عوامل غیراقتصادی هدایت شهروندان به مهاجرت کدام‌اند؟ | علیه ارزش‌های شهروندان

نویسنده: سعید ملک 

این روزها تب مهاجرت بسیار داغ شده است، از صف‌های انتظار طولانی مدت شرکت در کلاس‌های آمادگی آزمون زبانهای خارجی تا توئیت‌های ایرانیان معترض به طرح صیانت از فضای مجازی و حتی جست‌وجوی عبارت «مهاجرت» در موتور جست و جوی گوگل.

هر چند شرایط بد اقتصادی و عدم قطعیت‌های فراوان در نظام اقتصادی ایران باعث افزایش تدریجی آمار مهاجرت در طول دهه‌های اخیر شده است، اما نمی‌توان به آسانی از عواملی که به صورت ناگهانی میل به مهاجرت را افزایش داده‌اند، گذشته از قطع دسترسی شهروندان به اینترنت در آبان ۹۷ تا تصویب طرح جنجالی برای محدودیت‌های بیشتر در فضای مجازی، در مرداد ۱۴۰۰. همان‌طور که در نمودار مشاهده می‌کنید، بعد از اتصال ایران به اینترنت جهانی در هفته اول آبان ۱۳۹۸، پس از قطعی یکماهه، جست وجوی عبارت «مهاجرت» در گوگل به صورت نجومی افزایش پیدا کرده است. نکته قابل توجه و مهم عدم افزایش چشمگیر جست‌وجوی عبارت‌های مرتبط با مهاجرت در بازه‌های زمانی جهش نرخ ارز است. رشدهای چشمگیر در زمانی بوده است که حاکمیت ارزش‌هایی نظیر دموکراسی، خودآیینی، رضایت آگاهانه، شفافیت، پاسخگویی و اعتماد را نادیده گرفته و سعی در محدودیت شهروندان داشته است (قطع دسترسی به اینترنت بین‌الملل در سال ۹۸ و قانون صیانت از فضای مجازی در سال ۱۴۰۰).

همچنین داده‌های جمع‌آوری شده نشان می‌دهد که تعداد کل مهاجران ایرانی الاصل از حدود نیم میلیون نفر قبل از انقلاب به 1/3 میلیون نفر در سال ۲۰۱۹ افزایش یافته است که به ترتیب 1/3 و 8/3 درصد از جمعیت کشور بوده است. به طور تقریبی، از هر پنج مهاجر ایرانی، سه نفر پس از گرفتن اقامت دائم یا اجازه کار در خارج از کشور، یکی از طریق‌پذیرش دانشگاه و یکی با دریافت پناهندگی کشور را ترک کرده‌اند. همچنین تخمین زده می‌شود که در مجموع حدود ۷۰۰ هزار فرد ایرانی الاصل در دانشگاه‌های خارجی تحصیل کرده‌اند. روند تعداد دانشجویان ایرانی الاصل که در دانشگاه‌های خارجی ثبت نام کرده‌اند، سه مرحله متمایز را نشان می‌دهد تعداد در دهه منتهی به انقلاب ۵۷ به سرعت افزایش یافته است. در آن دوره به دلیل توسعه سریع و صنعتی شدن ایران و ظرفیت محدود آموزش عالی در کشور، فارغ التحصیلان دانشگاه‌های خارجی تقاضای زیادی داشتند و از این رو انگیزه بازگشت به خانه را داشتند. سپس در دو دهه پس از انقلاب تعداد دانشجویان ثبت نام شده به طور قابل توجهی کاهش یافته و پس از آن دوباره روند صعودی داشته و به رکورد ۱۳۰ هزار نفر رسیده است. طی چند دهه گذشته، نسبت دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد به کارشناسی او همچنین دانشجویانی که قبل از ثبت نام در خارج از کشور اقامت داشتند (کودکان با خانواده خود مهاجرت کرده‌اند) افزایش یافته است، در حالی که گرایش دانشجویان برای بازگشت به ایران از ۹۰ درصد در سال‌های ۱۹۷۰ به کمتر از ۱۰ درصد در زمان حال کاهش یافته است. به علاوه، حدود ۱۱۰ هزار دانشمند ایرانی تبار وابسته به دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی خارج از ایران شناسایی شده‌اند که این رقم به طور تقریبی معادل یک سوم کل منابع انسانی ایران در تحقیقات، و بدون شک سهم بسیار بیشتری بر اساس بهره‌وری و اثرگذاری است. به عنوان یک شاخص برای مسأله فرار مغزها به طور کلی می‌توان به این مسأله توجه کرد که تعداد کل دانشمندان فعال در جمعیت مهاجر ایرانی از سال ۲۰۰۰ تاکنون ۱۰ برابر افزایش یافته است (Stanford Iran 2040 Project) پدیده جاری مهاجرت در ایران را می‌توان به تاثیرات پیچیده عوامل متعددی نسبت داد، شامل ضعف‌های اجرایی و عملکردی، نوسانات سیاسی، عدم اطمینان از چشم انداز اقتصادی، و عوامل اجتماعی - جمعیتی، در ادامه به بررسی موضوعی می‌پردازیم که همانند کاتالیزور فرآیند علاقه به مهاجرت را در این روزها سرعت بخشیده است، یعنی عدم توجه به ارزش‌ها در تنظیم‌گری فضای مجازی و سیاستگذاری.

ارزش چیست؟

تعریف‌های زیادی از ارزش ش ده است ولی می‌توان گفت ارزش‌ها امور مختلفی هستند که ذی‌نفعان آنها را خوب مطلوب می‌دانند و به تحقق آنها اهمیت میدهند. در واقع ارزش‌ها چیزهایی هستند که برای ما خوب هستند (varieties of goodness). ارزش به چیزی که یک ش خص یا گروهی از مردم در زندگی مهم می‌دانند اشاره دارد (2006 ,Friedman)، ارزش‌ها اعتقادات پایدار هستند، مسائلی که مردم احساس می‌کنند باید برای تحقق آنها تلاش کنند تا نه تنها خودشان بتوانند زندگی خوبی داشته باشند بلکه جامعه خوب نیز محقق شود..(Van de Poel, 2011)

طراحی سیاست‌های تنظیم‌گری برای ارزش‌ها

یکی از رویکردهای مهم و مورد توجه قرار گرفته در حوزه سیاستگذاری، رویکرد تنظیم‌گری برای ارزش‌هاست. طبق این رویکرد سیاست تنظیم‌گری پایدار، سیاستی است که در آنها ارزش‌های ذینفعان در نظر گرفته شود و تعارضات بین ارزش‌ها حداقل شود. در همین راستا برخی از ارزش‌های مهم شهروندان که باید در تنظیم‌گری مورد توجه قرار گیرد عبارت‌اند از: ارزش دموکراسی، عدالت، خودا بینی، رعایت حریم خصوصی، رضایت آگاهانه شفافیت، پاسخگویی، اعتماد، به عنوان مثال در زمانی که اطلاعات بسیار زیادی در مورد افراد جمع‌آوری می‌شود، به خصوص در فضای دیجیتال، حق تنها بودن و رها شدن از نظارت، یعنی حفظ حریم خصوصی، بسیار مهم می‌شود، حق حریم خصوصی یک حق جهانی انسانی است، سیستمهای رایانه‌ای که جمع‌آوری و پردازش داده‌ها را انجام می‌دهند باید برای مراقبت از حریم خصوصی طراحی شوند. وظیفه اصلی طراحان سیاست ایجاد ارزش برای شهروندان و سیستم‌هایی است که آنها را طراحی می‌کنند. در طراحی برای پایداری، طراحان نقش مهمی دارند، یعنی علاوه بر اهمیت دادن به ارزش‌های شهروندان، آنها باید اطمینان حاصل کنند سیاست‌های آنها به تخریب کمتر کشور و همچنین برابری اجتماعی بیشتر منجر می‌شود.

اگر به بازه‌های زمانی که در آن جستوجوی عبارت‌های مرتبط با مهاجرت مورد توجه شهروندان قرار گرفته است بنگریم، متوجه خواهیم شد که آن بازه‌ها در حوالی سیاست‌های تنظیم‌گری قرار دارند که در آنها به ارزش‌های شهروندان توجه نشده است، یعنی اواخر آبان ۹۸ و اوایل آذر ۹۸ که اینترنت بین‌الملل برای یک ماه مسدود شده بود و همچنین مرداد ۱۴۰۰ که طرح جنجالی صیانت از فضای مجازی در اولویت مجلس شورای اسلامی قرار گرفت. در پنج سال سیاستگذاری‌هایی که در آن ارزش‌های شهروندان نادیده گرفته شده‌اند همواره محکوم به شکست بودند. از فیلترینگ تلگرام تا مسدودسازی یکماهه اینترنت بین‌الملل در آبان ۱۳۹۸. در این رویکرد همواره ارزش‌هایی نظیر دموکراسی، خودآیینی، رضایت آگاهانه، شفافیت، پاسخگویی و اعتماد، نادیده گرفته شده‌اند. حاکمیت بعد از فیلترینگ تلگرام با حمایت همه جانبه مادی و معنوی از پیام رسان‌های داخلی سعی در جایگزینی آنها کرد ولی حتی به این نکته نیز توجه نکرد که مصنوع تکنیکی مانند اپلیکیشن تلگرام نیز خودش ارزش‌هایی دارد، ارزشی نظیر رعایت حریم خصوصی، از این رو به علت عدم اعتماد مردم به حفظ حریم خصوصی در پیام‌رسان‌های ملی، این پروژه نیز با شکست بزرگ مواجه شد.

در حالی که در کشورهای پیشرفته رویکردهای طراحی برای ارزش‌ها بسیار مهم شده‌اند، از رعایت ارزش‌های مرتبط با محیط زیست و پایداری در طراحی پل و جاده، تا قانون طراحی کاربردپذیر برای همه انگلستان، ولی در ایران همواره این موارد نادیده گرفته شده‌اند و نتیجه آن چیزی جز شکست سیاست‌های تنظیم‌گری سیاستگذار و افزایش نارضایتی نبوده است. در نهایت باید بار دیگر به این نکته اشاره کرد که بدون دخالت دادن ارزش‌های ذی‌نفعان هیچ سیاستی در طول زمان پایدار نخواهد ماند، به خصوص سیاست‌های تنظیم‌گری.