[ مهتاب جودکی ] مرمتگران روی بام بازار تاریخی‌اند، بتن‌های سنگین را از گنبد و جریب برمی‌چینند و در آفتاب تند لار بام را کاهگل می‌کنند. هم آفتاب تند است و هم باران، سخت. آخرین باران که سال پیش آمد، در چند دقیقه بام قیصریه را پوشاند، از جرزها گذشت و به گنبد و چهارسوق رفت و سقف چند حجره به چک چک افتاد. صاحب حجره‌ها مثل قبل گفتند ای داد که سقف بازار تاریخی، روی سرمان خراب شد. نشد؛ مثل سال‌های دور که هیچ دیواری از لرزش زمین به خود نلرزید و قیصریه سر پا ایستاد تا هزار سال بعد. باران آخر اما در خانه‌های متروکه دور بازار جمع شد و نمی به دیوارها نشاند. آخرین نوسازی بازار به زمان ناصرالدین شاه قاجار برمی‌گشت و این بار، در روزهای خلوتی بازار، سنگ‌های سفید چیده‌شده کنار دیوار قیصریه به چشم آمد و چند مرد مرمتگر در گرمای فارس، روی بام بازاری ایستادند که قدیمی‌ترین سازه زنده و فعال تجاری ایران و شاید جهان است؛ مجموعه‌ای تاریخی که گنبدی سنگ‌تراش دارد و چهار دالان طولانی‌اش صلیب‌وار و در یک چهارسوق یکدیگر را قطع کرده‌اند؛ دالان جنوبی، شرقی و غربی‌اش ١٣ حجره دارد و دالان شمالی‌اش ١٤ حجره.
روزگاری دور این شهر مرکز مال‌التجاره سرزمین‌های ساحلی دریای پارس بود. سکه نقره خالص لاری در آن ضرب می‌شد، کاروانسراهای بسیار داشت (که اغلب تخریب و فراموش شدند) و اقلام دارویی و نظامی‌اش به هند و اروپا صادر می‌شد. این بود که قیصریه رونق داشت. هنوز هم رونق دارد و مسافران صبح‌ها از بستک و لنگه و خنج و گراش و اوز به این بازار می‌آیند و در خنکای عصر به شهرشان برمی‌گردند. هر چند شیوع کرونا و تعطیلی‌های گاه و بیگاه بازار قیصریه را خلوت‌تر کرده است.
با گنبد چه می‌کنید؟
این سنگ‌های سفید برای چیست؟ بعضی اعتراض کرده‌اند و بین مهندسان و دوستداران میراث فرهنگی بحث در گرفته است. یکی می‌پرسد: «استفاده از سنگ‌ها چطور می‌تواند مجاز و به صلاح بنا باشد؟ آیا اضافه‌کردن مصالح سنگین به بنایی که به ثبت میراث رسیده الحاقی نیست؟ یا سنگ باعث سنگینی بنا نمی‌شود؟» و دیگری گفته: «بعضی گفته‌اند اگر از مصالح سنگ برای پوشش سقف و گنبد استفاده شود، اشتباه بزرگی است. تمام تلاش مهندسان سازه سبک‌سازی سقف‌هاست. از لحاظ فنی هم ایجاد بار اضافی روی چنین گنبد بزرگی آن هم با سنگ در حد تخریب عمدی گنبد و سقف بناست.» می‌گویند نکند اتفاقی که برای گنبد شیخ لطف‌الله افتاد تکرار شود یا نکند این گنبد، بعد از سرگذراندن آن همه زلزله، از هم بپاشد.
صادق زارع مسئول واحد نظارت در اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس است و باخبر از آنچه روی بام بازار می‌گذرد. نیروهای او در دو بخش در حال کارند؛ گنبد و راسته‌های اصلی. زارع توضیح می‌دهد که این سنگ‌های سفید، آب‌چک سنگی است. «آب روی گنبد پایین می‌آمد و از بدنه بام نفوذ می‌کرد و به چهارسوق می‌رسید. زمستان پارسال هم شایعه شد که چهارسوق گنبد فروریخت اما فقط نفوذ آب بود. حجم زیادی اندود سیمان روی طاق و ساق (جریب) گنبد و همین‌طور بدنه‌ها بود و باید حذف‌شان می‌کردیم. در جلسه شورای فنی استان پیشنهاد شد که گنبد را به صورت آب‌چک سنگی کار کنیم؛ همان نمونه سنگی که در خود بازار کار شده و هم در کاروانسراهای پیرامونی. شورای فنی به این نتیجه رسید در کاروانسراهای سنگی و در خانه‌ها، همه‌جا آب‌چک سنگی داشته‌ایم و می‌توانیم در بازار هم کار کنیم. به این سنگ می‌گویند سنگ اتابک؛ مخصوص این منطقه است و اینجا به وفور در سازه‌ها استفاده شده حتی در چهارسوق در بخش گنبد بازار قیصریه از این سنگ استفاده می‌شد. سنگ قبلی گنبد از عهد صفوی مانده و رنگ کهنگی به خود گرفته است. شکل ظاهری سنگ‌های داخل هم به مرور به کهنگی رفته. این سنگ‌هایی که ما استفاده می‌کنیم نو است و فکر می‌کنند چیز دیگری است. مدتی بگذرد این هم شبیه آن می‌شود.»
دیوارهای داخلی بازار سنگی است اما کارشناس اداره میراث فرهنگی استان می‌گوید که در گذشته گچ بوده و با بنا سازگاری داشته است: «راسته‌ها را سنگ زده‌اند اما از قدیم پوشش آن اندود گچ بود و به مرور زمان ریخت. هر کجای بازار قیصریه از پی تا سازه همه سنگ و گچ است. وقتی سیمان را برداشتیم، شکاف‌های خیلی عمیقی در دیوار بود. گنبد را هم بتن کرده بودند و ما همه بتن‌ها را حذف کردیم تا بار زیاد روی گنبد حذف شود و بعد استحکام‌بخشی و دوخت و دوز کردیم و دوباره گچ کردیم؛ همان‌طور که از ابتدا بود.» در کتاب فارسنامه ناصری تألیف حاجی میرزا حسن طبیب هم آمده که «دیوار و طاق‌های داخلی و خارجی آنها را از گچ خالص و سنگ‌تراشیده، منبت و مقرنس ساخته‌اند و چندین مرتبه آن را تعمیر نموده‌اند و در سال ١٠١٥ هجری قمری حاجی قنبرعلی بیگ ذوالقدر جهرمی، وزیر خطه لار قیصریه را تعمیری لایق نمود. چنان که در پیشانی طاق بزرگ چهارسوق قیصریه این قطعه را نگاشته‌اند و تاکنون باقی است: شکر خدای که باز بتابید کردگار / در عهد پادشاه جهان سایه خدای.../ از قیصریه‌ای که هوای فضای اوست / همچون نسیم باغ بهشت است غمزدای / تاریخش از خرد طلبیدم جواب گفت / دارالامان لار شد احیا ازین بنای.» این شعر هنوز در قیصریه است اما بنا هیچ تابلویی ندارد.
آنها قرار است با ٢٠٠میلیون تومان بودجه و ٧٥ میلیونی که سال پیش تخصیص داده شد، تمام چهارسوق و پشت‌بام را اندود کاهگل کنند، استحکام‌بخشی انجام دهند و آب‌چک‌های سنگی کار بگذارند و اگر پول‌شان رسید، راسته‌های اصلی را هم اندود کنند. زارع می‌گوید که منظر و حفاظت برای اداره میراث مهم است: «از لحاظ حفاظتی کار بسیار درستی انجام داده‌ایم و دیگر آب به بدنه‌ها حرکت نخواهد کرد و در جرزها نفوذ نمی‌کند و به گنبد و چهارسوق نمی‌رود. آب‌چک سنگی تعریف شده تا به واسطه آن اجازه ورود آب به بنا و دیوار داده نشود و به لحاظ منظری در کاروانسرای نو و گلشن هم گچ کار شده است.» یک تفاهم‌نامه چهارجانبه هم میان اداره کل میراث استان، بازاری‌ها، شهرداری و اداره کل راه‌وشهرسازی لار در دست انعقاد است تا هر کس به سهم خود در طول سه سال سامانی به بازار بدهد.
مدرسه زیر بانک را نمی‌فروشند
باران زمستان چنان تند بود که «مدرسه زیر بانک» را پر از آب کرد؛ لاری‌ها این‌طور می‌نامندش. سازه‌ای است در شهر قدیم لار در محله آب‌فروشان، درست در ضلع شمالی بازار قیصریه و روبهروی برکه (آب‌انبار) آب‌فروشان. این خانه یکی از سه کاخ قدیم لار بود، خانه‌ای چهارفصل با معماری کم‌نظیر اما الان چه از آن مانده؟ متروکه و مخروبه. صمد کامجو، عضو پیشین شورای شهر و عضو انجمن دوستداران میراث فرهنگی لارستان، می‌گوید این خانه از اولین مدارس لارستان و مدتی هم دادگاه لارستان بوده است. «پارسال که سیل آمد، دو سه خانه اطراف بازار آب‌گرفته شد و به قیصریه آسیب زد. خراب‌ترین این خانه‌ها توکلی است. قدیم یکی از مسئولان بلندپایه لار در آن ساکن بود و تخریب شد و الان فردی به اسم توکلی مالک است. خودش در لار نیست و دیگر خرج این خانه نمی‌کند. درست چسبیده به بازار و با هر بارندگی، از آب پر می‌شود. بعد از آن باران زمستان بخشی از بازار را مرمت کردند اما اساسی نبود. باید خانه‌های اطراف را تملک کنند و مراقب خانه توکلی باشند. باید بدانند که چه گوهر گرانبهایی کنار قیصریه دارند. اگر این کاخ در اصفهان یا یزد بود قابش می‌گرفتند اما این خانه ساخته‌شده از گل و چوب با هر بارندگی خراب‌تر می‌شود.» باران به رودهای فتحعلی‌خانی و بَروَند می‌ریزد؛ دو رودخانه فصلی بزرگ که از کنار قیصریه رد می‌شود. کامجو می‌گوید که فاصله بَروَند تا قیصریه به صد متر هم نمی‌رسد و فتحعلی‌خانی هم مدت زیادی است که لایروبی نشده: «اگر سیل بیاید بازار و میدان آبگرفتگی می‌شود. شهرداری وظیفه دارد که این رود را لایروبی کند اما نزدیک ٦٠ تا ٧٠سال است که فتحعلی‌خانی لایروبی نشده است. این‌طور اگر باشد، سیل سال ٧٢ یا ٨٨ اگر تکرار شود، قیصریه را نابود می‌کند.» یاوران شورای محله‌های قنبر بیگی، نو، گردان، آردفروشان، خرمن‌زار و پیرغیب سال پیش نامه‌ای نوشتند و از شهرداری درخواست کردند که این رود لایروبی شود، اما نشد.
بدون پایگاه، بدون بودجه
سال پیش (درست چهارم تیر سال ٩٨) که علی‌اصغر مونسان حکم سرپرستی وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری داشت، به لار سفر کرد. همان‌جا پیش روی اهالی شهر گفت که ۷۰میلیارد ریال اعتبار برای مرمت بازار قیصریه، قلعه اژدهاپیکر و باغ نشاط تخصیص داده است. او گفته بود که «برای سال جاری قرار بر آن شد که جمعا مبلغ ۷۰میلیارد ریال برای مرمت بازار، قلعه اژدهاپیکر و باغ نشاط از محل اعتبارات ملی و استانی در نظر گرفته شود و به‌زودی کار مرمت بازار قیصریه شروع شود.» و قیصریه را از اماکن مهم تاریخی دانسته بود که طرح بسیاری از بازارهای قدیمی برگرفته از آن است. بعد بودجه را تقسیم‌بندی کردند و گفتند ٢میلیارد تومان سهم قیصریه است اما دست آخر فقط ٢٠٠میلیون تومان به قیصریه رسید؛ بیست‌وششم خرداد امسال خبر آمد که مرمت استحفاظی و اضطراری بازار قیصریه لار با اعتباری بیش از ٢٠٠میلیون تومان آغاز شده است. عبدالرضا نصیری، معاون میراث‌فرهنگی استان فارس هم توضیح داد: «این عملیات شامل اجرای اندود استحفاظی کاهگل بخش بام چهارسوق و مرمت بدنه و احیای ناودان‌های بخشی از راسته‌های اصلی بازار است.» به گفته او در سال ٩٨ با اعتباری بیش از ٧٥میلیون تومان، مرمت استحکام‌بخشی ساق گنبد چهارسوق انجام شد.
با ٢٠٠میلیون تومان چه می‌شود کرد؟ سیما علویه، رئیس اداره میراث فرهنگی لار، می‌گوید: «با توجه به حجم مسائل بازار این بودجه اندازه سر سوزنی است. درباره آن نامه زده و مکاتباتی کرده‌ایم. نامه را به شیراز داده و پرسیده‌ایم که این بودجه کجا رفت؟ حتی از کانال فرمانداری، دفتر نماینده مجلس و شیراز پیگیری کردیم. از شیراز به ما اعلام کردند که با تهران مکاتباتی داشته‌اند. ما تمام تلاش‌مان را کردیم و حالا باید منتظر بود. امیدواریم که مسئولان امسال به وعده‌هایشان عمل کنند.»
به گفته او با توجه به اینکه لار پایگاه بافت تاریخی دارد، می‌توانستند بودجه را از کانال پایگاه بافت اختصاص بدهند. «درست است که هر شهری محدودیت بودجه‌ای دارد اما می‌شد به حساب پایگاه واریز کرد و پایگاه این بودجه را در بافت تاریخی کار کند و بازار هم بخشی از بافت است.» ٥ شهرستان در استان فارس علاوه بر داشتن اداره میراث فرهنگی، از امتیاز پایگاه میراث فرهنگی برخوردارند؛ شیراز، مرودشت، کازرون، سروستان و لار، اما هشت ماه است که پایگاه میراث فرهنگی لار رئیس ندارد و فعالیت‌های آن متوقف شده است.
نامی از قیصریه در یونسکو نیست
قیصریه تاریخی کهن دارد. اول بار ابن بطوطه سیاح در سال ٧٤٨ قمری (حدود ۷۰۰سال قبل) از عبورش از لار نوشت و اشاره‌ای به بازار کرد. بعدها بسیاری از قیصریه گفتند. منوچهر عابدی‌راد، نویسنده تاریخ مفصل لارستان از این قدمت گفته است: «نیکولا دوارتاربلو در سال ١٦٠٦ برابر با ١٠١٦ قمری و حدود سه‌سال پس از سقوط سلسله امیران میلادی لار توسط شاه‌عباس توصیفات کامل‌تری از بازار قیصریه دارد.» او می‌نویسد: «من در شهر بازاری دیدم که هم به خاطر میوه‌هایش و هم به خاطر پارچه‌ها و همه چیزهای مورد نیاز انسان، یکی از بهترین بازارهایی بود که در پارس دیده بودم. این بازار در مجموع به شکل صلیبی است و در پای گنبد چشمه‌ای با چند فواره دیده می‌شود که آب آن به درون حوض گردی می‌ریزد، آنگاه داخل کانال‌های زیرزمینی جاری می‌شود و باغ‌های اطراف را آبیاری می‌کند.» از این حوض خبری نیست. یا در کتاب لارستان کهن که تحقیقی درباره لارستان قدیم (تألیف احمد اقتداری، آذر ١٣٣٤) است، سفرنامه شوالیه شاردن چاپ پاریس ١٨١١ نقل شده که در روز پنجم سفر، گذرش به قیصریه افتاده: «روبهروی قصر حاکم، یک در ورودی بزرگ است که مدخل یک بازار را نشان می‌دهد که به نام بازار شاه‌عباس نامیده می‌شود. برای اینکه به وسیله این پادشاه ساخته شده و مانند قصر حاکم است و دارای یک قیصریه و سوق‌های عالی است. در هریک از این سوق‌ها یا گالری‌ها، ١٦ باب مغازه است که دارای یک دکان عقبی و یک زیرزمین نیز برای انبار است.» دن دو سیلوا فیگوئرا هم در سال ١٦١٤ تصویری روشن‌تر از بازار ترسیم کرده: «بازار از خارج یک مکعب کامل است. دیوارهای بسیار بلند دارد که از سنگ‌تراش بسیار سخت و بسیار سفید ساخته شده. در هر پهلوی ساختمان دارای دری بزرگ است. این درها به کوچه بازارهای بسیار زیبایی باز می‌شوند. دیوارهای بازار چنان صاف و هموارند و چنان با مهارت صیقلی شده‌اند که در درخشندگی به مرمر طعنه می‌زنند. کف بنا با سنگ‌های مربع‌شکل بسیار صیقلی از همان جنس که کل بنا با آن ساخته شده، فرش شده است و در یک کلام ساختمان این بازار به قدری مجلل است که می‌تواند رونق‌بخش زیباترین شهرهای جهان باشد.»
همه اینها هست و نامی از قیصریه که بازار بزرگ اصفهان و شیراز را از آن الگوبرداری کرده‌اند، در فهرست میراث جهانی یونسکو نیست. وزیر میراث فرهنگی در سفرش به لار درباره ثبت‌جهانی بازار قیصریه که در سال ۱۳۱۷ در فهرست آثار ملی ثبت شده، گفته بود: «یکی دیگر از درخواست‌های مردم لارستان ثبت‌جهانی بازار قیصریه است. از آنجا که همه کشورها در سال فقط یک سهمیه ثبت‌جهانی دارند و با توجه به حجم بالای آثار تاریخی و درخواست‌های مردم در سراسر کشور، بنابراین ما این آثار را به صورت نوبتی و برحسب قدمت تاریخی و اهمیت آن وارد کار می‌کنیم.» او به مردم قول داده بود که با توجه به اینکه قرار است چند بازار قدیمی با قدمت بالاتر ثبت‌جهانی شود، از معاونت میراث فرهنگی درخواست کرده که قیصریه هم در پرونده آنها قرار بدهند تا یک مجموعه بازار به نامه ایران به ثبت‌جهانی برساند. اما این حرف تازه‌ای نیست. کامجو، که درحال نوشتن کتاب دانشنامه آثار تاریخی لار است، می‌گوید از ١٢-١٠سال قبل، حرف ثبت‌جهانی پیش آمده اما شرایطش مهیا نشده است. «قیصریه چند زلزله شدید را از سر گذرانده اما مقاومت کرده. مهندس‌ها می‌گفتند یکی از دلایل مقاومت بنا، وجود برکه‌هاست.» اما از پنج برکه دور بازار، چهار برکه را تخریب کرده‌اند. «یکی‌شان برکه میدان خروس بود (شهید نصیری امروزی و اولین میدان ساخته شده در لارستان که ورودی اصلی بازار است) که در سال‌های گذشته تخریب کردند و تبدیل شد به میدان و خیابان. یکی‌شان برکه مسگری که در سال ٧٢ شهردار وقت تخریبش کرد. بقیه در دهه٤٠ ویران شدند.» فقط همین نیست. «زمان قدیم حوض بزرگی وسط بازار بود؛ برای وضوگرفتن و برای خاموش‌کردن آتش. سال ٥٢ صافش کردند.» بازار و سازه‌های اطرافش خیلی تغییر کرده‌اند اما بنا همچنان ارزشمند است؛ پلان معماری‌اش مطابق کاخ اردشیر بابکان، کاخ ساسانی سروستان و آتشکده چهار قاپی قصر شیرین است، طاق‌هایش ٧٥ است و در نزدیکی‌اش کاخ و کاروانسرا و برکه دارد. کامجو می‌گوید همه عناصری را که برای ثبت‌جهانی نیاز است، داریم اما یک‌نفر باید پاشنه کفش را بکشد و پیگیر باشد: «اطراف بازار باید سنگفرش شود. این وظیفه اداره کل راه‌وشهرسازی لار است. تازگی‌ها شمال‌غربی را سنگفرش کرده‌اند اما مشکل فنی دارد و آب از آن بیرون نمی‌رود. آب‌های اضافی در کوچه جمع می‌شود و به طرف رودخانه هدایت نمی‌شود. اما باید سنگفرش کرد و چهره اینجا را به گذشته نزدیک کرد. هرچند در گذشته دور بازار باغ‌هایی بود که امروز چیزی از آنها باقی نمانده است.» از نگاه او اگر این کارها انجام نشود، ثبت‌جهانی هم ممکن نیست. «شاید نتوانیم باغ را احیا کنیم اما برکه و سنگفرش و احیای حوض شدنی است.»
رئیس اداره میراث فرهنگی لار می‌گوید: «در برنامه مرمتی میراث، به حوض حذف‌شده هم توجه شده است. اما باید بودجه تزریق‌شده را درنظر گرفت. ما درخواست کرده‌ایم و آنها هم موافقند. مشکل اصلی الان آب‌های سطحی است، پشت‌بام باید مرمت شود. این اولویت ماست.» به گفته او، همه برنامه‌های مرمتی به سیاست‌های کلان استان و بودجه تزریقی از تهران برمی‌گردد، حتی ثبت‌جهانی: «تلاش برای ثبت‌جهانی قیصریه به سیاست کلان استان برمی‌گردد تا کدام پرونده را در اولویت قرار می‌دهد. سال پیش بیشابور، سروستان و داراب‌گرد را در پرونده ثبت‌جهانی محور ساسانی جای دادند اما از مهم‌ترین بنای ساسانی استان فارس در این محور جا ماندند؛ آتشکده کاریان که در یک ساعتی لارستان است. این آتشکده را از پرونده حذف کردند و مکاتبه و پیگیری ما هم جواب نداد.»
دیدگاه تان را بنویسید