تغییر وضعیت؛ از «ناامنی» تا «تجزیه»

«کشور» نام نهادن سرزمینی که در آن هنوز فرآیند «ملت سازی» به عنوان یکی از سه رکن اصلی یک کشور (سرزمین، ملت، حکومت) شکل نگرفته، کاری است دشوار و شاید ناممکن که همین امر، حیات سیاسی افغانسات را بیش از هر زمان دیگری با مشکل مواجه کرده است. این پهنه سرزمینی در محل ژنواسترتژیک مهمی قرار گرفته که آسیای شرقی، آسیای جنوبی، آسیای غربی و آسیای میانه را به هم وصل می‌ کند و از همین رو، در طول تاریخ عرصه برخورد منافع بسیاری از نیروها بوده است و امروزه نیز عرصه ای برای تاخت و تاز همسایگان تا قدرت های منطقه ای و جهانی است. پیرمحمد ملازهی، تحلیلگر ارشد مسائل افغانستان، در این گفت و گو تاکید دارد که اصلی ترین مشکل افغانستان وجود تضادهای پررنگ قوی و مذهی در این کشور است و تجربه نشان داده است که نخبگان سیاسی افغانستان، در قدرت، «انحصارطلب» هستند. او با برجسته کردن نقش راه حل سیاسی در آینده این کشور، خطر عدم حصول توافقی جامع را زمینه ساز بروز جنگی بزرگ میان طالبان و دیگر گروه های قومی و در نهایت، تجزیه افغانستان می داند.

برخی خبرها حکایت از پیشروی روز افزون طالبان و تسخیر پی در پی شهرها و ساختارهای قدرت در این کشور دارد. وضعیت کنونی افغانستان، آرایش نیروهای سیاسی و نقش حکومت مرکزی این کشور در بحران کنونی را چگونه می‌توان تشریح کرد؟

جنگ اصلی در افغانستان  بر سر «قدرت» است. طالبان می‌خواهد قدرت در این کشور را  به دست  بگیرد و از طرف دیگر نیز دولت مرکزی تمایل به حفظ قدرت موجود دارد. این دو دسته هنوز نتوانسته اند به یک جمع بندی برسند، با هدف اینکه مذاکره ای با یک راه حل سیاسی انجام دهند تا به جنگ در این کشور پایان دهند وقدرت به شکلی عادلانه و منصفانه توزیع شود. قدرت در حال حاضر در افغانستان در دست دو جناح است و جناح مجاهدین و شمالی ها که توسط «عبدالله عبدالله» نمایندگی می شود. این دو جناح نیز هر دو به دنبال قدرت هستند و نمی خواهند توزیع قدرت سیاسی عادلانه ای صورت بگیرد و طالبان نیز از همین حیث، واکنش منفی به مساله نشان می دهد. افغانستان در چنین وضعیتی دو راه بیشتر پیش رو ندارد. یا طالبان در اجلاس استانبول شرکت می کند و سه طرحی را که توسط آمریکایی ها در دوحه به دست آمده، می پذیرد یا طرح مسکو را که توسط روس ها تهیه شده است، می پذیرد یا طرح دیگری را توسط دولت افغانستان قرار است به اجلاس استانبول برده شود، در دستور کار قرار می دهد. به نظر می رسد که در واقع اگر بخشی از مشکل افغانستان را به مسائل داخلی مربوط بدانیم اما ضروری است بخش دیگر آن را مرتبط با رقابت‌ های منطقه ای و کشورهای صاحب نفوذ در این کشور بدانیم. به عنوان نمونه، رقابت سیاسی ایران و پاکستان و رقابت های ایدئولوژیک ایران و عربستان سعودی  یا رقابت سیاسی بین هند و پاکستان از موارد دیگر این ماجراست. درطرف دیگر، ترکیه نیز منافع خود را پیگیری می کند و حوزه کشورهای عربی از جمله امارات متحده و قطر نیز چه در مسائل ایدئولوژیک و چه در مسائل نظامی، به پیگیری منافع خود مشغول هستند. در مجموع اگر قرار بر این باشد که راه حل سیاسی به نتیجه برسد، علی القاعده طالبان تشویق می شود که دست از جنگ بردارد و در استانبول حضور پیدا کند. در استانبول نیز این سه طرح  باید تلفیق شود و اجماع مناسبی شکل بگیرد و با به دست گرفتن ابتکار عمل توسط سازمان ملل چیزی شبیه تجریه کنفرانس «بُن» اول که حکومت جدیدی پس از اشغال افغانستان توسط آمریکا به وجود آمد، یک ساختار جدید قدرت در این کشور تشکیل شود. با توجه به اینکه طالبان بیش از 50 درصد از قلمرو افغانستان را در دست دارد وسه قومیت اصلی مثل تاجیک ها، ازبک ها و هزاره ها نیز زیر بار قدرت طالبان نخواهند رفت و ممکن است مسلح شوند، وضعی بدتر از اکنون به وجود خواهد آمد. در این  فضا اگر توافق شود تا افغانستان  به کشوری فدرال متشکل از چهار حوزه قومی متکی بر دولت محلی تبدیل شود و قانون جدید مبتنی بر این مدل نگارش شود تا هریک از این قومیت ها علاوه بر داشتن قدرت محلی، پارلمان محلی و ... سهمی از حکومت مرکزی در قانون اساسی داشته باشند، تنها راهی که می توان تصور کرد افغانستان می تواند وحدت ملی خود را حفظ کند، راه حل سیاسی است اما اگر طالبان بخواهد راه دیگری را برود همان طور که حملات شدیدی به برخی شهرها در راستای تصرف کابل صورت گرفته است، ممکن است  به این هدف یعنی تصرف نهایی کابل برسد. چنین وضعیتی، جغرافیای جنگ را تغییر خواهد داد. در این صورت، گروه های قومی و دینی در برابر طالبان ایستادگی خواهند کرد همان طور که در بخش هزاره نشین، جنبشی مردمی تشکیل شده و در برابر طالبان درحال جنگیدن است. اگر تحولات به سمت و سوی جنگ حرکت کند، احتمال تجزیه افغانستان به دو کشور «خراسان» در منطقه شمال برای  قومیت های غیر پشتون و «پشتونستان» برای قومیت پشتون زیاد است.

پاکستان حامی اصلی طالبان است و هدف خاص خود را دنبال می کند. آنها می خواهند افغانستان دولت ضعیفی داشته باشد چرا که عمق استراتژیک خود را در افغانستان می بینند و از این راه می خواهند به آسیای مرکزی وارد شوند و بدون گمرگ و مانع به این حوزه دسترسی پیدا کنند و همچنین مانع حضور هند در این منطقه شوند. مجموعه این خواسته های پاکستان، طالبان را صاحب قدرت نظامی کرده است.

آیا می توان طالبان را یک موجودیت واقعی و دارای قدرت، نفوذ و مقبولیت نسبی در افغانستان دانست؟ در این صورت، آیا نباید از قدرت گرفتن این گروه در ارکان قدرت افغانستان نگران بود؟ آینده افغانستان به کدام سو حرکت خواهد کرد؟

واقعیت این است که طالبان به لحاظ نظامی، نیروی قدرتمندی در اختیار دارد اما حقیقت آن است که این نیروها پشتوانه خارجی بسیاری دارند و اگر این حمایت ها وجود نداشته باشد، طالبان به تنهایی چنین توان عملیاتی قدرتمندی را نخواهند داشت. پاکستان حامی اصلی طالبان است و هدف خاص خود را دنبال می کند. آنها می خواهند افغانستان دولت ضعیفی داشته باشد چرا که عمق استراتژیک خود را در افغانستان می بینند و از این راه می خواهند به آسیای مرکزی وارد شوند و بدون گمرک و مانع به این حوزه دسترسی پیدا کنند و همچنین مانع حضور هند در این منطقه شوند. مجموعه این خواسته های پاکستان، طالبان را صاحب قدرت نظامی کرده است. با وجود این، نفوذ اجتماعی این گروه در افغانستان به ویژه در قسمت های پشتون قابل چشم پوشی نیست. قبایل پشتون عمدتاً سنت گرا هستند و افکار طالبان نیز با این سنت های قبیله ای نزدیک است که ترکیبی است از ارزش های اسلامی سنتی با ارزش های قومی قبیله ای آنها. اگرچه، این ترکیب یکپارچه نیست و قبال پشتون دیدگاه های متفاوتی دارند همان طور که دولت مستقر در کابل نیز در دست لیبرال دموکرات های پشتون است و قرابتی با طالبان ندارند. بنابراین در بخشی از جامعه، طالبان در بخش های سنتی صاحب نفوذ است و حتی در خارج از قوم پشتون تعدادی از مولوی های ازبک و تاجیک نیز با طالبان روابط نزدیک دارند. به طور نسبی باید گفت که قدرت نظامی طالبان متکی  به پاکستان و قدرت نفوذ اجتماعی این گروه در گروه ارزش های قومی و سنتی قوم پشتون است.

به نظر شما مشکل اساسی در افغانستان چیست؟ چرا سیاستمداران این کشور (که به  باور برخی، وابسته به قدرت های خارجی هستند) از رسیدن به اجماع و تشکیل یک حکومت مرکزی کارآمد که حاکمیت سرزمینی را بر این کشور اعمال کند ناتوان مانده اند؟

مساله وابستگی به قدرت های خارجی چندان با واقعیت ها همخوانی ندارد. اصلی ترین مشکل افغانستان وجود تضادهای پررنگ قومی و مذهبی در این کشور است و تجربه نشان داده است که نخبگان سیاسی افغانستان، درقدرت، «انحصارطلب» هستند. ار سال 1747 و پس از مرگ نادر شاه افشار که نیروهای افغان از ایران جدا شدند و سلطنت «درانی» تشکیل و افغانستان از ایران جدا شد، در این 300 سال، پشتون ها قدرت را در انحصار گرفتند و این رویه کماکان ادامه دارد و فقط دو دوره کوتاه شامل یک دوره 9 ماهه که «حبیب الله کل کلانی» علیه «امان الله خان» اصلاح طلب شورش کرد و پس از آن قبایل پشتون به کابل حمله و آن را تسخیر کردند و دوره بعدی نیز دوره جهاد که پس از پیروزی جهاد در مبارزه با شوروی سابق، در چند ماه قدرت گرفتن «ربانی»، قرار بود پس از مدتی قدرت به دیگران واگذار شود، اما چنین اتفاقی نیفتاد و انحصار قدرت، به جنگ داخلی و بمباران کابل منجر شد و هزاران نفر کشته شدند. این «انحصارطلبی ذهنی» در قدرت که هم در پشتون ها و هم در قومیت های دیگر وجود دارد، مانع از تفاهم شده است. در شکل گیری همین دولت وحدت ملی هم دیدیم که عبدالله عبدالله و اشرف غنی چگونه درسودای قدرت بودند و این «جان کری» بود که با طرحی توانست با دور زدن قانون اساسی افغانستان، شیوه ای برای همکاری این دو میسر کند تا 50 درصد قدرت دست یکی و باقی آن دست دیگری باشد اما غنی پس از انتخابات، قدرت را یکسره به دست گرفت. در دور دوم این دولت که وضعیت بدتر شد و عدم تفاهم موجب شد که هر دو نفر اعلام ریاست جمهوری کنند. این وضعیت عامل مهمی در عدم تفاهم و تشکیل یک دولت مرکزی قدرتمند است که ناشی از انحصار طلبی قدرتمند در دولت، نخبگان قومی و مذهبی است و طالبان نیز یکی از نمودهای آن است.

جامعه افغانستان، یک جامعه سنتی و قبیله ای است و مردم این کشور هنوز نتوانسته اند خود را به عنوان یک «شهروند» ببینند. افغانستان متشکل از قومیت هاست و هنوز«ملت» واحدی در آن شکل نگرفته است. جالب اینکه قومیت در این کشور، بر مذهب نیز ارجحیت دارد. یعنی یک پشتون ابتدا خود را پشتون می داند وبعد، یک مسلمان و در مورد سایر اقوام نیز چنین نگاهی وجود دارد.

مفاد طرح های تدوین شده توسط ایالات متحده، روسیه و دولت افغانستان برای مذاکرات صلح با طالبان شامل چه مسائل و مواردی است؟

محور اصلی این طرح ها از دید دولت مرکزی این کشور، حفظ قانون اساسی است در حالی که طالبان به دنبال احیای امارت اسلامی و اجرای شریعت است. فارغ از این نزاع، آمریکایی ها طرحی دارند که در دوحه با طالبان تا حدی به توافق رسیده اند و روس ها نیز طرحی مبنی بر بی طرفی افغانستان را دنبال می کنند. یعنی نه کشورهای بزرگ جهان مثل آمریکا، روسیه، چین و ... در امور افغانستان مداخله کنند و نه کشورهای منطقه ای مانند ایران، پاکستان، عربستان سعودی، ترکیه، هند و... در امور این کشور دخالت داشته باشند. این طرح ها طرح های روشنی است و اگر پارلمان این کشور یکی از آنها را بپذیرد می تواند ساختار قدرت جدیدی را طراحی کند. حرکت آنها به سمت «نظام فدرالی» برای قومیت های اصلی این کشور موجب می شود که در مناطق قوی خودشان بتوانند دولت های محلی خود را در قسمت های پشتون نشین، هزاره جاتف ازبک و تاجیک نشین تشکیل دهند. این اقوام باید در ساختار قدرت سهم های روشنی داشته باشند. در این فضا اگر توافق هم در داخل و هم در سطح منطقه ای صورت بگیرد، راه حل سیاسی امکان پذیر خواهد بود. با این حال اختلافی که بر سر تقسیم قدرت وجود دارد، مساله اساسی است که طالبان در این میان، بیشترین سهم را می خواهد. باید راهی پیدا  شود که قدرت متوازن قومی و مذهبی شکل بگیرد و این قدرت را کشورهای بزرگ و همسایگان افغانستان به رسمیت بشناسند، در غیر این صورت احتمالاً چیزی جز جنگ داخلی رخ نخواهد داد.

شما پیشتر و همچنین در پاسخ به پرسش پیشین از «فدرالیسم» سخن گفتید اما همان طور که روشن است، این مدل حکمرانی بیشتر مربوط به حوزه های جغرافیایی از هم گسسته ای است که به مرور زمان به سطحی از همسویی رسیده و تمایل به اتحاد پیدا می کرده اند و خود را ذیل یک حکومت فدرال تعریف می کنند در حالی که وضعیت کنونی افغانستان خلاف چنین رویه ای است و در واقع این حوزه های قومیتی، به سوی افتراق و جدایی در حرکت اند که فدرالیسم می تواند کاتالیزوری برای تجزیه این کشورباشد.

به عنوان یک واقعیت، دولت مرکزی در افغانستان یک دولت شکست خورده است و در این مورد چگونه می توان این دولت شکست خورده را سازماندهی کرد تا این کشور تجزیه نشود. به نظر تنها راهی که نجات بخش این کشور است در حالی که چهار قوم اصلی آن با هم تضاد شدیدی دارند فدرالیسم است اگرچه باید پذیرفت که تطبیق دادن فدرالیسم با شرایط افغانستان کار ساده ای نیست. نباید این فدرالیسم را با فدرالیسمی مانند سوئیس مشابه دانست. افغانستان تقریباً در حدود 40 سال، در وضعیت جنگی قرار دارد و باید گزینه های مختلف را مدنظر داشت. مثلاً تقسیم قدرتی را که در لبنان بین گروه های مذهبی صورت گرفته و رئیس پارلمان از شیعیان، نخست وزیر از سنی ها و رئیس ستاد ارتش از مسیحی ها انتخاب می شوند، به عنوان یک تجربه می توان در نظر گرفت. نمونه های دیگر فدرالیسم هم وجود دارد که با شرایط همان کشورها تطبق داده شده است و باید فدرالیسم را پایین تر از حد استاندارد جهانی در این مورد  ببینیم. مثلاً پاکستان نیز به شیوه فدرالیستی اداره می شود. افغانستان راهی جز تقسیم قدرت در پیش ندارد که البته فرآیندی بسیار سخت است و باید در نظر داشت که اگر روزی طالبان به قدرت برسد، ابداً چیزی به عنوان تقسیم قدرت را به رسمیت نخواهد شناخت و این گروه برای این مسائل هیچ اهمیتی قائل نیست. در غیر این صورت، طالبان به زور متوسل خواهد شد و دیگر گروه ها نیز به مقابله با آن بر می خیرند و خطر تجزیه، حتمی است. اگرچه ممکن است درحال حاضر نیز قدرت های جهانی از جمله آمریکا و روسیه حتی برای تجزیه این کشور برنامه هایی در نظر داشته باشند که ما از آن بی اطلاع باشیم.

روسیه نگران است که آمریکا به تفاهمی پشت پرده با طالبان رسیده باشد تا داعش در افغانستان پا بگیرد و نهضت ترکستان شرقی نیز  برای چین مزاحمت ایجاد کند و تجزیه طلبی در «سین کیانگ» چین را موجب شود و نیروهای کیفی ازبک و تاجیک و چچن نیز وارد ازبکستان، تاجیکستان و منطقه چچن شوند و امنیت روسیه و آسیای مرکزی را به خطر بیندازند.

با نگاه به گذشته، آمریکا مشخصاً چه اهدافی را با جنگ افغانستان به دست آورده است که ظاهراً قصد خروج از این کشور را دارد؟ این خلأ احتمالی قدرت ناشی از خروج آمریکا چه تأثیری در سطح ملی و منطقه ای بر افغانستان خواهد گذاشت؟

شخصاً تصور نمی کنم که آمریکایی ها به طور کامل از افغانستان خارج شوند. هدف اصلی آمریکا در واقع این است که از خطر شکست نظامی کامل جلوگیری کنند. گزارش سازمان های امنیتی به دولت آمریکا بر این تاکید دارد که هم ارتش و هم FBI  و هم CIA بر این تاکید داشته اند که پیروزی نظامی برای افغانستان وجود ندارد و ضرورتی برای به کارگرفتن راه حل سیاسی وجود دارد. با اتمام دوران ریاست جمهوری اوباما، دولت ترامپ در قالب مذاکرات دوحه این دستور کار را در پیش گرفت که در این دولت نیز در حال ادامه است. آمریکایی ها نمی خواهند هزینه بیشتری هم به لحاظ مادی و هم به لحاظ انسانی متقبل شوند اما این تصور که آنها قصد دارند کاملاً از افغانستان خارج شوند، کاملاً با واقعیت مغایر است. در واقع آمریکا قصد «تغییر وضعیت» در افغانستان دارد و آنها از شکل «علنی» که نیروهای نظامی آنها در پایگاه های نظامی حضور داشته و در معرض حمله باشند در حال تغییر وضعیت هستند و به شکل نامحسوس نیروهای «امنیتی» خود را در این کشور باقی می گذارند. اگر آمریکایی ها افغانستان را رها کنند قطعاً فضا را برای رقبای خود یعنی روسیه، چین و ایران مهیا می کنند و بنابراین آنها چنین کاری را نخواهند کرد. به نظر می رسد یک توافق پشت پرده در دوحه بین آمریکا و طالبان صورت گرفته است که مفاد آن علنی نشده است. احتمالاً در این توافق، طالبان در ازای به دست گرفتن قدرت در کابل، حضور آمریکایی ها در افغانستان را بپذیرد. حضور داعش در افغانستان که بنا به روایت روس ها در خاورمیانه شکست خورده و رهبران این گروه توسط آمریکایی ها به شمال افغانستان انتقال داده شده اند، بیانگر برخی رخدادها در آینده این کشور است. احتمالاً روس ها نیز به این نتیجه رسیده اند که ممکن است نیروهای داعش در آینده از راه «دره فُرغانه» وارد آسیای مرکزی و حوزه امنیتی روسیه شوند. نیروهای قومی که در عراق و سوریه جنگیده اند، ازبک ها یا چچن ها و تاجیک ها یا اویغوری های چینی بوده اند و در سطح فرماندهی نیز همین نیروها هدایت را برعهده داشته اند. روسیه نگران است که آمریکا به تفاهمی پشت پرده با طالبان رسیده باشد تا داعش در افغانستان پا بگیرد و نهضت ترکستان شرقی نیز برای چین مزاحمت ایجاد کند و تجزیه طلبی در «سین کیانگ» چین را موجب شود و نیروهای کیفی ازبک و تاجیک و چچن نیز وارد ازبکستان، تاجیکستان و منطقه چچن بشوند و امنیت روسیه و آسیای مرکزی را به خطر بیندازند. این مباحث پشت پرده ممکن است وجود داشته باشد اما موارد علنی که بتوان به آنها استناد کرد کماکان وجود ندارد اما منابع دستگاه امنیتی روسیه به جد معتقدند که آمریکا و داعش به تفاهمی جدی در افغانستان رسیده اند.