کتابخانه آیتالله مرعشی‌نجفی در شهر قم، یکی از مهم‌ترین کتابخانه‌های کشور به شمار می‌رود. این کتابخانه، از لحاظ گنجینه‌های نسخ خطی در ایران، جایگاه نخست و در جهان اسلام، جایگاه سوم را داراست و در حال حاضر، بیش از یک میلیون جلد کتاب چاپی و 42 هزار جلد کتاب خطی را در خود جای داده است.
هسته اولیه این کتابخانه هنگامی که آیتالله مرعشی‌نجفی در حوزه علمیه نجف به تحصیل اشتغال داشت، شکل گرفت. انگیزه این عالم بزرگ شیعی، جمع‌آوری نسخ ارزشمند خطی و جلوگیری از خروج این آثار از کشورهای اسلامی بود. با مهاجرت ایشان از عراق به ایران، مجموعه‌های فراهم‌شده نیز به ایران انتقال یافت و وی در منزل شخصی خویش به نگهداری از آنها پرداخت و به جمع‌آوری دیگر نسخه‌های نفیس همت گمارد. آیتالله مرعشی پس از تأسیس مدرسه مرعشیه در سال 1344 ش، نخست کتابخانه کوچکی در دو اتاق مدرسه مزبور دایر کرد. آن‌گاه با انتقال مجموعه‌ای از کتاب‌های چاپی و بخشی از نسخه‌های خطی به طبقه سوم مدرسه مرعشیه، با حضور وی و بسیاری از علما و مدرسان حوزه علمیه قم، کتابخانه جدید گشایش یافت. بنا بر نقل دانشنامه اسلامی، عملیات ساخت بنای جدید کتابخانه در تیرماه 1369 آغاز شد و در سال 1375 پایان یافت. بنای جدید که در هفت طبقه احداث شده است، 20هزارو 500 مترمربع زیربنا دارد. در سال‌های اخیر بحث‌های فراوانی درخصوص وضعیت سازماندهی، دسترس‌پذیری و کم و کیف خدمات‌دهی این کتابخانه در میان پژوهشگران و علاقه‌مندان مطرح بوده است. این نوشتار نگاهی گذرا به برخی جنبه‌های این مجموعه انداخته است.
بودجه‌ای که کم نیست
در ابتدای تأسیس، بودجه این کتابخانه توسط شخص آیتالله مرعشی‌نجفی و کمک‌های مردمی تأمین می‌شد. ولی بر اساس قانونی که در 1376 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید، کتابخانه آیتالله مرعشی در فهرست نهادهای رسمی عمومی غیردولتی ایران، ثبت و دولت موظف به تأمین بودجه آن شد. علاوه بر آن، این کتابخانه مشمول قانون واسپاری است و بر اساس مصوبه 205 شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید یک نسخه از کتاب‌ها و نشریاتی را که در ایران منتشر می‌شود، از ناشران اخذ کرده و برای این کتابخانه ارسال کند.
بودجه کتابخانه آیتالله مرعشی در سال 97، هفتمیلیاردو 441 میلیون تومان بوده است. در بودجه مصوب سال 98 هم که اغلب نهادهای فرهنگی با کاهش بودجه مواجه شده‌اند، بودجه این کتابخانه، هفتمیلیاردو 400 میلیون تومان به تصویب رسیده است (قانون بودجه سال 98). به این بودجه مصوب، اگر درآمد حاصل از فروش کتاب‌های اهدایی و خدمات نسخه‌های خطی را نیز اضافه کنیم، مبالغ قابل توجهی می‌شود که بالطبع انتظارات از فعالیت‌ها و خدمات‌دهی کتابخانه را بالا می‌برد.
دسترس‌ناپذیری در محیط وب
اطلاع‌رسانی و ایجاد دسترسی و امکان جست‌وجو در منابع اطلاعاتی کتابخانه در محیط وب، از خدمات مرسوم و متداول کتابخانه‌ها در جهان امروز است. به گونه‌ای که حتی کتابخانه‌های کوچک نیز در این عرصه گام نهاده و وب‌سایت‌ها و وبلاگ‌های زیادی در این خصوص راه‌اندازی کرده‌اند. کمااینکه با جست‌وجوی ساده‌ای در موتورهای جست‌وجو تعداد فراوانی از این نوع کتابخانه‌ها و خدمات مربوط به آنها را می‌توان رصد کرد. با این حال، مراجعه به وب‌سایت کتابخانه آیتالله مرعشی با آدرس اینترنتی
marashilib. com کاملا مراجعه‌کننده را ناامید می‌کند. آخرین مطلب وب‌سایت در تاریخ 2014 است و اغلب لینک‌های سربرگ سایت غیرفعال است. البته این اطلاعات اندک را نیز در صورتی می‌توان مشاهده کرد که از دسترس خارج نباشد. چراکه در بازنویسی این یادداشت (اردیبهشت 99)، هر‌چه تلاش کردم صفحه وب‌سایت بازیابی نشد. این وب‌سایت که قاعدتا باید به بسیاری از پرسش‌ها و درخواست‌های مراجعان در اسرع زمان پاسخ گوید و آنها را از مراجعه‌های غیرضرور به محیط کتابخانه بی‌نیاز کند، به‌اندازه‌ای غیرفعال و ایستاست که در نتایج موتور جست‌وجوی گوگل ردی از آن پیدا نمی‌شود.
بانک مطبوعات
با توجه به آیین‌نامه ارسال یک نسخه از هر یک از عناوین نشریات منتشرشده در کشور که تعداد و حجم قابل توجهی است، انتظار می‌رود این کتابخانه کامل‌ترین بانک مطبوعاتی را در سراسر ایران داشته باشد. در حال حاضر، تعداد پنج‌هزارو 988 عنوان نشریه در نرم‌افزار کتابخانه به ثبت رسیده است. این در حالی است که این بخش را می‌توان انبار مطبوعات نام نهاد و نه بانک مطبوعات، چراکه به گفته مسئول بخش نشریات، به غیر از افراد خاص، خدماتی در این بخش به مراجعان داده نمی‌شود.
اسناد در محاق
به اذعان برخی کارشناسان و پژوهشگران اسناد، در سال‌های پیشین، هم‌زمان با جمع‌آوری نسخه‌های خطی، بسیاری از افراد و خانواده‌ها به جهت اعتمادی که به آیتالله مرعشی رحمه‌الله علیه داشتند، اسناد و مدارک قدیمی خود را به ایشان اهدا کرده‌اند. برای مثال یکی از پژوهشگران که درخصوص میرزا حسن رشدیه تحقیقاتی کرده است، از خاندان و وابستگان میرزا حسن رشدیه نقل می‌کند که بسیاری از اسناد مربوط به ایشان را به این کتابخانه اهدا کرده‌اند. در حال حاضر، بیش از صد هزار برگ سند، شامل اسناد شخصی، احکام پادشاهان و فرمانروایان، نامه‌هایی به خط علما و... در این کتابخانه به ثبت رسیده، اما شگفت این است که با وجود گذشت سالیان متمادی، این بخش همچنان راکد و سربسته مانده است و هیچ‌گونه سازماندهی و تفکیک روی اسناد انجام نمی‌شود.
خدمات‌دهی
چنان‌که اشاره شد، کتابخانه در محیط وب کمترین بروز و ظهور را داشته و در نتیجه خدماتی ارائه نمی‌دهد. از طرفی، از 42 هزار جلد نسخه خطی موجود در کتابخانه، حدود 20 هزار جلد فهرست شده و به صورت کاغذی (تا جلد چهل‌ونهم) چاپ شده است. از این تعدادِ فهرست‌شده، حدود 15 هزار جلد وارد نرم‌افزار کتابخانه شده و با توجه به عدم دسترسی از طریق اینترنت، فقط در محیط کتابخانه می‌توان اطلاعات آنها را جست‌وجو کرد. مابقی نسخه‌ها نیز تنها از روی فهرست‌های کاغذی قابل ردیابی است. بنا بر گفته مسئول بخش نسخه‌های خطی، برای هر برگ نسخه خطی به‌صورت سیاه‌و‌سفید، پنج هزار ریال و به‌صورت رنگی، هفت هزار ریال (چه به‌صورت فایل پی‌دی‌اف و چه به‌شکل پرینت کاغذی) هزینه دریافت می‌شود. همچنین برای دریافت خدمات، ضروری است هر یک از مراجعان، به صورت مکتوب درخواست خود را به مدیر کتابخانه ارائه کرده و در صورت موافقت می‌تواند برای دریافت کپی نسخه‌های درخواستی اقدام کند.
قیاس با کتابخانه‌های هم‌جوار
به همت عالمان دوستدار کتاب، در سطح قم کتابخانه‌های عمومی دیگری نیز در سال‌های اخیر رونق پیدا کرده‌اند. برای مثال کتابخانه آیتالله بروجردی، کتابخانه آیتالله حائری و کتابخانه آستانه مقدس حضرت فاطمه معصومه (س) از جمله کتابخانه‌های فعال و پررونقی هستند که به فاصله اندکی از کتابخانه آیتالله مرعشی فعالیت می‌کنند. در گفت‌وگو با مدیران و کتابداران این کتابخانه‌ها نکات شنیدنی و قابل‌تأملی مطرح شد. مدیر یکی از این کتابخانه‌ها می‌گوید: در حال حاضر کل بودجه و هزینه‌کرد (اعم از خرید منابع و خدمات و حقوق نیروی انسانی) کتابخانه ما که از کتابخانه‌های پرمراجعه قم است، از یک میلیارد تومان فراتر نمی‌رود. این در حالی است که کتابخانه آیتالله مرعشی علاوه بر مبلغ قابل توجهی که از بودجه عمومی دریافت می‌کند، از فروش کتاب و نسخ خطی و نیز اجاره برخی واحدهای ساختمانی نیز درآمدهای خوبی در اختیار می‌گیرد.
مدیر یکی دیگر از کتابخانه‌های قم ضمن یادآوری اینکه این کتابخانه مجموعه بزرگی است که ابعاد بین‌المللی پیدا کرده و کتابخانه شناخته‌شده‌ای در کشورهای اسلامی و غیراسلامی است، می‌گوید: این مرکز، آنچنان که شایسته نام و جایگاهش است، خدمات ارائه نمی‌دهد. وی با اشاره به دشواری‌های دریافت خدمات از کتابخانه اضافه می‌کند: اینکه راجع به کتابخانه‌ای در این حد، اغلب مراجعان ناراضی باشند، اصلا خوب نیست. اگر پژوهشگری تصویری از نسخه‌ای خطی بخواهد، اغلب می‌گویند باید تصویب بشود و از حاج‌آقا اجازه گرفته شود و... پروسه‌ای وقت‌گیر و طولانی. گاهی اگر نسخه‌ای خطی را بخواهیم از کتابخانه‌ای در لندن تهیه کنیم، بسیار راحت‌تر از تهیه نسخه‌ای از کتابخانه مرحوم مرعشی است. همچنین ضمن تأکید بر اینکه «البته درصدد تخریب متولیان فعلی کتابخانه نیستیم. بسیاری از منابع کتابخانه، حاصل زحمات متولی فعلی کتابخانه است و نباید نادیده گرفته شود» می‌گوید: باید از یک جایی اصلاح این روند آغاز شود. البته شنیدم کتابخانه در حال تشکیل هیئت امنایی است که اداره امور کتابخانه به جمعی منتقل شود تا شکل آبرومندی به خود بگیرد. با این حال، از کم و کیف آن خبری ندارم. به‌هرحال هر اقدامی که در جهت استفاده حداکثری از ظرفیت آنجا شود، شایسته تقدیر است.
یکی از پژوهشگران نسخه‌های خطی بر این باور است که دریافت یک نسخه فرایند پیچیده‌ای دارد که گاه تا چند ماه طول می‌کشد و اغلب مراجعه‌کننده از دریافت نسخه منصرف می‌شود. همچنین یکی از فهرست‌نگاران نسخه‌های خطی می‌گوید: این کتابخانه بیشتر وقت و انرژی خود را صرف حفاظت و نگهداری از منابع کرده که البته انصافا از جهت دستگاه‌ها و تجهیزات پیشرفته و نیز صحافان مبرز پیشگام بوده است. برای مثال، تا جایی که اطلاع دارم این کتابخانه همه کتاب‌های جلد شومیز را صحافی مجدد کرده و به صورت گالینگور در‌آورده است. اما در حوزه خدمات‌دهی بسیار ضعیف عمل کرده است. به‌ویژه در بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و خدمات از راه دور و تحت وب، هنوز راه زیادی در پیش دارد. ما در حال حاضر برای پیداکردن یک نسخه، از فهرست‌های چاپی استفاده می‌کنیم. علاوه بر آن، یکی از مشکلات کتابخانه (که البته گریبان‌گیر اغلب کتابخانه‌های کشور نیز هست) عدم به‌روز‌رسانی فهرست موجودی کتابخانه است. بنابراین هزاران نسخه خطی در کتابخانه وجود دارند که به دلیل عدم فهرست‌نویسی، عملا از چرخه دسترسی خارج‌اند.
همچنین حجت‌الاسلام رسول جعفریان که سابقه طولانی در اداره کتابخانه‌های مختلف داشته، در یکی از مصاحبه‌هایش گفته است: کتابخانه مرحوم آیت‌الله‌العظمی مرعشی، ضمن اینکه زحمت زیادی برای گردآوری منابع کشیده، از نداشتن یک دیدگاه روشن در امر کتابداری رنج می‌برد. ضمن آنکه غالبا اعتقادی به بازکردن کتابخانه‌ها به روی مراجعان ندارند و بیشتر در حفظ این گنجینه‌ها کوشش کرده‌اند و بازکردن آنها را مناسب نمی‌دانند.
سخن پایانی
اگر به تعبیر رانگاناتان، هدف غایی کتابخانه را خدماتش بدانیم و ارتباط با مراجعان و جلب رضایت آنها از نحوه خدمات‌دهی را اصل بدانیم، کتابخانه آیتالله مرعشی برخلاف همه اسم و رسم و جایگاهی که تاکنون داشته است، نمره مناسبی نمی‌گیرد. به‌نظر می‌رسد با وجود تمامی زحماتی که برای گردآوری و حفاظت از منابع کشیده شده (که البته در جای خود ضروری و ارزشمند است)، اما در سال‌های اخیر فاصله عمیقی میان وضعیت فعلی و انتظارات کاربران ایجاد شده است. این امر با توجه به ارتزاق کتابخانه از بودجه عمومی کشور، می‌تواند مطالبه پژوهشگران و ذی‌نفعان قرار گیرد. این هویت و منزلت منحصربه‌فرد، در طول سالیان و با فداکاری و مشقت فراوان بنیان‌گذار فقید کتابخانه حاصل آمده است و شایسته نیست که چوب حراج به این اعتبار تاریخی نواخته شود. امید است نوشتار اجمالی حاضر، با تلنگری به دست‌اندرکاران و تصمیم‌گیران مربوطه، اندک تغییری در رویه‌های فعلی ایجاد کرده و ارتقای کیفیت فعالیت این مرکز مهم اطلاع‌رسانی را به دنبال داشته باشد.
دیدگاه تان را بنویسید