آیین تیرگان، در گاهشماری ایرانی، روز ۱۳ تیرماه برابر با روز تیر از ماه تیر برگزار می‌شود.
جشن‌ها و آیین‌های فرهنگی ایران‌زمین، از جمله آیین تیرگان، به‌عنوان نمادهای هویتی و ملی و آیینی ایرانیان، با فرهنگ پاسداشت طبیعت و حفاظت محیط زیست ایرانیان نیز گره خورده است.در پیشینه هشت‌هزار‌ساله آیین زرتشتی در ایران باستان و سروده‌های «تیر یشت» اوستا و ادبیات آیینی پهلوی میانه به‌ویژه در بندهش و دینکرد، نماد آب و بارش باران، در برابر دیو خشکی، همانا نبرد نیکی با اهریمن بدی بوده است. در «آثار الباقیه» ابوریحان بیرونی و «زین الاخبار» گردیزی و بسیاری از تذکره‌های اسلامی، از «آیین تیرگان»، این میراث بزرگ فرهنگی و محیط‌زیستی ایرانی‌تباران یاد شده است.جنبه اساطیری جشن تیرگان، تعیین مرز میان ایران و توران، در روزگار پادشاهی منوچهرشاه پیشدادی بوده است. پس از شکست سپاه ایران در مازندران، دو طرف پذیرفتند برای تعیین مرز میان دو کشور، یک داوطلب تیرانداز کمان‌کش از میان ایرانیان از بالای کوه دماوند، تیری رها کند، تا نقطه محل فرود تیر، مرز میان این دو سرزمین شود.در این لحظه آرش کمانگیر، از سپاهیان لشکر منوچهرشاه پیشدادی در جنگ با افراسیاب تورانی در چشم‌انداز بهت ناظران، پا به میدان می‌گذارد، با علم به اینکه برای انجام این کار باید جانش را در کف دست بگذارد و به استقبال مرگ برود. اما آرش، این جانفشانی بزرگ میهنی را می‌پذیرد و با تمرکز همه نیرو و توان و جسم و جانش، تیری از چله به طرف کوه «خواتونت» در خاور رها می‌کند و هم‌زمان با پاره‌پاره‌شدن پیکرش، خودش را فدای ایران می‌کند... . در اساطیر ایران‌زمین آمده: تیر آرش از بامداد تا نیمروز در آسمان می‌رفت و از دشت‌ها و کوه‌ها می‌گذشت تا در کنار رود جیحون (امروزه، آمودریا در مرزهای تاجیکستان، افغانستان، ازبکستان و ترکمنستان) بر تنه درخت گردویی سترگ فرود آمد که آنجا را مرز ایران و توران نامیدند.واژه «تیر» که ضبط اوستایی آن «تشتر» و فرمانروای بارش و موجب باروری است، ستاره‌ای نورانی است که در فرهنگ عامه به آن «ستاره باران» گفته می‌شود که با توجه به اقلیم نیمه‌خشک ایران بزرگ، با آمدن آن، آرزوی مردم برای دستیابی به آب و آبادانی و ظهور چشمه‌های فراوان، به عینیت می‌پیوست.
سه نماد ارزشمند تاریخی و محیط‌زیستی آیین تیرگان عبارت‌اند از:
۱- «آرش» نماد حماسی از جان‌گذشتگی و از خودگذشتگی و پرتاب تیر منجر به پاره‌پاره شدن‌بدنش در راه ایران، برای تعیین بیشینه گستره قلمرو ایران در مرزهایش با توران.
۲- «دماوند»، این بلند‌ترین چکاد فلات ایران و آسیای غربی و خاورمیانه، یادگار حماسه فداکارانه و جانفشانی آرش کمانگیر و نیز خاستگاه پیروزی کاوه آهنگر بر اژی‌دهاک و برتخت‌نشاندن فریدون‌شاه پیشدادی.
۳- «آبریزگان»، «آب‌پاشان» یا «سرشوران»، اشتهار جشن تیرگان، به خجستگی ایزد باران و ترسالی و برکت و خجستگی این روز برای ایرانیان، به‌عنوان جشن قداست روشنی آب و محیط زیست و رسیدن باران، با جنبه‌های آیینی و اجتماعی.
شوربختانه، دیرزمانی است که پاسداشت نمادها و آیین‌های ملی و تاریخی ایرانی مورد غفلت و بی‌مهری و بی‌تفاوتی نهادهای رسمی دولتی قرار گرفته، درحالیکه هم‌زمان، همسایگان هوشیار ما که غالبا بخشی از گستره تاریخی ایران بزرگ فرهنگی را شامل می‌شوند، هرازچندگاه، بخش‌هایی از فرهنگ، تاریخ، جشن‌ها، آداب‌ورسوم و نمادهای هویت ملی و حتی طبیعی و محیط‌زیستی ایران‌زمین را به‌صورتی برنامه‌ریزی‌‌شده و بی‌سروصدا مورد ادعای مالکیت فرهنگی خود قرار می‌دهند.
درحالیکه توجه رسمی به زنده نگاه‌داشتن تیرگان در ایران معمول نیست، این جشن همچنان در شهر‌ها و روستاهای اصیل و باستانی ایران، زنده مانده است. در باورهای مردم منطقه فراهان و منطقه زلف‌آباد جای دارد و هرساله به شکرانه برداشت گندم جشن تیرگان انجام می‌شود. در مازندران نیز جشن تیرگان با نام «تیرماه سیزده شو» (شب سیزده تیرماه) برگزار می‌شود. ارامنه اصفهان نیز این جشن را در روز سیزدهم ژانویه برگزار می‌کنند. افزون‌بر‌این گروه‌های مردمی فرهنگی و محیط‌زیستی، جشن تیرگان را هرساله به‌صورت خودجوش، در شهرهای تهران، کرج، یزد و روستاهای اطراف میبد، اردکان، کرمان، خراسان، بم، شیراز، اصفهان، اهواز و ... برگزار می‌کنند. فرجام سخن اینکه، نخستین گام در حفاظت و پاسداشت میراث‌های معنوی و مادی فرهنگی ایران‌زمین آشناسازی همه اقشار جامعه ایرانی با میراث‌های فرهنگی، معنوی و مادی سرزمین خود است که متأسفانه درحالیکه کمترین اثری از تبلیغ، ترویج و آگاهی‌رسانی رسمی نسبت به اهمیت میراث فرهنگی، معنوی و مادی و محیط‌زیستی ایران مشاهده نمی‌شود، ادامه همین غفلت ما، سرقت آزمندانه همسایگان ماست.
میر‌مهرداد میرسنجری
استادیار دانشگاه و پژوهشگر فرهنگی و ژئوپلیتیک
دیدگاه تان را بنویسید