طی یکی دو سال اخیر، تیراژ کتاب‌های عمومی چنان افت کرده که حتی ناشران شناخته شده هم از تیراژ‌های 2هزار نسخه‌ای و هزار نسخه‌ای به 500نسخه، 300نسخه و حتی 200نسخه رسیده‌اند. این در حالی است که در 2دهه گذشته شمارگان معمول و متعارف کتاب 3هزار نسخه بود و در بدترین وضعیت، ناشران، کتاب‌های داستان و رمان نویسندگان کمتر شناخته شده را تا 2هزارنسخه منتشر می‌کردند.
طی یکی دو سال اخیر، به‌ویژه در ماه‌های نخستین سال 1400تیراژ کتاب‌ها به 500و 300نسخه رسیده و شگفت اینکه همین تیراژ اندک نیز به دشواری به چاپ‌های بعدی می‌رسد؛ گرچه گرانی کاغذ هم در این میان بی‌تأثیر نبوده است. درباره این افت تیراژ با مدیران مسئول انتشاراتی‌های «روزگار»، «هرمس» و «نگاه» گفت‌وگو کرده و نظراتشان را جویا شده‌ایم.
گرانی شدید کاغذ و کاهش تیراژ کتاب
تا 3،4 دهه پیش تیراژ کتاب‌ها به ۵ هزار نسخه هم می‌رسید اما اکنون تیراژ به‌شدت افت پیدا کرده و به ۳۰۰ تا ۵۰۰ نسخه رسیده است.
محمد عزیزی، مدیر نشر روزگار با بیان این مطلب و اشاره به اینکه عوامل مختلفی در کاهش تیراژ کتاب تأثیرگذار بوده است به همشهری گفت: «در گذشته باوجود اینکه جمعیت کشور کمتر بود و افراد سواد کمتری داشتند، اما هم تعداد کتابخوان‌ها و هم تیراژ کتاب‌ها بالا و بیشتر از امروز بود. اکنون اگرچه بیشتر افراد تحصیل‌کرده و دانشگاهی هستند و جمعیت هم افزایش یافته، اما برعکس تیراژ کتاب‌ها به‌شدت افت دارد و کمتر شده است. در این کاهش عوامل مختلفی دخیل هستند. یکی از این عوامل افزایش قیمت کاغذ به‌ویژه در ماه‌های اخیر بوده است که تأثیر بسزایی در کاهش تیراژ کتاب دارد.
این روزها قیمت کاغذ در بازار آزاد، حدودا بندی ۷۵۰ هزار تومان است. با چنین قیمت‌هایی این امکان برای ناشران وجود ندارد که بخواهند کتاب چاپ کنند و به نوعی می‌شود گفت دولت هیچ نوع کمک و حمایتی به فعالان عرصه فرهنگ و کتاب ندارد. نه کاغذ و مقوایی به ناشران می‌دهد و نه اقدام به خریداری کتاب از آنها می‌کند تا به نوعی در این اوضاع دشوار کمک حال ناشران باشد.»
تأثیر فقر و فقدان کار فرهنگی
عزیزی مشکلات اقتصادی و فقدان فرهنگسازی را هم در کاهش تیراژ کتاب‌ها مؤثر می‌داند؛ «مسئله دیگری که موجب شده تا تیراژ کتاب در کشور کاهش یابد فقری است که دامنگیر مردم شده است. در گذشته مردم بخشی از درآمد خود را به خرید کتاب اختصاص می‌دادند، اما با گرانی‌های موجود و افزایش قیمت‌ها، به‌ویژه در چند سال اخیر مردم دیگر توانایی خرید کتاب را ندارند و بیشتر درآمدشان صرف هزینه‌های اولیه زندگی و مایحتاج عمومی می‌شود. اگر هم مردم کتابی را مطالعه کنند اغلب سراغ نسخه‌های دیجیتال می‌روند که ارزان‌تر و کم‌هزینه‌تر است.
سومین دلیل کاهش تیراژ کتاب هم به ناآگاهی مردم نسبت به لذت کتاب خواندن بازمی‌گردد. متأسفانه هیچ نوع فرهنگسازی در راستای کتاب و کتابخوانی در جامعه ما صورت نمی‌گیرد و رسانه‌ها، به‌ویژه صدا و سیما اقدام خاص و ملموسی در این زمینه انجام نمی‌دهد. رسانه ملی همانطور که برنامه‌هایی با موضوعات خاص مانند ورزش، سینما و اقتصاد تولید می‌کند و در اختیار مخاطبان خود قرار می‌دهد باید برنامه‌هایی هم با محوریت کتاب و کتابخوانی تولید کند و در این برنامه‌ها از کارشناسان این حوزه ازجمله نویسندگان دعوت به عمل بیاورد تا به نوعی جامعه ما با کتاب و کتابخوانی بیشتر آشنا شوند و تازه‌های نشر را به مردم معرفی کنند. نبود چنین برنامه‌هایی به نوعی نشان‌دهنده بی‌اهمیتی صدا و سیما به مقوله کتاب و کتابخوانی است.»
گرانی کاغذ، عامل اصلی کاهش تیراژ کتاب
گرانی کاغذ مهم‌ترین دلیل کاهش تیراژ کتاب در کشور است. سعید دمیرچی، مدیر نشر هرمس با بیان این جمله به همشهری گفت: «وقتی قیمت کاغذ افزایش پیدا می‌کند به تبع آن کتاب هم گران می‌شود و ناشران برای اینکه بازه زمانی برگشت سرمایه را کوتاه کنند، به ناچار تیراژ کتاب به‌ویژه کتاب‌هایی را که جزو کتاب‌های پرفروش نیستند، کاهش می‌دهند.
همچنین افزایش قیمت دیگر ملزومات چاپ از جمله صحافی، زینک، دستمزد و... هم در این روند بی‌تأثیر نیست. بنابراین باید فکری به حال این موضوع شود و مقدار کاغذ بیشتری آن هم با قیمت مناسب‌تر در اختیار ناشران قرار گیرد که این موضوع هم منوط به حمایت‌های دولتی است.»
دمیرچی در ادامه به گرانی‌های موجود و وضعیت اقتصادی جامعه اشاره کرد و افزود:«طبیعی است زمانی که بحث مالی پیش می‌آید و مردم در اوضاع بد اقتصادی قرار می‌گیرند، شروع به اولویت‌بندی مخارج و هزینه‌های زندگی می‌کنند. قطعاً خورد و خوراک نخستین اولویت مردم است و دیگر مایحتاج از جمله نیاز‌های فرهنگی در رده‌های پایین‌تر قرار می‌گیرد.
امروزه گرایش مردم حتی برای خرید پوشاک هم کاهش یافته است، حال چه انتظاری می‌توان داشت که کتاب هنوز جزو اولویت‌های اصلی در سبد خرید مردم باشد؟ البته این به این معنا نیست که همه مردم کتاب را از سبد خرید خود حذف کرده باشند. چون ما دونوع کتابخوان داریم که در این وضعیت هم همچنان پیگیر کتاب هستند.
یک دسته کتابخوان‌های حرفه‌ای هستند که حاضرند از همه‌‌چیز بگذرند، اما از کتاب دوری نکنند. یک دسته دیگر کتابخوان‌هایی که با عنوان کتابخوان‌های هیجانی شناخته می‌شوند و تحت‌تأثیر تبلیغات یا طرح‌های تشویقی که برای کتابخوانی گذاشته می‌شود، اقدام به خریداری کتاب می‌کنند. اما در مجموع کاهش تمایل مردم برای خرید کتاب را می‌توان یکی از عوامل تأثیرگذار در کاهش تیراژ کتاب دانست.»
کتاب از سبد خانوار حذف شده است
در کاهش تیراژ کتاب صرفاً یک موضوع را نمی‌توان تأثیرگذار دانست، بلکه مجموع عوامل مختلفی موجب شده است که کتاب نسبت به گذشته مشتری کمتری داشته باشد و در نتیجه تیراژ آن کاهش پیدا کند.
علیرضا رئیس‌دانا، مدیر انتشارات نگاه با بیان این جمله به همشهری گفت: «بخشی از کاهش تیراژ کتاب به کمبود کاغذ و دیگر ملزومات چاپ برمی‌گردد که باعث می‌شود قیمت تمام‌شده کتاب بسیار بالا برود. همچنین ظهور فضای مجازی و روی آوردن هرچه بیشتر مردم به استفاده از این فضا نیز یکی دیگر از عوامل مؤثر در کمرنگ شدن نقش کتاب در جامعه و خانواده‌ها و به تبع آن کاهش تیراژ کتاب است. این در حالی است که سرگرمی‌های مجازی باعث شده تا مردم کمتر سراغ کتاب بروند و به نوعی عادت کتابخوانی در میان مردم کمرنگ‌تر شده است.
این در شرایطی است که در اغلب کشورهای جهان شاهد این موضوع هستیم که مردم تحت هر شرایطی و در هر مکانی اقدام به مطالعه می‌کنند و به قول معروف کتاب از دست‌شان نمی‌افتد.»
رئیس‌دانا معتقد است که اوضاع اقتصادی هم در کمرنگ شدن نقش کتاب در خانواده‌ها و کاهش تیراژ کتاب بی‌تأثیر نیست؛ «وضعیت اقتصادی به‌گونه‌ای است که مردم شاید به سختی بتوانند کتاب خریداری کنند. معمولاً هم کتاب نخستین گزینه‌ای است که در چنین وضعی از سبد خانوار حذف می‌شود. البته نمی‌توان توقع دیگری‌هم داشت.
کارمندی که درآمد ماهانه‌اش 4یا 5 میلیون تومان است چگونه می‌تواند کتاب را جزو اولویت‌های زندگی خود قرار دهد؟ امیدوارم دولت جدید گشایشی در حوزه کتاب ایجاد کند و با اختصاص کاغذ و دیگر ملزومات چاپ، موجب کاهش قیمت کتاب شود.»
فقط لنگ و قطیفه و نان خشک رو ندارید حذف بشود اینها برای مقابله با دشمنان خبیث این کشور و ملت لازم هستش