مستقیم آب، بلکه بر اساس میزان مصرف آب مجازی قابل برنامه ریزی است. آب مجازی چیست؟

آب مجازی عبارت است از مقدار آب مورد نیاز برای تولید کامل یک کالا یا یک فرآورده کشاورزی و معادل است با جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید.

مثلاً برای تولید یک عدد گوجه فرنگی با اندازه متوسط، ۱۳ لیتر و برای تولید یک لیوان شیر حدود ۲۰۰ لیتر و برای تولید یک شلوار جین، نزدیک به ۱۱ هزار لیتر آب مصرف می‌شود. میزان آب مجازی برای تولید ۱۰۰ گرم نان، حدود ۱۳۰ لیتر و هر کیلوگرم برنج حدود سه هزار لیتر آب است. بنابراین، به عنوان نمونه، با دور ریختن ۱۰۰ گرم نان، در حدود ۱۳۰ لیتر آب، و با دور ریختن یک کیلوگرم برنج، در حدود سه هزار لیتر آب هدر خواهد رفت. در واقع دور ریختن هر گونه ماده مصرفی، با لحاظ اهمیت آب مجازی، در واقع هدر دادن آب محسوب می‌شود. این نکته وقتی اهمیت بیشتری می‌یابد که توجه کنیم مواد مورد استفاده انسان، فقط به خوراکی‌ها محدود نمی‌شود و نابودی و از چرخه خارج شدن کالاهای غیر خوراکی مثل یک ورق کاغذ یا یک شلوار جین نیز در واقع هدر رفت آب محسوب می‌شود، یا مثلاً با ورود یک تن سیب درختی به کشور، حدود ۷۰۰ هزار لیتر آب مجازی وارد کشور می‌شود و برعکس با خروج هر تن سیب درختی از کشور در واقع ۷۰۰ هزار لیتر آب از کشور خارج می‌شود.

بنابراین وقتی صحبت از ریاضت آبی به میان می‌آید، باید توجه داشت که ریاضت آبی نه صرفاً به مصرف خانگی و سطح خرد محدود می‌شود و نه اینکه صرفاً به معنی کاهش مصرف مستقیم آب است. برنامه جامع ریاضت آبی، برنامه ای است که اول از مصرف خانگی تا مصرف تجاری، صنعتی، کشاورزی را دربر می‌گیرد و به یک معنا ریاضت آبی باید هم در سطح خرد و هم سطح میانی و هم سطح کلان برنامه ریزی و حکمرانی اب اعمال شود، و دوم، نه تنها در مصرف مستقیم آب، بلکه بر مصرف آب پنهان مجازی نیز باید ریاضت آبی در پیش گرفته شود. از این رو ریاضت آبی نه تنها به معنی کم مصرف کردن آب نیست، بلکه فقط شامل مصرف کنندگان خانگی هم نمی‌شود و بیش از مصرف خانگی، ریاضت آبی باید بر سیاستگذاری‌ها و حکمرانی آبی اعمال شود و این سیاست‌های کلان حاکمیت در حوزه کشاورزی، صنعت، تجارت و... هستند که باید ریاضت آبی در پیش گیرند.

• مشی ریاضت محور در سطح خرد و شهروندی

در یک برنامه ریاضت محور آبی، سبک زندگی باید متاثر از میزان آب مجازی محصولات باشد. انتخاب این سبک زندگی در دو بعد ساده، شامل الگوی مصرف و الگوی غذایی می‌شود. بر این اساس، می‌توان از مصرف کالاهایی که غیر ضروری تر هستند اجتناب کرد و کالاهایی را که برای تولید آنها آب فراوانی مصرف شده با محصولاتی جایگزین کرد که آب مجازی کمتری در فرآیند تولید آنها به کار رفته است. دور ریختن یک کالا، فقط به معنای خارج کردن آن کالا از چرخه استفاده نیست، بلکه در واقع دور ریختن آب هم هست. تغییر بعضی از گزینه‌ها در الگوی غذایی روزانه، یکی دیگر از مواردی است که در صورت داشتن اطلاعات درباره آب مجازی، این امکان را برای مردم عادی فراهم خواهد کرد تا میزان مصرف آب خود را در سطحی بسیار وسیع کاهش دهند و به حداقل برسانند. مثلاً اگر یک خانواده چهار نفره، یک شلوار جین را یک سال دیرتر روانه سطل زباله کنند یا نیمی از مصرف گوشت گاو یا گوسفند خانواده را با گوشت مرغ جایگزین کنند، در هر سال حدود ۸۰۰ هزار لیتر آب مجازی کمتر مصرف کرده اند.

مشی ریاضت محور در سطح کلان و سیاستگذاری ریاضت آبی بیش از سطح خرد و خانگی باید در سطح کلان و سیاستگذاری اجرا و عملیاتی شود. در صورت اعمال ریاضت آبی در حوزه سیاستگذاری کلان کشور، حوزه سیاستگذاری مجاب خواهد شد تا به شکل سختگیرانه ای صنایعی را که در توسعه و بقای آنها آب پنهان فراوانی مصرف می‌شود با صنایع یا خدماتی عوض کند که نه تنها آب قابل توجهی در کشور ذخیره کند، بلکه از هدر رفت آب هم جلوگیری کنند. در یک حکمرانی ریاضت جویانه آبی، سیاست گذاری‌ها بیشتر به سمت واردات آب مجازی متمرکز خواهند شد تا صادرات آب مجازی دو نکته را فراموش نکنیم:

- در برنامه ریاضت آبی، کاهش مصرف آب شهری همان قدر اهمیت دارد که باز تعریف برنامه‌های بلند مدت صنعتی کشور.

- نمی‌توان ریاضت آبی را در کاهش مصرف خانگی خلاصه کرد و سیاست‌های در حال اجرا در حوزه صنعت را نادیده گرفت.

با لحاظ اهمیت آب مجازی، می‌توان با مداخله دادن آن در سطح تصمیم گیری و سیاست گذاری، و با دگرگونی در سیاست‌های واردات و صادرات کالا، کشاورزی و صنعت، بازنگری جامع در سیاست‌های کلان در حوزه تجارت و صنعت سیاست‌های سختگیرانه و ریاضت جویانه تجارت، کشاورزی، صنعت را اجرایی و عملیاتی کرد.

در سال «ریاضت آبی؛ مشارکت همگانی، شتاب در تغییر» فراموش نکنیم، برنامه ریاضت سختگیرانه و ریاضت جویانه آب را باید به شکل سختگیرانه ای در حوزه کلان حکمرانی آب، در حوزه صنعت، کشاورزی، بازرگانی و دیگر حوزه‌های کلان حکمرانی اعمال کنیم؛ گرچه برنامه‌های سختگیرانه و ریاضت جویانه آبی باید از خانه آغاز شود.