مالیات بر ارزش افزوده، چه بود و در ایران چه شد؟

گفت و گوی «55 آنلاین» با حیدر مستخدمین حسینی، معاون پیشین وزارت اقتصاد 

55 آنلاین- مالیات بر ارزش افزوده، مالیاتی است که خریدار نهایی باید آن را پرداخت کند و پرداخت چنین مالیاتی، درآمد پایداری را نصیب دولت و شهرداری ها می کند. تعبیر درست یا دقیق تر این نوع مالیات، در حیقت مالیات بر مصرف است ولی عملاً در ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه، قانون در زمان اجرا دچار انحراف شده یا برداشت های متفاوتی از آن به عمل می آید.

این انحراف یا برداشت متفاوت نسبت به مالیات بر ارزش افزوده هم اتفاق افتاده و تولید کننده، درگیر این مالیات می شود و اخذ این مالیات به گونه ای نیست که تولید کنندهف در این زمینه دغدغه نداشته باد.

در گفت و گوی «55 آنلاین» با دکتر حیدر مستخدمین حسینی، مشکلات اخذ مالیات بر ارزش افزوده بررسی شده است. مستخدمین حسینی، در دهه 80 معاون وزیر امور اقتصادی و دارایی بوده و به عنوان نماینده دولت در پیشبرد کار تصویب لایحه مالیات بر ارزش افزوده، در مجلس نقش داشته است. این لایحه در سال 1381 از طرف دولت وقت به مجلس تقدیم شد و در سال 1387 به صورت آزمایشی و برای 5 سال به تصویب مجلس رسید و بعدها اجرای آن تمدید شد.

*****

*در سال های اخیر انتقادات زیادی به مالیات بر ارزش افزوده و نحوه اخذ آن وارد شده و فعالان صنعت و اقتصاددانان، آن را مانعی برای تولید و توسعه کشور می دانند. جنابعالی که در زمان تدوین و تصویب لایحه مالیات بر ارزش افزوده در مجلس، معاون وزارت امور اقتصادی و دارایی بودید، در حال حاضر چه نظری نسبت به مالیات بر ارزش افزوده دارید؟

-مبنای مالیات این است که هر فردی مصرفش بالا می رود، مالیات بیش تری هم باید پرداخت کند، اما فلسفه وجودی مالیات بر ارزش افزوده و تفاوتش با سایر مالیات ها در ساختار بندی اصلاح اقتصاد یک کشور است. برای این که اقتصاد یک کشور از عوامل منفی مثل قاچاق فاصله بگیرد، مالیات بر ارزش افزوده مطرح می شود. اخذ این مالیات، از کشورهای غربی مشروع شد و آرام آرام تقریباً همه جا را فرارگرفت و همه کشورها سعی کردند که از آن بهره بگیرند.

*ایالات متحده آمریکا که بزرگترین اقتصاد جهان است، چیزی به اسم مالیات بر ارزش افزوده ندارد. چرا آمریکا این نوع مالیات را اخذ نمی کند؟

-به دلیل این که آمریکا، سیستم هایی را برقرار کرده که هر شهروندی یک آیدی یا شماره شناساییدارد و تحت آن عنوان، همه نوع فعالیت ها و همه نوع نقل و انتقالات مالی و املاک و دارایی ها و ارتباط آن با حکم های قضایی و راهنمایی و رانندگی و همه مسائل اجتماعی، شناسایی می شود.

بنابراین مجموعه فعالیتی که فرد انجام داده یا مجموعه درآمدی که یک فرد می گیرد در یک جا دیده شده و مشخص است و بر این اساس از آن فرد مالیات و عوارضش را می گیرند.

آمریکا، به این صورت عمل کرده و فرض کنید اگر در ایران گفته شود از مجموع درآمدها مالیات گرفته شود، از کسانی که درآمدهای بیش تر و چندگانه دارند یا چند شغله هستند یا چند فعالیت مختلف انجام می دهند، به تناسب درآمدی که دارند، مالیات گرفته خواهد شد. برای مثال، در ایران اگر یک استاد دانشگاه، در چهار محل یا پنج محل مختلف تدریس می کند، مجموعه درآمد او برای دادن مالیات حساب نمی شود بلکه از محل کار اصلی، مالیات گرفته می شود و محل های دیگر در نظر گرفته نمی شود.

در حالی که در آمریکا کاری که انجام می شود به این صورت است که هر فردی می خواهد مِلکی بخرد یا بفروشد یا می خواهد ماشین بخرد یا بفروشد یعنی اعم از دارایی منقول و غیر منقول یا اگر درآمدهای مختلف دارد یا اگر در جاده و خیابان جریمه می شود یا حکم های قضایی برای او صادر می شود، همه این موارد در آن آیدی مخصوص فرد مشخص است.

اگر فردی در حال رانندگی باشد و مرتکب خطا شود، اول از همه آن کارت را از او به عنوان فرد خاطی می خواهند و مشخصات آن فرد، در آن کارت وجود دارد. آن مشخصات را با دستگاهی که دارند وارد سیستم کرده و متوجه می شوند آیا این فرد، اولین بار است که در حوزه راهنمایی و رانندگی، خطا می کند یا چندمین بار است.

بر آن مبنا هست که تصمیم می گیرند آن فرد را به دادگاه بفرستند یا نه و آیا جریمه کنند یا نه. جریمه های پلکانی در آمریکا وجود دارد و بر مبنای اطلاعاتی که وجود دارد می توان جریمه ها را اِعمال کرد.

حتی ممکن است آن فرد، مجرم بوده و فراری بوده باشد. از این طریق، متوجه می شوند. سیستمی در آن کشور مستقر شده که در هر لحظه، هر نوع فعالیت در حوزه های واردات و صادرات و خرید و فروش، با آن کد آیدی مشخص است. فرض کنید اگر به یک فرد، حقوق داده می شود بر مبنای آن شماره آیدی است یعنی قید می کنند فلانی و با این شماره حقوق دریافت کرد.

*به چه علت کشورهای اروپایی چنین سیستمی نداشته و مالیات بر ارزش افزوده را دریافت می کند؟

-اروپا سیستم دیگری را برای اخذ مالیات مستقر کرده  و البته از دو، سه دهه قبل، بر مبنای کاری که آمریکا در زمینه مالیات انجام داد، اکثر کشورهایی اروپایی هم انجام می دهند. الان که چندین سال است کشورهای اروپایی عضو اتحادیه اروپا هستند، همین شیوه مالیات گرفتن را در پیش گرفته اند. 

قبل از این کار، اروپایی ها مالیات بر ارزش افزوده را جاری کرده بودند ولی مالیات بر ارزش افزوده در اروپا، به قصد کسب درآمد نبود. در کشورهایی اروپایی، قصد این نیست که برای دولت کسب درآمد شود و این موضوع، عامل تفاوت کشورهایی اروپایی و ایران در زمینه مالیات بر ارزش افزوده است.

در کشورهای اروپایی، قصد این بوده که اصلاح ساختار تحقق پیدا کند. در زمانی که من در وزارت امور اقتصادی و دارایی، مسئولیت داشتم چه در کمیسیون های مختلف و چه در صحن مجلس، این نکات را به عنوان نماینده دولت مطرح کرده و از نمایندگان مجلس رای گرفتیم یعنی به اخذ مالیات بر ارزش افزوده رای دادند.

*در زمان تصویب قانون مالیات بر ارزش افزوده، استدلال تان بر چه مبنایی بود؟

-در آن زمان، تاکید من بر دو عامل بود که یکی موضوع، بازتوزیع ثروت از طریق مصرف بیش تر بود یعنی کسانی که از موهبت مصرف بیش تر برخوردارند، مالیات آن را بدهند.

نکته اصلی که بر آن تاکید می کردم، این بود که جلوی قاچاق گرفته شود. برای این که تمام واردات چه مواد اولیه و چه محصول، وقتی از طریق گمرک وارد کشور می شود، لیبل های خاصی روی آنها زده می شود و مواد اولیه وارداتی با همان مشخصات به کارخانه رفته و وارد بخش تولید خواهد شد.

یک مرحله کار، روی آن مواد اولیه انجام می شود و بعد وارد کارخانه بعدی شده تا مرحله بعدی کار روی آن انجام شود.  در نهایت به کارخانه ای می رود که محصول نهایی تولید شود. 

همه این مراحل، با لیبل ها یا برچسب های خاصی، کُد گذاری می شود و مشخص است که این مواد اولیه را چه کسی وارد کرده و به کدام کارخانه و صنایع رفته و به محصول تبدیل شده.

اگر کالا یا مواد اولیه ای باشد که این لیبل ها را نداشته باشد، تشخیص می دهیم که آن کالا یا ماده اولیه، قاچاق است، اما اگر کالایی، لیبل داشته باشد معلوم است که قاچاق نیست یعنی به صورت رسمی وارد کشور شده، مراحل تولید را به خوبی طی کرده، کارخانه های مربوطه فرم ها را پر کرده و مالیات داده اند تا محصول نهایی تولید شده و به فروش می رسد. 

در مرحله نهایی نیز، مالیات بر ارزش افزوده از مصرف کننده نهایی اخذ می شود.در عین حال، مالیات بر ارزش افزوده ای که در مراحل قبل گرفته شده، باید به آنها برگردد یعنی مالیات هایی که سازمان امور مالیاتی از مراحل قبلی گرفته، باید آن مالیات برگردانده شود.

*به نظر شما در ایران، هدف از مالیات بر ارزش افزوده گرفتن، فقط کسب درآمد است؟

-بله. من به طور مشخص و با قاطعیت می گویم هدف اصلی از گرفتن مالیات ارزش افزوده در کشورما، ایجاد درآمد برای دولت بوده است. به همین دلیل و برای مثال، در بودجه سال 1397 در حد 40 هزار میلیارد تومان مالیات بر ارزش افزوده در نظر گرفته شد و سال به سال هم این رقم افزایش پیدا می کند.

الان میزان مالیات بر ارزش افزوده به 9 درصد رسیده است در حالیکه  این مالیات، در ابتدا با 3 درصد شروع شد. 

هدف از این مالیات گرفتن هم، برای سامان دهی سازمانی بود که این کار را انجام می دهد و از دولت بودجه نگیرد. این هدف، هدف کلی از گرفتن این مالیات بود ولی ما می بینیم که الان این مالیات گرفته می شود و دولت در بودجه خودش لحاظ کرده و برای هزینه های مختلف از جمله هزینه جاری استفاده می کند.

*شهرداری ها و دهیاری ها هم سهمی از گرفتن مالیات بر ارزش افزوده دارند و فقط دولت نیست که از این طریق به اصطلاح درآمد دارد.

-بله. آن هم با تصمیم دولت است که از این منابع استفاده کنند.

*در کشورهای اروپایی با درصدهای مختلف مالیات بر ارزش افزوده گرفته شده و بالاخره آن هم مثل ایران درآمد است. همان کشورهای اروپایی، به غیر از هدف کسب درآمد، به چه هدف دیگری هم رسیده اند؟

-بله و ما مالیات بر ارزش افزوده را خودمان خلق نکرده و خلاق آن نبودیم. ما مالیات بر ارزش افزوده را از کشورهای غربی گرفتیم ولی مثل چیزهای دیگر که از غرب می گیریم و آن را به خوبی اجرا نمی کنیم، این مالیات هم یکی از آن موارد است.

مالیات بر ارزش افزوده اجرایی شد تا شفافیت را در اقتصاد ما به نمایش بگذارد و اقتصاد شفاف شود. در نظر بگیرید که اگر کالایی در سطح جامعه هست، با بارکدهای ارزش افزوده، دیده شود متفاوت از کالایی است که این نوع بارکد را ندارد.

الان از بانه که شهر مرزی استان کردستان است، واردات غیر رسمی انجام شده و تلویزیون، یخچال و لوازم خانگی از عراق آورده می شود. در این میان چیزی به عنوان درآمد نصیب دولت نمی شود. چرا که اگر درآمد نصیب دولت شود، دولت آن را برای مردم مصرف می کند. این نوع کالاها را از عراق آورده و مردم هم برای خرید به بانه می روند و یک سفر یک روزه انجام داده و کالاهایی را برای خودشان یا برای فروش تهیه می کنند.

اصلاً دولت هم این نوع واردات قاچاق را پذیرفته ولی حتی دولت می تواند این واردات را در همان جا سامان بدهد و آن را در قالب ارزش افزوده ببرد یعنی هم کسانی که این نوع واردات را انجام می دهند نفع شان را ببرند و هم دولت و مردم نفع ببرند ولی این کار رها شده.

*آیا واقعا گرفتن مالیات بر ارزش افزوده، اثرش مخرب بوده؟

-بله. برای این که مالیاتی که از مراحل مختلف گرفته می شود به مرحله قبلی برگردانده نمی شود. فرض کنید ماده اولیه «الوار» از روسیه آمده و از آن به عنوان ماده اولیه استفاده می شود. 

فردی که صنایع چوبی دارد یک مرحله کار روی آن انجام می دهد یعنی بُرش ها را روی آن الوار انجام داده و چوب ها را با دستگاه خشک می کند. بعد این چوب را به مرحله بعدی در یک شرکت دیگر تحویل می دهد که میز و صندلی تولید کند.

فرضاً آن الواری که وارد کشور شده 100 تومان ارزش دارد. یک واحد تولیدی چوب ها را خشک کرده و آن را به قیمت 120 تومان به کسی که مبلمان یا صندلی یا میز ناهار خوری تولید می کند، می فروشد یا برای ریل گذاری در راه آهن مورد استفاده قرار می گیرد.

ارزش افزوده کاری که انجام شده 20 تومان است و آن را با قیمت 120 تومان به کارخانه مبلمان سازی می فروشد. این کارخانه هم، فعالیت هایی روی آن چوب انجام داده و آن را به قیمت 150 تومان به مصرف کننده می فروشد.

در مرحله اول که 20 تومان ارزش افزوده ایجاد شده، بر مبنای 9 درصد نرخ مالیات بر ارزش افزوده، باید 1.8 تومان مالیات بدهد. سازمان امور مالیاتی این 1.8 تومان را از واحد تولیدی اول دریافت می کند.

وقتی این واحد تولیدی، چوب خشک شده را به واحد بعدی می فروشد با قیمت 120 تومان و آن 1.8 تومان مالیات بر ارزش افزوده است. واحد بعدی آن را به مبل تبدیل کرده و به قیمت 150 تومان می فروشد. 

باز مجدداً 9 درصد از مرحله بعدی، مالیات بر ارزش افزوده دریافت می شود و فرض کنیم این مبل به دست مصرف کننده نهایی می رسد. سازمان امور مالیاتی، باید آن 1.8 تومان مالیات ارزش افزوده به واحد تولیدی اول را برگرداند. چون آن واحد، مصرف کننده نهایی نبوده. الان این کار انجام نشده و مالیات واحد اول پس داده نمی شود.

سازمان امور مالیاتی، مرحله به مرحله مالیات بر ارزش افزوده دریافت کرده و برنمی گرداند. حتی قانون تاکید کرده که باید به صادر کننده برگردد و به صادر کننده هم برگردانده نمی شود. 

فرض کنید اگر هفت مرحله تولید باید انجام شود تا کالای نهایی به دست مصرف کننده برسد، هر واحد بعدی، باید مالیات بر ارزش افزوده را به واحد قبلی بدهد و برگرداند. برای این که در مرحله نهایی، این فروشنده آخر است که باید مالیات را از مصرف کننده نهایی بگیرد و به سازمان امور مالیاتی بدهد. در حال حاضر این کار انجام نمی شود و زور تولید کننده به کسی نیز نمی رسد و البته دولت هم این پول را لازم دارد. 

بعد از 10 سال از اجرای قانون مالیات بر ارزش افزوده، سر وقت شرکت ها آمدند تا این مالیات را دریافت کنند یعنی مالیات 10 سال قبل را از آنها دریافت می کنند. در حالی که ممکن است اصلاً سهامدار آن عوض شده باشد ولی سازمان امور مالیاتی می گوید 10 سال پیش یا 8 سال پیش خرید کردید.

دلیل این کار این است که وضع دولت از نظر تامین مالی خراب است وبه این طریق می خواهند مالیات بگیرد.

سازمان تامین اجتماعی هم که قدرت هم دارد برای خودش اقداماتی انجام می دهد. برای مثال، در کشور ما،  انجمنی به نام انجمن مدیریت ایران تاسیس شده که پول آن از طریق حق عضویت اعضای انجمن تامین می شود. 

فرض کنید هفته ای یک بار، کارگری می آید ساختمان این انجمن را نظافت می کند و کلاً این انجمن 5 نفر نیروی ثابت دارد و حقوقی هم که می گیرند از پول حق عضویت است. ما که در این انجمن فعالیت داریم هیچ دستمزدی دریافت نمی کنیم و حتی کمک هم می کنیم. برای این انجمن، هم مالیات بر ارزش افزوده آمد و مربوط به 10 سال بود و البته مالیات تامین اجتماعی هم آمد و آن هم مربوط به 10 سال بود.

می گفتند شما اگر از استادی دعوت کرده اید که سخنرانی کرده و فرضاً 200 هزار تومان به او بابت سخنرانی داده اید، باید او را بیمه می کردید. تامین اجتماعی می گفت معادل آن زمانی که آن استاد به اینجا آمده، باید بیمه را به حساب ما بریزید. با جمع کردن کل اقدامات 10 سال گذشته، حدود 120 میلیون تومان تعیین کرده بودند. با این کارها، یک انحراف جدی در بحث های مربوط به بیمه و مالیات بر ارزش افزوده ایجاد شد.

همچنین 90 میلیون تومان باید مالیات می داد و مربوط به 10 سال  بوداست. ما گفتیم ارزش افزوده ای در کار نبوده و این انجمن، یک انجمن آموزشی است. 

*پس الان از نظر شما این مالیاتی که گرفته می شود متفاوت از آن چیزی است که شما در در حضور در وزارت اقتصاد در نظر داشته اید؟

-بله. همین طور است. البته اگر یک شرکت فعالیت داشته باشد باید مالیات هم بدهد و فریبکاری هم نباید داشته باشد وگرنه باید جریمه شود، اما از انجمنی که با این جنبه ها ارتباط پیدا نمی کند، نباید مالیات بر ارزش افزوده بگیرند. 

مثل داستان بنزین است که می گویند قیمت بنزین جهانی، فلان مقدار است و بنزین ایران ارزان است و باید به قیمت جهانی برسیم. در حالی که آن طرف معادله یعنی میزان درآمد را در نظر نمی گیرند.

مالیات ارزش افزوده هم همین طور است ولی از هر کاری مالیات می گیرند. متاسفانه نمایندگان مجلس هم که اقتصاد نخوانده اند و مطالعات آنها در این زمینه در حداقل خودش هست، روی یک موج افتاده و می گویند دولت منابع کم دارد پس مالیات بگیریم. یعنی قضیه لوث شده.

من که در صحن مجلس، از مالیات بر ارزش اقزوده دفاع کردم، اصلاً این موضوعات را نگفتم. من فقط در زمان دفاع از لایحه، مسئولیت داشتم و در زمان اجرای این قانون، دیگر مسئولیتی نداشتم.

در آن زمان، من می گفتم قابلیت شناسایی کالاهای مختلف پیدا می شود و می توان جلوی فرار مالیاتی را گرفت. بعد هم معلوم می شود ماده اولیه را چه کسی وارد کرده است، اما به هر حال مالیات بر ارزش افزوده به انحراف کشیده شده و به این سمت رفت که شاهد آن بودیم.

*آن انجمنی که مالیات بر ارزش افزوده برای آن در نظر گرفتند، این مالیات بابت سخنرانی ها بوده و انجمن مبلغی برای حضور در جلسات از شرکت کنندگان دریافت می کرد؟

-الزاما، خیر. در هیچ جای دنیا، بابت این نوع کارها مالیات نمی گیرند. در کشورهای اروپایی مثل آلمان، اگر در یک خانه، دو تلویزیون باشد یک تلویزیون اضافه است و از تلویزیون دوم، مالیات ارزش افزوده می گیرند یا اگر دو دستگاه یخچال باشد، می گویند آن یخچال دوم به برق کشور فشار می آورد و شما باید مالیات ارزش افزوده آن را بدهید. چنین حالتی در برخی کشورها را تفکیک کرده اند. 

در آمریکا هم همین طور است و چند شبکه تلویزیونی دارد که عمومی است. اگر کسی شبکه اضافه ای بخواهد، باید کابل بگیرد و اول این که باید پول را بدهد و بابت آن هم به تعبیر ما مالیات بر ارزش افزوده بدهد ولی در آمریکا بابت این استفاده، مالیاتی می گیرد.