راه مبارزه با سرکوب نوآوری چیست؟ | اختلال خلاقانه

چندی پیش نامه‌ای در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که در آن رئیس جمهور به معاون حقوقی اش دستور داده بود از ورود استارت آپها به عرصه هایی که اخلال در نظام اقتصادی، ارزی و پولی کشور ایجاد می‌کنند جلوگیری شود . به گمان من تمام مساله در همین کلمه «خلال» است که آقای رئیس جمهور نگرانش هستند. واقعیت آن است که اساسا نوآوری یعنی همین اخلال در وضعیت موجود؛ چون اگر قرار بود در وضعیت موجود خللی ایجاد نشود، دیگر نوآوری معنایی نداشت.

این بحث جدید هم نیست. ۸۰ سال پیش جوزف شومپیتر اقتصاددان برجسته اتریشی از تخریب خلاقانه (Creative Destruction) در نظام های اقتصادی حرف زد. او معتقد بود نظام های اقتصادی باید این پویایی درونی را داشته باشند که به طور مستمر فرآیندهای تولیدی قدیمی و ناکارآمد کنار گذاشته شوند و فرآیندهای جدید کارآمدتر جای آنها را بگیرند. تداوم این چرخه شرط استمرار بازدهی مثبت یک نظام اقتصادی یا همان چیزی است که ما آن را رشد می نامیم.

به قول مارکس هر آنچه امروز سخت و استوار است روزی دود می شود و به هوا می رود. شومپیتر این تخریب‌های خلاقانه را به طوفانی تشبیه می کرد که ناگهان می‌آیند و همه چیز را زیرورو می‌کنند. مثال های این تخریب‌های خلاقانه در عمر ما به قدری مکرر رخ داده که نیازی به شاهد و مثال نیست.

در سال های اخیر عبارت دیگری بر همین وزن و با مفهومی مشابه در دنیای کسب و کار و فناوری رایج شده است . نخستین بار در سال ۱۹۹۲ یک کارآفرین آمریکایی از عبارت اخلال خلاقانه (Creative Disruption) استفاده کرد تا تاثیر فناوری را بر بازارها نشان دهد. به باور او این فناوریها به سرعت عادتها و عرفهای مصرف کنندگان و مردم را تغییر داده و زیر و رو کرده بودند. چند سال بعد کلیتون کریستنسن (Clayton Christensen) که استاد برجسته دانشگاه هاروارد بود کتابی به اسم معمای نوآوری (-Inno vation Dilemma) منتشر کرد و به نوع جدیدی از نوآوری ها اشاره کرد که آنها را اخلالگر و برهم زننده وضعیت موجود (Disruptive Innovation) نام نهاد. این نوآوری‌ها که عمدتا به واسطه جهش‌های فناوری رخ می‌دهند در قالب خدمات و محصولات جدید وارد بازارهای س نتی می شوند ولی به سرعت خلق مزیت‌هایی نظیر هزینه پایین تر یا دسترسی ساده تر بازار را تصاحب می کنند؛ به نحوی که اساس‌ها انگار بازار جدیدی جایگزین بازار قدیمی در همان صنعت شده است. مثال خوب این نوآوری‌های اخلالگر را می‌توان در صنایعی نظیر حمل و نقل درون شهری، فیلم و سینما، پخش موسیقی، رزرو هتل و اقامتگاه و خیلی صنایع دیگر دید که بازیگران جدید متکی به نوآوری‌های اخلالگر ابتدا وارد بخش های کمتر جذاب بازار که بازیگران قدیمی و بزرگ آن‌ها را جدی نمی گرفتند شدند و سپس با رشد سریع هم قواعد بازار را تغییر دادند و هم رقبای سنتی را حذف کردند. خلاصه اینکه این نوآوری ها اساسا آمده‌اند تا نظام اقتصادی موجود را بر هم بزنند و رشد یعنی همین از بین رفتن مستمر فرآیندها و فناوری هایی که ناکارآمد شده اند و جایگزینی آن با نوآوری‌های کارآمدتر.

طبیعی است که هر نوآوری و پدیده جدیدی کارآمد نیست و به محض عرضه آن در یک بازار رقابتی می‌شود واکنش به آن را دید و ارزیابی کرد منطق بازار اگرچه بدون نقص نیست و ایراداتی دارد اما در نهایت بهترین روش موجود برای ارزیابی کارآمدی و بازدهی نوآوری هاست. شاید در این میان تنها استثنا صنعت سلامت باشد که نوآوری قبل از ورود به بازار باید از فرآیندهای سنجش و آزمایش با دقت طراحی شده عبور کند.

با این وصف آنچه آقای رئیس جمهور به معاونش دستور می دهد نه تنها درست نیست بلکه شدنی هم نیست چون این انوآوری ها می آیند و خود را بر ما تحمیل می کنند، این را هم آقای رئیس جمهور میداند، هم معاونش و هم همه بوروکراتهایی که پیش نویس این نامه را نوشته اند و آن را پاراف کرده، یا امضا کرده، یا ابلاغ کرده یا نهایتا قرار است اجرا کنند. پس چرا چنین بخشنامه هایی صادر می‌شوند؟ اساسا چرا بوروکراسی دولتی به نوآوری واکنش منفی نشان می‌دهد؟

به گمان من، نخستین دلیل این مخالفت به ماهیت بوروکراتیک دولت برمی گردد. یوجین کامنکا در کتاب ارزشمند خود به نام Bureaucracy که به یک کتاب کلاسیک در این حوزه بدل شده سیر تاریخی بوروکراسی در دنیا را شرح داده و در نهایت بوروکراسی را یک ستاد متمرکز بزرگ مقیاس میداند که به نحوی نظام مند سازماندهی شده و استانداردسازی کارها و رعایت سلسله مراتب در آن تقدیس میشود. او نتیجه طبیعی این بوروکراسی را تشریفات اداری، اکراه در تصمیم گیری، کندی جریان اداری و ازدیاد فرمها و ضوابط میداند (

دیوانسالاری، یوجین کامنکا، ترجمه خسرو صبوری، نشر شیرازه، چاپ اول، ۱۳۸۰). کجای این ویژگی‌ها و تعاریف با نوآوری هم راستاست؟

نوآوری قرار است استانداردها را برهم بزند و برخلاف نظم موجود و تمایل سلسله مراتبی عمل کند. نوآوری دقیقا قرار است روال فعلی کارها را برهم بزند. خب طبیعی است که بوروکراسی با آن مقابله می کند. کارکرد بوروکراسی حفظ وضع موجود و ثبات است در حالی که نوآوری می‌خواهد وضع موجود را برهم بزند تا وضعیت جدیدی جایگزین آن کند.

بوروکراسی فاقد سرعت عمل و انعطافی است که بتواند خود را در زمان مناسب با تغییر شرایط وفق دهد و به همین دلیل است که دولتها همواره پشت سر نوآوری میدوند. مدیر فلان اداره دولتی که سال‌ها عادت کرده تعداد معینی تاکسی پلاک نارنجی را مدیریت، مسیرشان را تعیین و کرایه شان را مشخص کند؛ یا به راننده ها اجازه خروج از شهر بدهد، حواله لوازم توزیع کند و متقاضیان تاکسی را تشخیص صلاحیت کند ناگهان به خودش می آید و می بیند اساسا دیگر چیزی به نام تاکسی نداریم؛ هر کسی که صندلی خالی در ماشینش دارد می تواند کس دیگری را هم به اسم مسافر سوار کند؛ چنین وضعیتی خلاف تمام ماموریتهایی است که به او داده شده؛ نه از استاندارد خبری هست نه از کنترل و نه از مجوزا أو چرا باید با این نوآوری همراهی کند؟

مساله شخص نیست، آن کارمند دولت احتمالا خودش هم راننده با مسافر تاکسی های اینترنتی است و می‌داند داستان از چه قرار است اما وقتی به عنصری در یک نظام دیوانسالاری عریض و طویل تبدیل می شود دیگر قرار نیست با عقل خودش عمل کند؛ بلکه عقل متمرکز نظام سلسله مراتبی است که ماموریت او را تعیین می کند. نه تنها در دولت حتی در بوروکراسی‌های خصوصی هم وضعیت همین است. صنایعی نظیر بانکداری نفت و گاز، صنایع نظامی و دیگر حوزه‌هایی که شرکتهای بزرگ در آنها بیشتر حضور دارند مقاومت بیشتری هم در برابر نوآوری نشان می دهند. از فیل نمی شود انتظار داشت چابک باشد همان طور که از ماهی نمی‌شود انتظار داشت که باثبات و سنگین باشد.

البته بوروکراسی هم کیفیت خودش را دارد. یعنی کار آمدی بوروکراسیهای مختلف به یک اندازه نیست. قطعا اندازه بوروکراسی یک مساله مهم است. نظام بوروکراتیکی که یک میلیون کارمند دارد قطعا کندی و پیچیدگی بیشتری از بوروکراسیای با صد هزار کارمند دارد.

مشکل دیگر به افرادی که درگیر این بوروکراسی هستند برمی گردد. به نظر میرسد کیفیت تخصصی بوروکرات‌های دولتی در ایران روند نزولی دارد. این موضوع می تواند دلایل مختلفی داشته باشد. یک دلیل قطعا این است که عموما افراد متخصص و دانش آموختگان با کیفیت، جذب نهادهای دولتی و مشاغل عمومی نمی شوند. در نتیجه رقابت برای رشد در بوروکراسی دولت مستلزم داشتن سواد و تخصص نیست چون این معیار ضرورتا کسی را در رقابت جلو نمی اندازد و رقبا هم از این نظر چندان قدر نیستند. مهم سواد نیست، مدرک دانشگاهی است که آن را هم راحت میشود خرید. مهم این است که دکتر باشید، خیلی مهم نیست که سواد هم داشته باشید.

اینکه آدم‌های باسواد به سمت کار دولتی نمی آیند یک دلیل دیگر هم دارد. فضای حاکم بر نظام اداره کشور سال هاست که به سمت یکدست سازی آدم‌ها رفته است. یعنی در این چند دهه هرچه جلوتر آمده ایم تنوع کمتر شده و مدیران دولتی بیشتر شبیه به هم شده اند.

انبوه کنترل‌ها و استعلام‌ها در انتصاب یک مدیر با همین هدف انجام میشود و هر کسی که باور متفاوتی دارد، با سبک زندگی و انتخاب هایش مطابق الگوهای س خت گیرانه فعلی نیست از بازی حذف می شود. این وضعیت هر چقدر بیشتر تداوم پیدا کند خودش به تثبیت خودش بیشتر کمک می کند؛ چون افرادی که مطابق این الگوی حاکم نیستند دیگر حتی انگیزه تلاش برای تغییر را هم نخواهند داشت. خود بوروکراسی با نوآوری تضاد دارد، حالا فکر کنید اندازه آن هم به قدر هزاران سازمان دولتی و عمومی و چند میلیون کارمند باشد که عمدتا دانش به روز هم ندارند. باز هم انتظار دارید اینها با نوآوری همراه شوند؟