شاعر دریاها، دشت‌ها و کپرها | سیری در احوال محمود زندمقدم نویسنده و بلوچستان‌شناس

ایمان پاکنهاد

روزنامه‌نگار

برف در درکه‌ تهران می‌بارید. دانه‌دانه بر کوه می‌ریخت، بر کوچه‌ها و بر شیروانیِ خانه‌ها. در یکی از خانه‌ها، همزمان با نخستین دانه‌های برف امسال، مرگ هم بر تن محمود زندمقدم باریده بود. تنها دراز کشیده بود بر بستر، زیر ملحفه‌ای از نقش‌های بلوچ. 84سال رفته بود از عمر محمود زندمقدم نویسنده، پژوهشگر و استاد دانشگاه. برف، سنگین می‌بارید. بی‌رحم می‌بارید، مثل اولین سفرش به بلوچستان: «بهمن‌ماه بود. سال 1343 خورشیدى. راه‌راهِ پیچان برف در خاکسترى سرد هواى سحرگاهى. اشباح قله‌ بلند کوه‌ها پوشیده از برف، پشت سرِ ما. می‌رفتیم به زاهدان.»
آن سال‌ها کارمند دولت بود در بخش آمار عمومى. به جاهای مختلف سفر می‌کرد برای آمارگیرى هزینه و درآمد خانوارهاى روستایى، در چند روستاى نمونه.» وقتی گذرش به بلوچستان افتاد، صدای دریا دیوانه‌اش کرد. خاک آنجا دامن‌گیرش کرد. «تحت‌تاثیر حال‌وهواى بلوچستان قرار گرفتم. آن روزگار، نه هواپیما بود و پروازهاى منظم، نه جاده‌ آسفالت و رفت‌وآمد منظم. خطه‌ دورافتاده‌اى بود بلوچستان‌وسیستان. فکرم را همیشه مشغول مى‌داشت، این سفر. شروع کردم به نوشتن یادداشت‌هایى در شرح و تصویر حال‌وهواى بلوچستان، در حاشیه‌ ماموریت دولتى که انجام داده بودم.» می‌گوید: «جایی رفتم که بزها، شترها و آدم‌ها از یک‌جا آب می‌خوردند. آبِ باران. رخت و ظروف‌شان را هم همان‌جا می‌شستند.» حال‌وهوای میزبانان بلوچ گرفتارش کرد. «تنفس می‌کردم در بدایت تاریخ.» در سال 1345 که سرشماری عمومی انجام می‌شد، دو بار دیگر به بلوچستان رفت. سه‌سال بعد، در مقام کارشناس اقتصادی آب «فرصتى دست داده بود؛ باز رفتم و سیاحتى کردم در بلوچستان و سیستان. در این سفر، امکانى فراهم شده بود تا با جنبه‌هاى تازه‌اى از زندگى آشنا شوم، در آن سامانِ هنوز دور و یگانه.» حالا دیگر نمی‌توانست از آن سامان دل بکند. اواخر 1349 و اوایل 1350، بار دیگر فرصت کرد به بلوچستان برود. «به قول بلوچ‌ها، نشستم در بلوچستان.» در دفتر آمار ناحیه‌اى مشغول کار شد. بعدها مسئولیت دفتر برنامه‌ریزى و بودجه‌ استان را به‌عهده گرفت. همزمان رئیس مرکز پژوهش‌هاى خلیج‌فارس و دریاى عمان و سازمان توسعه‌ سیستان و بلوچستان شد.» تحصیلاتش مرتبط بود. فوق‌لیسانس جامعه‌شناسی از آمریکا داشت و دکترای برنامه‌ریزی منطقه‌ای از انگلیس. فکر توسعه‌ استان سیستان‌وبلوچستان و آن آب و خاک رهایش نمی‌کرد. به فکر تاسیس دانشگاه افتاد. پس از پیگیری‌های زیاد موفق شد دستور تاسیس دانشگاه بلوچستان و دانشکده‌ دریانوردى چابهار را بگیرد. هر دو تاسیس شدند، سال هنوز به 1357 نرسیده بود. زندمقدم وقتی برای نخستین مأموریت‌اش به بلوچستان رفت، همه‌چیزِ درآمد و هزینه خانوارها را حساب کرد. حتی حساب خاری را که از روی زمینِ خشک بلوچستان جمع می‌کردند. روی هم شده بود حدود دو تومن. دو تومن را تقسیم بر تعداد نمونه‌ هر خانوار پنج‌نفره کردند و شد نفری سه‌قران و صناری. اولین مطلبی که درباره‌ بلوچستان و خارج از ماموریت‌های دولتی نوشت، اسمش را گذاشت «سرزمین بی‌پرنده». می‌خواست جایی منتشرش کند. جلال آل‌احمد این نوشته‌اش را خواند و با حاشیه و توضیحاتی به احمد شاملو داد که در مجله‌ «خوشه» چاپش کند. در «خوشه» چاپ نشد، اما در «اندیشه و هنر» چاپش کردند و سال‌ها بعد، سالی مانده به انقلاب57 ، کتاب شد با اسمی دیگر: «آدم‌های سه‌قران و صناری» ازجمله چیزهایی که در بلوچستان برای محمود زندمقدم جذاب بود، مراتب قبیله‌ایِ بلوچان بود که یکسره فرق می‌کرد با دیگر جاهایی که رفته بود. «آنها به رئیس قبیله، «خان» نمی‌گفتند. رؤسای قبایل بلوچی، لقب «سردار» را یدک می‌کشیدند، چون زمان قاجار، از مرکز سالی دو بار می‌رفتند بلوچستان و مالیاتِ هنگفتی از آنها می‌گرفتند. بلوچها هم برای جبران این کسریِ هزینه، دست به غارت می‌زدند؛ به هرجا که دستشان می‌رسید و اقتصادی بر پایه غارت را فقط یک سردار می‌توانست هدایت کند. بی‌همتا بود در این مملکت. من همه‌جا رفته بودم ولی چنین چیزی ندیده بودم.» همه‌جایی که زندمقدم می‌گوید، به روستاهای دورافتاده‌ای در استان‌های مختلف اشاره دارد؛ آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، کردستان، بخشی از کرمانشاه، سنقر، ایلام و اراک. خیلی از روستاهای این مناطق حتی روی نقشه هم نبودند. واژه‌های‌شان را استخراج کردم و در فرهنگ جغرافیایی روستاهای ایران درج شدند.» همان سال‌هایی که در بلوچستان ساکن شده بود، با همکارانش جزوه‌هایی در شناخت برخی مناطق و قبایل بلوچستان هم می‌نوشت. یکی از همکارانش، رضا دانشور بود که بعدها نویسنده‌ تبعیدی شد و در غربت درگذشت.
گاه که در تابستان‌ها برای مرخصی می‌آمد تهران، به کارهای دیگری مشغول می‌شد. در یکی از آن تابستان‌های در یاد مانده، مقاله‌ای خوانده بود درباره‌ تئاتر قلعه یا شهرنو و رفت به تماشای این تماشاخانه. «همان ایام دوست دانشمند و بزرگوارم، مهندس راستکار گروهی محقق را سرپرستی می‌کردند که کارشان بررسی روسپیگری بود در شهر تهران.» ستّاره فرمانفرماییان، مدیر و موسس مدرسه‌ عالی مددکاری اجتماعی تهران نیز در این پژوهش همکاری می‌کرد. فرمانفرماییان پژوهش درباره‌ شهر نو تهران را به زندمقدم سپرد. «بارها و بارها رفتم به سیاحت قلعه و نمایش‌های‌شان را تماشا کردم.» حاصل این پژوهش‌اش در کتابی به اسم «قلعه» منتشر شد. هنوز انقلاب نشده بود.