[امیر‌حسین احمدی ] خارزار؛ خشکی بزرگی که روزگاری پر از آب بود، اما چندین سال است که آب به آن نرسیده و پس از سال‌ها خارهای بیابان یکی‌یکی از خاک آن سر برآورده‌اند. دست‌پایین تالاب، آب راکد مانده و سوی دیگر موج‌های کوچک، آرام و تو دار شناورند. اینجا تالاب میقان است، حدود ٧ کیلومتری شهر داوودآباد در استان مرکزی.
برف چند روز پیش اراک، هوا را سردتر کرده. تالاب بی‌حرکت و ساکت است، اما در تمام میقان صدای موتورهای یک کارخانه شرکت معدنی که سولفات سدیم تولید می‌کند، پیچیده است. همانجا که مرز تالاب تمام می‌شود، ساختمان‌های آبی‌رنگ کارخانه سر بر می‌آورند و دودکش‌هایش دود سپیدرنگ را به هوا می‌فرستند.
خشکی‌هایی کوچک که در جای‌جای تالاب سربرآورده‌اند، شبیه جزیره‌‍‌هایی هستند که درناهایی که بر فراز آسمان‌اند گاهی هم روی آن می‌نشینند. روی گل‌های تالاب تک‌وتوک جسد درناها دیده می‌شود که همان‌گونه رها مانده‌اند. از وسط تالاب جاده‌ای خاکی کشیده شده که طول آن به بیش از یک کیلومتر نمی‌رسد و انتهای آن بن‌بست است و فقط از میان تالاب می‌گذرد. از آخر جاده لوله آبی کشیده شده که از تالاب سربرمی‌آورد و به محوطه کارخانه تولید سولفات سدیم می‌رسد. از روی جاده هرازچندگاهی خودرو‌هایی با پلاک اراک یا تهران رد می‌شوند و تا ته جاده می‌روند، چندی می‌ایستند، سرنشینان‌شان پیاده می‌شوند، چای‌می‌خورند و گشتی در طول جاده خاکی می‌زنند و تالاب را می‌بینند، بعد هم برمی‌گردند به سوی اراک یا هرجای دیگری که پس از اراک مقصدشان باشد.
آب تالاب عمق چندانی ندارد، از انتهای جاده که آب تالاب از دو طرف شروع می‌شود، موج‌های آرامش که جلو می‌آیند، درناهای کوچکش که می‌نشینند و بلند می‌شوند، همه و همه می‌خواهند دستان خود را روی بستر زمین میقان دراز کنند، اگر و فقط اگر به سد کارخانه نخورند.
از انتهای جاده که آب تالاب از دو طرف شروع می‌شود، هر چه به سوی کارخانه می‌آید، آبش کمتر و راکدتر می‌شود، تا جایی می‌رسد که در ٢٠٠ متری ساختمان‌های کارخانه آب تالاب تمام می‌شود و تنها زمینی از گل باقی می‌ماند. بوی تند گوگرد در تمام تالاب پیچیده است، جاده خاکی حدود ٢ متر از آب تالاب بلندتر است، سفیدی کناره‌های آن نه برای برف که برای نمک است. آن قسمت از زمین‌های تالاب که نتوانستند آب را در خود جای دهند، گِلی هستند. درست روبه‌روی همین زمین گلی است که باز هم آب تالاب نرسیده و بستر تالاب دیگر تبدیل به زمین خشک شده که تنها خار از آن سر برآورده است.
از نقطه‌ای به بعد تا چشم کار می‌کند، کویر است و در افق این کویر خانه‌‌هایی معلوم هستند. حسین می‌گوید آنجا روستاها و مزرعه‌های داوودآباد است. خودش هم اهل همان‌جاست. «از داوودآباد تا تالاب میقان حدود ٧ کیلومتر راهه. ٢٠سال پیش از این تالاب آب به زمین‌های کشاورزی ما می‌رسید، اما حالا همه زمین‌ها خشک شده است. امسال باران بد نبود و تالاب رو هم از خشک‌شدن نجات داد، ولی میقان دیگه اون تالاب قبلی رو نداره.» چرخ آسیاب کارخانه می‌چرخد، باوجود اینکه آب تالاب در آسیاب آن ریخته می‌شود. جلو سردر آن پر است از تریلی‌های غول‌آسایی که بار نمک یا گونی‌های سولفات را به شهرهای مختلف می‌برند.
روی جاده خاکی که از میانه تالاب می‌گذرد، جای نعل اسب به چشم می‌خورد. «آن موقع که تالاب آب داشت، ارتفاع آب تا لبه این جاده می‌آمد. همون ٢٠سال پیش که تازه کارخونه رو زدن و این جاده رو هم از وسط تالاب کشیدن. تا همین چند‌سال پیش هم مردم اینجا می‌اومدن، بهار و تابستون قایق‌سواری می‌کردن و دسته‌های درنا رو می‌دیدن، اما حالا دیگه نمی‌شه قایق‌سواری کرد. مردم هم کمتر میان برای تفریح چون درناها هم کمتر شدن. حالا گوشه‌گوشه تالاب هر فصل سال پر از جسد درناست.» پس از کارخانه، باشگاهی برای پرورش اسب و سفره‌خانه سنتی وجود دارد که تفریحگاه تالاب به حساب می‌آید و بعد از آنها زمین‌های کشاورزی دیم و آبی و خانه‌های روستایی دو روستای طَرِمِزد و راهزان است که قبل از تالاب‌اند. ابتدای جاده میقان تابلویی بزرگ است که روی آن نوشته شده «شرکت تولید املاح معدنی ایران» و پایین آن نوشته شده است «سهامی عام». کنار آن هم تابلو قهوه‌ای کوچک و رنگ و رو رفته‌ای است که فقط روی آن نوشته شده تالاب و کویر... .
حیات میقان زیر پاهای یک کارخانه
به گفته مسعود باقرزاده کریمی، مدیر دفتر اکوسیستم‌های تالابی سازمان حفاظت محیط‌زیست ظرفیت تالاب میقان ٢٤هزار هکتار و ٢٢٠میلیون مترمکعب آب است و باران‌های فروردین‌ماه ٩٨ میزان آب این تالاب را به نحو بسیار خوبی تأمین کرده است. «تالاب میقان، تالابی کویری و مثل همه تالاب‌های کویری دیگر فصلی است، یعنی موقع بارش‌ها آب در این تالاب جمع و در فصل تابستان یا اوقات گرم سال تبخیر می‌شود. او ادامه می‌دهد: «آب‌هایی که وارد این تالاب‌ها می‌شوند، املاح دارند و هنگامی که به تالاب وارد می‌شوند، املاح آنها در بستر تالاب تجمع می‌شود. در فصولی که آب تالاب تبخیر می‌شود، املاح باقی می‌ماند و با گذشت هزاران سال از این روند، انباشته‌شدن املاح و انواع نمک‌ها اتفاق می‌افتد. درواقع تمام تالاب‌های فصلی و کویری، فصلی و موقت هستند، بنابراین، این تالاب هم به این ترتیب است».
٨میلیون مترمکعب از خاک تالاب را کناری رها کرده‌اند
باقرزاده کریمی از مشکلات اصلی تالاب میقان را در روند برداشت املاح تالاب توسط شرکت املاح معدنی ایران می‌داند. «برداشت نمک به صورت سولفات سدیم از تالاب میقان از حدود دو دهه قبل شروع شد. این کارخانه که در کنار تالاب احداث شد، در طول این سال‌ها املاح را برمی‌دارد و سولفات سدیم را جدا و «باطله» یا باقی‌مانده املاح را کنار تالاب رها می‌کند که در این مدت کوهی از باقی‌مانده به حجم ٨میلیون متر مکعب در کنار تالاب ایجاد کرده است.»
اما تمام معضل تالاب به برداشت کارخانه از املاح معدنی خلاصه‌نمی‌شود. «مشکل دیگری که کارخانه املاح معدنی اراک ایجاد کرده، جاده‌ای است که در طول تالاب کشیده‌اند و کامیون‌های کارخانه در آن تردد می‌کنند. مشکلی که این جاده برای تالاب ایجاد کرده این است که در تردد کامیون‌ها گردوغبار زیاد به وجود می‌آید و معضل دیگر جاده این است که روان‌شدن جریان آب از دو طرف جاده خیلی محدود است، یعنی کانال‌های آب بین دو طرف جاده، خیلی محدود هستند و رودخانه‌هایی که از بالا می‌آیند یا آب تصفیه‌شده که وارد تالاب می‌شود، باید عبور کند و به بخش‌های مختلف تالاب برود که این جاده مانع این کار می‌شود. البته طبق پیگیری‌هایی که اداره محیط‌زیست استان مرکزی انجام داده، قرار شده است اصلاحاتی انجام دهند که شرایط تالاب بهتر شود.»
به گفته باقرزاده کریمی کارخانه تولید املاح معدنی موظف است خاک‌هایی را که از تالاب برمی‌دارد، با روش‌های معین دوباره به این تالاب بازگرداند. «این باطله‌هایی که این کارخانه در گوشه تالاب رها کرده، همان خاک تالاب است که فقط از آن مقداری نمک برداشته شده است. وقتی این کارخانه خاک تالاب را برمی‌دارد، در آن چاله‌های بزرگ به وجود می‌آورد، بنابراین به جای آنکه باطله‌ها را کنار تالاب بریزند و کوهی درست کنند که بعد منشأ گردوغبار بشود، باید باقی‌مانده‌های خاک تالاب را دوباره در چاله‌هایی بریزند که از آنها خاک برداشته‌اند.»
موضع محیط زیست
به گفته او اگر قرار است این کار را دوباره با کامیون انجام دهند، گردوغبار به وجود می‌آورند، اما سازمان حفاظت محیط‌زیست استان به آنها تحمیل کرده است که حتما باید این کار را با پمپاژ انجام دهند. باقرزاده از سوی دیگر می‌گوید که کارخانه تولید املاح معدنی اراک حق عریض‌ترکردن جاده میان تالاب میقان را ندارد. «این کارخانه باید کانال‌های آب را در طول جاده بیشترکند که جریان آب بهتر شود، البته این کار را تا حدودی انجام داده و عبورومرور جریان آب خیلی بهتر شده است، اما از نظر ما هنوز خیلی کار دارد تا مشکلات تالاب میقان حل شود.»
از نظر باقرزاده وجود یک صنعت با عمر بیست ساله، توان دفاع از زیست تالاب را تحلیل برده است. «ما با صنعتی سروکار داریم که می‌گویند حدود ٤٠درصد ترکیبات صنایع تولیدی مواد شوینده کشور را تأمین می‌کند و نمی‌توانیم یک شبه بگوییم این کارخانه را تعطیل کنید تا اوضاع تالاب میقان سروسامان بیابد، اما نکته مشخص این است که باید به مرور زمان مشکلات و معضلاتی را که کارخانه برای تالاب ایجاده کرده است، حل کنیم، یعنی خود کارخانه تولید املاح معدنی اراک را ملزم کنیم تا در بهبود وضع و رفع مشکلات تالاب درگیر شود.»
این مقام سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره آینده فعالیت این واحد تولیدی هم توضیح می‌دهد: «سیاست ما این است که بیشترین فشار را بر این کارخانه بگذاریم تا اشکالاتی را که به وجود آورده است، رفع کند. البته بخش زیادی هم مسئولیت خود ما است که برنامه مدیریت جامع تالاب داشته باشیم که آن را تهیه کردیم، همچنین بایدکانون‌های گردوغبار اطراف تالاب را رفع کنیم، از طرفی هم آب فاضلابی که به تالاب وارد می‌شود، باید تصفیه کامل شده باشد، اما این آب به درستی تصفیه نمی‌شود که یکی از کارهایی که باید انجام شود، اصلاح روند کار تصفیه خانه است، همچنین مسیر آب فاضلاب باید لایروبی شود، چراکه در حال حاضر رسوب دارد و به جای آنکه آب به تالاب برود، به زمین‌های کشاورزی اطراف آن ریخته می‌شود.»
دیدگاه تان را بنویسید