آشنایی با مسجدی حیرت انگیز در هند | مسجد تٌلی در حیدر آباد

نویسنده : حمیدرضا سروری

یکی از مسجدهای دورۀ قطب‌شاهی، مسجد تٌلی(Toli mosque) است که در شهر حیدرآباد هند قرار دارد. بر اساس کتیبه‌ای که در حیاط مسجد کنار آرامگاه صندوقی شکل از سنگ سیاه صیقل داده شده قرار داشته و دو قسمت بوده است، مسجد با تلاش ابن خاتون در سال1043ه. در زمان سلطان عبدالله قطب‌شاه بنا شده است. ((در زمان شاه خیراندیش گردون بارگاه، یافت اتمام این بنا از سعی شیخ پیشوا، خواستم چون سال تاریخش زپیر غیب گفت* شد بحکم شاه عبدالله این مسجد بنا،کتبه لطف‌الله الحسینی التبریزی، سنه1043ه)). بلگرامی عکس کتیبه را در کتاب خود آورده است. نگارنده از جایگاه و محل نگهداری کتیبه آگاه نشد و روشن نیست کجا نگهداری می‌شود! این تنها کتیبۀ موجود درون مسجد نبوده است، خوشبختانه کتیبۀ دیگری که بیانگر ساخت مسجد در سال1671م. است روی محراب آن وجود دارد. در این کتیبه به این موضوع اشاره شده است که مسجد به وسیلۀ موسی‌خان یکی از صاحب‌منصبان قطب‌شاهی در دورۀ فرمانروایی عبدالله قطب‌شاه(1672-1626م) به سال1671م. بنا گردیده است: ((لمن الملک الیوم الله الواحد القهار- موسی‌خان بنا کرد این مسجدش* که شد مستعد دور شاه عبدالله، بتاریخ مسجد چنین شدند* ابنا کرد مسجد بنام خدا، سنه1082ه)).

 به نظر می‌رسد بنای اصلی مسجد در سال1671م. دچار دگرگونیهای اساسی شده و آنچه که امروزه می‌بینیم در واقع مسجدی است که برجای مسجد قدیمی‌تر بنا شده، مسجد در باغی بزرگ و روی سکو بنا شده است. البته این باغ به دلیل رشد شهرنشینی به شکل عملی دیگر وجود خارجی ندارد! سکو از سه سو دارای پله است و نمای بیرونی مسجد دارای پنج تاق و دو منارۀ بلند است. موسی‌خان محلدار وزیر عبدالله قطب‌شاه و یکی از فرماندهان نظامی ارتش قطب‌شاهی بوده است. نویسندۀ کتاب گلزار آصفیه از این مسجد با عنوان مسجد دمری(Damri Masjid) نام می‌برد و به کمک مالی عبدالله قطب‌شاه به موسی‌خان برای ساختن این مسجد اشاره کرده است. تزئینات گچبری درون مسجد بسیار جالب توجه است و در بخشی از گچبریها تلاش شده نمونۀ کوچک شدۀ مسجد به شکل گچبری نمایش داده شود. نقشمایه مدالی شکل رایج در گچبریهای شاهان مسلمان دکن و قطب‌شاهیان در این‌جا هم کار شده و درون برخی از مدالها نیز نامهای پروردگار، پیامبر اسلام و امام اول شیعیان نوشته شده است. کتیبۀ دیگری به اردو روی بخشی از محراب نوشته شده است که به مرمت مسجد در دورۀ فرمانروایی میر عثمان علی‌خان، آخرین فرمانروای آصف‌جاهی(نظام حیدرآباد) درسال1920م. و ابتدای فرمانروایی او(1948-1911م). اشاره شده است.((کوشش حیدری و اختر یزدانی*آل احمد تصدق...لفضل یزدان- ترمیم کی تاریخ...تولی مسجد موسی‌آباد به عهد عثمان 1338ه)). آرامگاه صندوقی شکلی از سنگ سیاه صیقل داده شده در حیاط مسجد دیده می‌شود که همانند دیگر سنگ گورهای قطب‌شاهی در مجموعۀ آرامگاهی قطب‌شاهیان در حیدرآباد است. هرچند هیچ کتیبه‌ای ندارد و از نام و نشان صاحب گور آگاهی نداریم. موسی‌خان نقش مهمی در برتخت نشستن ابوالحسن تناشاه(1687-1672م). آخرین پادشاه قطب‌شاهیان داشت و اوضاع نابسمان پس از مرگ عبدالله قطب‌شاه را سرو سامان داد، هرچند در پایان اورنگ‌زیب با حمله به قطب‌شاهیان باعث فروپاشی آنان شد.

منبع

Bilgrami Asafjahi, Syed Ali Asgar.1992, Landmarks of the Deccan: A Comprehensive Guide to the

Archaeological Remains of the City and Suburbs of  Hyderabad.Reprint.New Delhi,1992.(first published 1927).published by J.Jetley.pp.نبع

20م. وو اختر یزدانی*آل احمد تصدق...لفضل یزدانباد) اشاره شده است.جد در دورۀ فرمانروایی میر رخی از مدالها نیز نامهای پروردگار.65-67