غذا چگونه به بحران رسید؟ | ناامنی در سبدتان

حتی قبل از آن که تانک­های روسی به اوکراین وارد شوند اقتصاد سریلانکا در معرض خطر قرار داشت دولت این کشور تحت فشار سنگین بدهی خارجی و تاثیرات همه ­گیری بر درآمدهای گردشگری در ابتدای سال از صندوق بین المللی پول تقاضای کمک کرد در حال حاضر، کاهش ارزش پول ملی و اثرات جنگ بر بازارهای کالاهای تجاری باعث شد بهای مصرف کننده روندی صعودی در پیش گیرد. برای آرام کردن مردمی که در صف سوخت ایستاده بودند از نیروهای ارتش استفاده شد و نکول بدهی­ها اجتناب ناپذیر به نظر می­رسد. اکنون که بهای همه چیز از نفت و گاز تا ذرت و گندم در حال اوج گرفتن است دیگر کشورها نیر از سرنوشتی مشابه سریلانکا هراس دارند.

جنگ در اوکراین بعنی سبد نان اروپا، اثرات بزرگی بر امنیت غذایی جهان دارد کمبود عرضه و رشد قیمت مواد غذایی می­تواند به عاملی برای نزاع­های فراگیر تبدیل شود اوکراین یک صادر کننده بزرگ گندم ذرت و روغن خوراکی است و حمله روسیه به این کشور بر شدت نامی عنایی جهان افزوده است حتی قبل از حمله روسیه بسیاری از کشورهای جهان برای دسترسی به میزان کافی محصولات کشاورزی و مواد غذایی با مشکل مواجه بودند. سال ۲۰۲۰ بین ۷۲۰ میلیون تا 811 میلیون نفر در جهان با گرسنگی دست و پنجه نرم کردند و به بلور تحلیلگران سازمان ملل، سال جاری این رقم افزایش خواهد یافت جنگ­ها همواره به خسارت، ویرانی، آوارگی و مرگ منجر می­شوند در جنگ روسیه علیه اوکراین تاکنون تعداد زیادی از غیرنظامیان جان خود را از دست داده­اند و میلیون­ها نفر آواره شده­اند.

یکی از پرسش­هایی که در هفته­ های اخیر مطرح بوده این است که آیا جنگ روسیه علیه اوکراین می­تواند یک بحران در حوزه امنیت غذایی در جهان به وجود آورد؟ کارشناسان هشدار داده­اند که سیستم جهانی تولید و تامین غذا ممکن است در اثر جنگ در اوکراین دچار مشکلات عمیق و بلندمدت شود و این یعنی ده­ها میلیون نفر دیگر به جمعیت عظیمی که از پیش با مشکل گرسنگی روبه رو بوده­اند افزوده خواهد شد همه گیری کرونا از پیش به افزایش قیمت مواد غذایی منجر شده بود و در هفته­ های اخیر جنگ روسیه علیه اوکراین تهدیدی بزرگ برای عرضه جهانی غذا به وجود آورده است، زیرا هر دو کشور تامین کننده محصولات کشاورزی مهم از جمله گندم و ذرت هستند و اوکراین و روسیه بیش از یک چهارم فروش سالانه گندم در جهان را در اختیار دارند و جنگ، منجر به افزایش قابل توجه قیمت این کالای اساسی خواهد شد. علاوه بر این جو، ذرت و روغن خوراکی نیز که جزو محصولات صادراتی این دو کشور هستند، مشمول افزایش قیمت شده­اند.

هزینه سنگین غذا

در جهان ثروتمند هزینه غذا بخش کوچکی از بودجه خانوارها را تشکیل می­دهد اما در اکثر کشورهای نوظهور و در آفریقای زیر صحرای کبیر به ترتیب ۲۰ و ۴۰ درصد از هزینه کرد مصرف کننده را به خود اختصاص می­دهد. به خاطر ایجاد وقفه در تولیدات و شرایط نامساعد آب وهوایی در دو سال گذشته قیمت­ها به میزان چشم­گیری بالا رفته ­اند طبق شاخص سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل، بهای جهانی غذا

در ماه فوریه بر مبنای واقعی به بالاترین سطح خود رسید این روند صعودی آن زمان به بعد همچنان ادامه پیدا کرد.

یکی از عواقب این امر اوج گیری فقر خواهد بود اندیشکده یک توسعه جهانی برآورد می­کند که در نتیجه حمله روسیه به اوکراین 40 میلیون نفر از مردم جهان به ورطه فقر مطلق کشیده خواهید شد(در مقایسه با این رقم باید یادآور شد که بانک جهانی در سال ۲۰۲۱ پیش بینی کرد که به خاطر همه گیری کووید ۱۹ احتمالا 100 میلیون نفر گرفتار فقر شده­اند)، بهای زیاد کالاهای تجاری در بسیاری از مناطق فشارهای اقتصاد کلان را تشدید خواهد کرد.

میزان بدهی کل به نسبت تولید ناخالص داخلی در اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه به بالاترین سطح خود در ۵۰ سال رسید هزینه بازپرداخت این بدهی­ها نیز بالا می­رود چراکه بانک­های مرکزی جهان برای مقابله با تورم نرخ بهره را افزایش می­دهند. شرایط دشوار اقتصادی بر واحدهای پولی بازارهای نوظهور فشار می­اورند و هزینه بدهی­های ارزی را بالا می­برند. دولت­ها مجبور می­شوند برای مهار نرخ ارز از ذخایر ارزی استفاده کنند. قیمت بالای کالاهای تجاری تصویر مالی اقتصادهای نوظهور را پیچیده ­تر می­کنند چرا که بسیاری از دولت­ها برای غذا و انرژی به خانوارها یارانه­های سخاوتمندانه­ای می­پردازند. مورد سریلانکا تصویر روشن­تری ارائه می­دهد. ذخایر ارزی این کشور از بیش از هشت میلیارد دلار در سال ۲۰۱9 به حدود دو میلیارد دلار در اوایل امسال کاهش یافت. دولت از هند و چین تقاضای کمک کرد اما قطعا به کمک صندوق بین المللی پول نیز نیاز پیدا می­کند. مذاکرات مربوط به این کمک در ماه آوریل انجام خواهد شد و ممکن است به عنوان بخشی از بسته نجات در آن مذاکرات درخواست کاهش یارانه­ ها مطرح شود.

مصر هم به دردسر افتاده است. این کشور حدود دوسوم از گندم مصرفی خود را وارد می­کند و اکثر این واردات از روسیه و اوکراین است بر مبنای سطح مصرف قبل از دوران همه­ گیری، صورتحساب سالانه مصر برای واردات غذا و انرژی به حدود ۴۰ درصد ذخایر ارزی آن می­رسد

سرمایه گذاران خارجی که دردسر را احساس کرده­اند پول­هایشان را از مصر خارج می­کنند. در مقابل، دولت مجبور شد ارزش پول ملی را تا۱۴ درصد پایین آورد. مصر در ۲۳ مارس رسما از صندوق بین المللی پول تقاضای کمک کرد. طبق برآوردهای بانک جهانی، با کاهش ذخایر ارزی در ۱۲ ماه آینده حداقل ۱۰ کشور نخواهند توانست بدهی­هایشان را باز پرداخت کنند. برخی از اقتصادهای جنوب آسیا و آفریقا در معرض خطر هستند. پاکستان و تونس آسیب پذیری بیشتری دارند. حتی آن دسته از کشورهای نوظهور که جایگاه مالی سالم­تری دارند در نتیجه جنگ روسیه کندی رشد، تورم بالا و گلایه­مندی شهروندان را پیش رو می­بینند.

تمام خبرها مایوس کننده نیستند. اقتصادهایی که متخصص تولید آن دسته از کالاهای تجاری هستند که در جریان جنگ دچار اختلال شده­اند اکنون از مزایای افزایش قیمت­ها سود می­برند. دولت­های صادر کننده نفت در خلیج فارس درآمد باد آورده­ای به دست می­آورند که افزایش هزینه واردات مواد غذایی تنها بخشی از آن را خنثی می­کند. از زمان شروع جنگ ارزش پول برخی کشورهای آمریکای لاتین به خاطر انتظار کسب درآمدهای بیشتر از صادرات نفت و غلات بالا رفته است برزیل در سال ۲۰۲۱ زیر بار سنگین تورم بالا و بی انضباطی بودجه­ای در آستانه سقوط به بحران قرار داشت جنگ اوکراین به این کشور که صادر کننده بزرگ کالاهای تجاری است یک دوره گشایش داد. اما برای بسیاری از دیگر نقاط جهان اوضاع چیزی غیر از این بود.

افزایش قیمت غذا

هرچند جهان پیش از این هم با مشکلی به نام رشد قیمت انواع مواد غذایی مواجه بود اما اقتصاددانان معتقدند اقداماتی که در حال حاضر برخی کشورها در حال انجام آن هستند بر شدت مشکل موجود می­افزاید.

حداقل ۵۰ کشور برای تامین ۳۰ درصد یا میزانی بیشتر از گندم مورد نیاز خود به روسیه و اوکراین متکی هستند. کشورهای در حال توسعه در شمال آفریقا و خاورمیانه جزو این کشورها هستند و وابستگی شدید به گندم روسیه و اوکراین دارند قبل از شروع جنگ، اوکراین ۱۲ درصد گندم مورد نیاز جهان را تامین می­کرد و بزرگترین تولید کننده روغن آفتابگردان در جهان بود. اگرچه بیش از دوسوم گندم صادراتی اوکراین قبل از حمله روسیه به این کشور تحویل بازارهای جهانی شده اما امکان صادرات بقیه محصول وجود ندارد در کشاورزان اوکراینی احتمالاً نمی­توانند برای فصل زراعی بعد به کشت بپردازد در نتیجه در ماه­های آینده شرایط سخت تر خواهد شد. روسیه و اوکراین در مجموع به طور متوسط و به ترتیب۱۴,۱۹,۴ درصد از تولید جهانی جو، گندم و ذرت را در سال های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۱ به خود اختصاص داده­اند. همچنین این دو کشور نیمی از روغن آفتابگردان جهان را تامین می­کنند و سهم آن­ها در تولید جهانی دانه ­های روغنی کلزا و سویا به ترتیب شش و دو درصد است.

عامل مهم دیگر که بر تولید محصولات کشاورزی در کل جهان تاثیر می­گذارد افزایش قیمت کود است، زیرا روسیه و اوکراین تولید کننده و صادر کننده بزرگ این محصول هستند، و در نهایت افزایش قیمت انرژی بر هزینه­های تولید محصولات کشاورزی می­افزایند روسیه به دلیل تحریم هایی که غرب علیه این کشور اعمال کرده، صادرات گندم، ذرت، شکر، جو و... را محدود کرده و این محدودیت که با هدف تضمین عرضه کافی این محصولات در داخل اعمال شده حداقل تا سه ماه دیگر باقی خواهد ماند. برخی تحلیلگران معتقدند احتمالا اروپا می­تواند از اثرات فوری تحولات در حوزه عرضه محصولات کشاورزی عبور کند. با آن که کشاورزان اروپایی با مشکل افزایش قیمت سوخت و کود مواجه هستند اما مصرف کنندگان با قفسه ­های خالی فروشگاه­ها مواجه نخواهند شد. اما در اقتصادهای در حال توسعه شرایط متفاوت است. به ویژه در منطقه شمال آفریقا و خاورمیانه که کشورها به صادرات محصولات کشاورزی روسیه و اوکراین به شدت وابسته هستند از پیش خشکسالی از تولید داخلی کاسته و وضعیت در آینده نگران کننده خواهد بود. به احتمال زیاد شاهد افزایش شدید قیمت انواع مواد غذایی در این کشورها خواهیم بود. براساس پیش بینی سازمان همکاری های اقتصادی و توسعه (open) در صورت ادامه جنگ روسیه و اوکراین تا مدت یک ساله انتظار می­رود میانگین نرخ تورم جهان در سال ۲۰۲۲ نسبت به رقم پیش بینی شده قبلی در دسامبر ۲۰۲۱، نزدیک به5/2واحد درصد افزایش یافته و به 7/6 درصد برسد. با این حال آثار تورمی این جنگ بر اقتصاد آمریکا کمتر از سایر مناطق و در حدود 5/1 واحد درصد پیش بینی شده است.

اوکراین تامین کننده اصلی گندم لبنان، سومالی، سوریه و لیبی است بیروت از پیش برای پرداخت بهای محصولات وارداتی با مشکل مواجه است. ترکیه برای ۶۰ درصد گندم مورد نیاز خود به روسیه وابسته است و از پیش نرخ تورم در این کشور به شدت افزایش یافته است. اگر ترکیه بخواهد گندم مورد نیاز خود را از آمریکا یا استرالیا تامین کند هزینه واردات به شدت افزایش خواهد یافت. حتی اگر جنگ اوکراین فردا پایان یابد فصل زراعی در اوکراین از پیش دچار اختلال شده و میزان تولید در سال جاری بسیار کمتر از سال قبل خواهد بود.

تحلیلگران به یک جنبه دیگر جنگ اوکراین اشاره کرده­اند. آن­ها می­گویند این جنگ بر ثبات سیاسی در بسیاری از کشورها تاثیر منفی خواهد گذاشت. سال­های ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸ هنگامی که قیمت گندم رشد کرد ناآرامی­ های سیاسی در تقریبا ۴۰ کشور جهان رخ داد. همچنین یکی از علل رخ دادن بهار عربی رشد قیمت نان بود. برخی تحلیلگران می­گویند مشخص نیست بحران اوکراین تا چه زمانی ادامه پیدا خواهد کرد و همین ابهام به افزایش قیمت­ها کمک می­کند. بازار معتقد است بحران کنونی بحرانی نیست که به زودی پایان یابد.

مقامات سازمان ملل از کشورها خواسته ­اند اطلاعات مربوط به میزان محصولات کشاورزی خود را به اشتراک گذارند تا زمینه برای عرضه متوازن فراهم شود. به نظر می­رسد در حال حاضر مشکل اصلی، در دسترس بودن محصولات مورد نیاز است طوری که کمبود حاصل از جنگ اوکراین جبران شود. این کمبود تااندازه­ای قابل جبران است اما حتی اگر طی هفته ­های آینده تنش­ های کنونی رفع شود تاثیرات آن بلندمدت خواهد بود و سال آینده نیز جهان تاثیرات را احساس خواهد کرد.

یاسین محمدزاده / تحلیلگر اقتصاد