[مهتاب جودکی] پنجاه مرد زندانی، در ارتفاعات دره ارغوان سنگ روی سنگ چیده و راه سیلاب را سد کرده‌اند. هوا اکنون در ایلام ابری است و هواشناسی گفته بارش‌های سنگینی در راه است. یک‌سال بعد از سیل ٩٤ که هشت نفر را کشت، پل‌ها را ویران کرد، به ٢٠هزار ساختمان آسیب زد، زمین‌های کشاورزی را غرق کرد و ١٢٠٠میلیارد تومان خسارت به بار آورد، گروه محکومان رأی باز به ارتفاعات رفتند و در عوض مزدی ناچیز، سنگ روی سنگ چیدند و سدهایی ساختند در مسیر سیلاب. آنها سه‌سال عرق ریختند و در ایلام، ایوان، دره‌شهر و چرداول، ١٥هزار مترمکعب خشکه‌چین برپا کردند. مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان ایلام می‌گوید به کمک این سازه‌ها و همه عملیات آبخیزداری انجام‌شده، محال است که دیگر در شهر ایلام سیل بیاید، همان‌طور که در سیلاب خروشان فروردین امسال، شهر در امان بود.
سامانه سردچالی قدرتمندی از عصر دوشنبه از سمت غرب به کشور آمده و گفته شده که سیلاب، آب‌گرفتگی و رانش زمین در بعضی نقاط لرستان، خوزستان و ایلام قطعی است. مدیریت بحران در استان‌های جنوب غرب اعلام هشدار کرده، اهالی چند نقطه از پلدختر لرستان که زخم‌خورده سیل فروردین‌اند، خانه‌هایشان را تخلیه کرده و در ایلام از مردم خواسته‌اند که در کنار مسیل‌ها، رودخانه‌ها و خشکه‌رودها اتراق نکنند اما منابع طبیعی می‌گوید دیگر سیل مخربی در ایلام رخ نخواهد داد.
در مسیر رودخانه فصلی
هوا ابری و رودخانه فصلی دره ارغوان هنوز خشک است. چهار‌سال پیش این رود می‌خروشید. آسمان چنان سخت باریده بود که رود زنده و وحشی شد و هرچه سر راهش بود از جا کند و با خودش برد؛ بی‌سابقه‌ترین بارندگی ایلام در تمام سال‌های گذشته، ٣٨٠میلی‌متر باران در سه روز. حالا قرار است دوباره بارانی سخت ببارد، حدود ١٥٠میلی‌متر در شرق و جنوب شرق استان. روان‌آب‌ها از بلندی‌های دره ارغوان پیش می‌رود تا شهر ایلام. این نقطه از ایلام حدود‌هزار میلی‌متر بارندگی دارد و بیشتر بارندگی در زمستان اتفاق می‌افتد، در زمانی که پوشش تاجی جنگل‌ها خزان کرده. از اینجا تا مرکز شهر برای سیل راهی نیست. رضا احمدی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان ایلام رودخانه فصلی خشک را نشان می‌دهد: «تا قبل از این ٤٠دقیقه زمان می‌برد تا بارش‌ها از شهر خارج شود اما الان زمان تمرکز را با استفاده از کارهای آبخیزداری به حدود دو ساعت رسانده و از درجه سیلابی بودن کاسته‌ایم.» در مسیر رودخانه فصلی، چادری عشایری برپاست، بی‌خیال آسمان ابری و احتمال سیل. آنها دامداران بومی‌اند و همین‌روزها کوچ می‌کنند. کنار چادرها سدی سنگین ساخته شده، ملاتی و بتنی. ساز‌های قدیمی دهه٧٠ نتوانسته بود جلوی سیل ٩٤ را بگیرد. بعد از آن سیل ویرانگر برای طرح‌های آبخیزداری شهر ایلام ٤میلیارد تومان اعتبار دادند و این سازه‌ها تازه ساخته شد. بعد از آن در زمستان ٩٧ و اردیبهشت ٩٨ بارش‌های تندی بارید، تندتر از باران آبان ٩٤ اما در شهر ایلام سیل نیامد. مدیرکل لبخند می‌زند و می‌گوید: «این تجربه نشان داد که سازه‌های آبخیزداری می‌تواند سیل را کنترل کند. در‌سال آبی ٩٨-٩٧، ٦ شهرستان بالای‌هزار میلی‌متر بارندگی داشتند و یکی از آنها ایلام بود. متوسط بارندگی استان هم کم نبود، ٩٠٠میلی‌متر. ما در بررسی نقطه‌ای استان اول بودیم و در بررسی حجمی، بعد از لرستان، دوم.»
به گفته او، برای امسال اعتبار آبخیزداری ٣٠ میلیاردتومان از محل صندوق توسعه است با میزان حجمی ٤٠٠هزار متر مکعب. «در استان ایلام روزانه بیش از یک‌‌هزار متر مکعب کار شده و الان به اتمام رسیده، اما داریم ادامه می‌دهیم که حجم و سطح کار بالا برود.» دورتر، دو سازه سنگی دیگر راه رود را سد کرده. یک‌‌هزار متر مکعب‌اند و به ازای هر متر مکعب تحمل ١٥ متر مکعب آب را دارند. «هم برای حیات وحش به کار می‌آید، هم آب به سفره‌های زیرزمینی نفوذ می‌کند، هم تبخیر و تعرقش برای تلطیف هوا خوب است.» مدیر کل منابع طبیعی استان این را می‌گوید و توضیح می‌دهد برای اینکه شهر ایلام در هر مقطعی از سیل نجات یابد،٥٣٠ نقطه اجرایی برای کارهای آبخیزداری تعریف شده است. «نقشه این عملیات تهیه شده و اعتبارات هم همین‌طور. امسال برای انجام ٩٤ پروژه آبخیزداری، ٦٠ پیمانکار، ٦٠٠ نفر را به‌طور مستقیم مشغول کار کرده‌اند. هر سال به میزان اعتبارات و حجم کاری که توان داریم از محل طرح استفاده می‌کنیم.»
اتمام عملیات آبخیزداری استان ایلام ٢٨٠ میلیاردتومان اعتبار می‌خواهد و امسال ٣٠ میلیاردتومان از این اعتبار را داده‌اند. برای منابع طبیعی اولویت با آبخیزداری شهری است و بعد با باغ‌ها و جنگل‌ها و اگر باقی اعتبارات برسد، ادامه عملیات هم انجام خواهد شد.
خشکه‌چین‌های زندانیان
دستهای زندانیان، در ارتفاعات دره ارغوان، سیلاب را با خشکه‌چین سنگی مهار کرده است. زندانیان رأی باز، دستهای از محکومان‌اند که بسته به نوع و میزان محکومیت، پیشینه کیفری، شخصیت، اخلاق و رفتار، بر اساس تصمیم شورای طبقه‌بندی به این کار گماشته شده‌اند. ساخت خشکه‌چین‌ها هم همکاری است میان سازمان زندان‌ها و سازمان جنگل‌ها. آخرین‌بار اردیبهشت امسال، مدیران کل زندان‌های ایلام و منابع طبیعی استان «برای فراهم‌سازی اشتغال زندانیان رأی باز در طرح‌های خشکه‌چینی و اطفای حریق» با هم دیدار کردند و به‌دنبال این تفاهم، ٥٠درصد خشکه‌چینی سه سال گذشته در همین یک‌سال انجام شد. با چیدن این سنگ‌ها، ٧٠درصد از کارهای آبخیزداری که در اولویت بود، اجرا شد و مهم‌ترین این کارها، چِکدم‌ها و خشکه‌چین سنگی
زندانیان است.
احمدی، مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان ایلام می‌گوید: «بهترین کار در آبخیزداری این است که سرشاخه‌ها را با سدهای متوالی خشکه‌چین ببندیم. از سال ٩٥ تا ٩٨، ١٥هزار متر مکعب خشکه‌چین در این منطقه کار شد و سال ٩٨، ٥٠درصد آن کار شد، یعنی ٧هزار متر مکعب. کار مهمی که در این سازه‌ها انجام دادیم، این بود که با حمایت‌های دستگاه قضائی و تفاهم‌نامه با امور زندان‌ها، زندانیان رأی‌باز که هیچ محدودیتی برای بیرون‌آمدن ندارند این خشکه‌چینی را انجام دادند.» به گفته او، این مهم‌ترین مولفه برای جلوگیری از سیل است تا آب به پوشش گیاهی نفوذ کند و جنگل را از تنش‌های آبی نجات دهد. «این کار در کل استان روال پیمانکاری دارد. با ٥٠ نفر قرارداد داشتیم و در چهار شهرستان ایلام، ایوان، چرداول و دره‌شهر از کمک آنها استفاده کردیم. مزدشان را هم دادیم، هرچند نه با مزد کار پیمانی قابل قیاس است، نه با مزد کارگری.» برای جمع‌آوری هر هزار متر مکعب آب، ۴۰ تا ۵۰ سازه خشکه‌چین نیاز است و زندانیان این سنگ‌های سنگین را در تمام دامنه‌های منتهی به دره ارغوان برپا کردند. یعنی سنگ‌های سنگین را از ارتفاعات بالا بردند و در مسیر سیلاب، روی هم چیدند. آنها در طول سه‌سال ٦هزار خشکه‌چین سنگی ساختند تا به قول مدیر کل اگر سیل آمد، هزینه‌های شهرداری کم شود. حالا ابرهای باران‌زا در مسیر دره ارغوان‌اند و سنگ‌چین‌ها، چِکدم‌ها و سازه‌های بتنی و ملاتی باید دوباره امتحان پس دهند. این‌طور که مسئولان منابع طبیعی ادعا می‌کنند، نباید سیل خسارت‌باری در ایلام رخ دهد..
اجرای آبخیزداری تنها در ١٠درصد حوضه‌های کشور
[باقر قرمزچشمه- دکتری اقلیم شناسی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری] سیلاب هیچ‌وقت مهار نمی‌شود و باید با عملیات آبخیزداری آن را مدیریت کرد. ما هیچ‌وقت نباید سیلاب را از بین ببریم. گاهی حتی نیاز است سیلاب وارد دشت شود تا احیایش کند. بارش نقطه‌ای که در آبان‌ماه ٩٤ اتفاق افتاد، سیلاب ایجاد کرد، اما علت اصلی خسارت این سیلاب، مدیریت غلط در حوزه شهری بود. رودخانه‌ای را که از وسط شهر رد می‌شد بدون کار مهندسی سرپوشیده کردند و وقتی آب با جریان بالا وارد آن شد، مشکل ایجاد کرد. علاوه بر این، در بالادست هم تغییر کاربری اتفاق افتاده بود و نفوذ آب در خاک کاهش یافت و در پایین‌دست هم مدل رودخانه را تغییر داده بودند که همه اینها سبب شد سیل ویرانگر شود. چنانکه کارشناسان گفتند حتی جنگ تحمیلی هم به اندازه سیل به ایلام خسارت نزده بود. اما با مدیریت آبخیزداری می‌توان سیل را مدیریت کرد که مخرب نشود؛ این کاری است که در ایلام هم انجام شده است.
از سیل در دنیا با عنوان نکبت و نعمت یاد می‌شود. یک‌جا بارش نعمت است و جای دیگر که طبیعت را دستکاری کرده‌ایم، جاده زده‌ایم، پل ساخته‌ایم و ... دیگر نعمت نیست. تنها کار همسان با طبیعت، همین کارهای آبخیزداری است که از سرمنشأ مقابل آب می‌ایستد و می‌گذارد آب در خاک نفوذ کند و این نفوذ نعمات بسیاری برای روزهای آینده خواهد داشت؛ این باعث می‌شود رودخانه‌های دائمی بیشتری داشته باشیم؛ هم کشاورزی رونق می‌یابد و هم حفاظت خاک و آب صورت می‌گیرد.
یکی از نکاتی که باید به آن توجه کرد این است که وقتی سیل می‌آید همواره به خسارت مستقیم توجه می‌کنیم. درحالی که خسارت مستقیم بخش کوچکی از ماجراست. خسارتی که به خاک وارد می‌شود هرگز جبران نخواهد شد. اگر خانه‌ای خراب شود، می‌توان آن را دوباره ساخت اما احیای خاک کار راحتی نیست. خاک به‌طور متوسط هر ٣٠٠ سال، نیم سانت تشکیل می‌شود و وقتی سیل می‌آید، ٢٠ تا ٣٠ سانت از خاک سطحی را از بین می‌برد. باید این موارد هم مورد تأکید و توجه قرار گیرد تا فرهنگ سازگاری با طبیعت ایجاد شود و آدم‌ها به راحتی راضی به تغییر کاربری اراضی و زمین‌هایشان نشوند. این موارد باید در زندگی مردم فرهنگ‌سازی شود.
در بررسی دلایل سیل فروردین‌ماه در لرستان باید گفت نخستین دلیل توده بزرگی بود که به شهر وارد شد و بارش زیادی رخ داد و چند روز ادامه یافت. یک سامانه بارشی اوایل فروردین و دیگری چهاردهم فروردین فعال شد و این دو بارش با حجم زیاد در بازه نزدیک به هم اتفاق افتاد که این یک مورد خاص بود. بارش‌ها از دست ما خارج بود، اما باز هم می‌توانست طوری مدیریت شود که روان‌آب کمتری در پی داشته باشد. علاوه بر این اگر تغییر کاربری اراضی کمتر اتفاق می‌افتاد شدت سیل کمتر می‌شد. در کنار این مورد باید بدانیم ١٠ سالی است که خشکسالی داریم و بارش نداشته‌ایم و فکر می‌کردیم سیلی نخواهیم داشت؛ همان‌طور که در قم و شیراز هم این اتفاق افتاد و این اطمینان‌بخشی کاذبی بود. به حریم رودخانه تجاوز شد و به این موارد دقت نشد و با اینکه رودخانه توانایی انتقال ٢هزار متر مربع آب را داشت به دلایل مختلف باریک، انتقال نصف و آب اضافی سیل شد. به این ترتیب کار اشتباه ما تغییر کاربری بود و از بین بردن جنگل‌ها در بالادست. در پایین‌دست هم مدیریت رودخانه اتفاق نیفتاد، چون سودجویی‌هایی نمی‌گذاشت و نمی‌گذارد این اتفاق بیفتد.
اما راه چاره هم همواره این است که طبیعت را از بین نبریم. سیل برای پایین‌دست نیاز است و آبخیزداری می‌گوید طبیعت مریض را باید تیمار و احیا کرد. با تمام اینها درحال حاضر تنها در ١٠درصد حوضه‌ها عملیات آبخیزداری انجام شده است و این نشان می‌دهد باید عزم ملی برای توجه به آبخیزداری صورت گیرد.
دیدگاه تان را بنویسید