تبعات زلزله در فصل زمستان

در روز هفدهم شهریور 99 زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 5.1، شهر رامیان در استان گلستان و روستاهای اطراف آن را به لرزه درآورد و خسارت‌هایی بر جای گذاشت. این آسیب‌ها، به‌ویژه در مناطق قورچای و ویرو، به برخی ابنیه وارد شد. البته کسی کشته نشد، ولی 40 نفر از اهالی دو روستا از توابع بالادست شهرستان رامیان مصدوم شدند و 9 روستای کوهستانی منطقه خسارت دید. اکنون خبر می‌رسد که با آمدن فصل سرما در محدوده زلزله‌زده شهرستان رامیان بسیاری از مردم روستا‌های کوهستانی قورچای و ویرو هنوز در حال ساخت‌وساز منازل خود هستند. تعدادی از آنها در چادر‌ها و منازل بستگان خود شب و روز را سپری می‌کنند تا خانه‌هایشان ساخته شود. بارش برف و سرمای یخبندان در این مناطق باعث شده تا ساخت‌وساز منازل به کندی پیش برود. خسارت‌دیدگان این روزها در حالی مشغول بازسازی هستند که برف و سرما از راه رسیده و شرایط را سخت کرده است. البته سؤال مهم همچنان باقی می‌ماند که چرا وقتی محدوده آسیب‌دیده به چند روستا محدود است، بازسازی و نوسازی منازل مردم بیش از سه ماه طول کشیده است؟ در تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران زمین‌لرزه‌های مهمی در زمستان رخ داده‌اند. به‌ویژه در مناطق سردسیری مانند تبریز و آذربایجان و همچنین بروجرد لرستان مشکلات بیشتری از زمین‌لرزه‌ها در زمستان برای مردم زلزله‌زده گزارش شده است. زمین‌لرزه تبریز 1272 میلادی در زمان پادشاهی اباقاخان فرزند هلاکوخان مغول رخ داده است. در این مورد در جامع‌التواریخ رشیدی (تألیف 704 ه.ق) خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر غازان‌خان و سلطان محمد خدابنده (الجایتو) می‌نویسد: «در صمیم زمستان به محروسه تبریز زلزله عظیم حادث شد و تا چهار ماه گاه‌گاه زمین حرکت می‌کرد». در جامع‌التواریخ نوشته شده است: «در زمستان در تبریز زلزله سخت حادث شد چنانکه سر منارها افتاد و خانه‌ها خراب شد». زمین‌لرزه سال 1780 میلادی است که با توصیف‌هایی که از تلفات و خسارت‌های ناشی از آن مکتوب شده، مشخص است که از همه زمین‌لرزه‌های تبریز سخت‌تر و هراس‌انگیزتر بوده است. 

نخستین تکان‌های سخت آن دو ساعت از شب ششم ژانویه 1780 م (16 دی 1158 شمسی) گذشته روی داده و تا بامداد فردای آن زمین همچنان تکان‌های سخت می‌خورده و... . آمار کشته‌شدگان در این زمین‌لرزه را تا 120 هزار نفر نوشته‌اند. یکی از مهم‌ترین زلزله‌های بزرگ زمستان در ایران زلزله سیلاخور درود لرستان در بامداد سه بهمن ۱۲۸۷ش (۲۳ ژانویه ۱۹۰۹ میلادی) است. زمین‌لرزه فاجعه‌بار دره سیلاخور در جنوب شرق بروجرد در دره پرجمعیت سیلاخور، با خسارت‌های بسیار همراه بود. در مجموع، ۱۲۸ روستا آسیب دید که از میان آنها ۶۴ روستا به‌کلی ویران شد و شمار کشتگان در آنها بین شش هزار تا هشت هزار نفر برآورد شد. پس‌لرزه‌های شدید تا پنج ماه ادامه داشت. به شدت آسیب‌های پدیدآمده بر اثر زمین‌لرزه اصلی ‌با وقوع پس‌لرزه‌ها افزوده شد. در خارج ایران نیز زلزله مهم ۲۳ ژانویه ۱۵۵۶ میلادی شانکسی چین در بعضی منابع به عنوان مرگ‌بارترین زلزله تاریخ بشر معرفی شده است؛ چراکه در نتیجه آن ۸۳۰ هزار نفر تلفات در گزارش ثبت شده است. در زمان رخداد این زمین‌لرزه، میلیون‌ها نفر از مردم در غارهای لسی (خاک رسی و سیلتی) زندگی می‌کردند. بر اثر این زمین‌لرزه، زمین‌لغزش‌های متعددی رخ داد که این غارها را نابود کرد و شاید این عامل مرگ‌ومیر بالای این زلزله بوده باشد. زلزله در شرایط برف سنگین و دمای سرد باعث ایجاد مشکلات جدی می‌شود. زلزله 17 ژانویه 1995 کوبه ژاپن (27 دی‌ماه 1373ش) رخدادی مهم در ژاپن با شش‌هزارو 434 کشته بود که در زمستان رخ داد و مردم بی‌خانمان مجبور شدند در معرض سرما قرار بگیرند. در ژاپن نیمی از کشور در معرض باران‌های شدید است و بسیاری از شهرها حدود چهار ماه در سال شاهد بارش برف سنگین هستند. بنابراین در کشوری بسیار لرزه‌خیز مانند ژاپن با مشکل مضاعف در زمستان مواجه هستیم. در مورد زلزله‌های زمستان، تلاش اصلی که در مطالعات تاکنون انجام شده متمرکز بر اضافه‌بار برف برای ساختمان‌ها بوده است. به نظر می‌رسد که به‌ویژه برای مناطق سردسیر لرزه‌خیز در ایران، برنامه‌ریزی برای واکنش اضطراری در زیر برف نیز لازم است انجام شود.

* استاد پژوهشگاه بین‌‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله