مینو محرز | مردم به خوبی از تست واکسن ایرانی کرونا استقبال کردند

متولد سال ۱۳۲۴ است. سال ۴۲ راهی دانشگاه تهران شده تا ردای حرفه‌ی طبابت را برای یک عمر به دوش بگیرد. بالا و پایین زیاد داشته و پر از خاطره است. ۴۵ سال است که به عنوان شاخص‌ترین متخصص عفونی و البته به عنوان یکی از زنان موفق ایرانی پای کار است. مینو محرز، این روز‌ها یکی از چهره‌های شاخص و البته رسانه‌ای در مواجهه و پیشگیری از پاندمی کروناست و البته از همه مهم‌تر او محقق اصلی واکسن کرونای ایرانی معرفی شده است. مینو محرز، تاریخ شفاهی پاندمی‌های مختلف در ایران است، از وبا گرفته تا دیفتری و کزاز. اما این روزها، این مرگ و میر‌ها و این شدت بیماری برایش قابل قیاس با روز‌های تلخ و سخت سپری شده در گذشته نیست؛ «زمانی‌که رزیدنت بودم، ایران پر بود از دیفتری و کزاز، همه جا پر بود از بیماری عفونی. شب تا صبح نمی‌خوابیدیم. اما الان می‌بینید که تمام این بیماری‌ها به علت واکسیناسیون ریشه‌کن شده است. در طول سال‌هایی که کار کرده‌ام، در جریان چند اپیدمی بودم. مانند اپیدمی وبا، مننژیت و بیماری‌های دیگر. ما این دوره‌های سخت را گذراندیم و حالا خیلی خوشحالیم که برای تمام این بیماری‌ها راه‌حل‌هایی پیدا شده است».

اعزام خانم دکتر به سربازی

محرز پس از اتمام دوره عمومی در سال ۱۳۴۹ در رشته تخصصی عفونی ادامه تحصیل می‌دهد. سال ۱۳۵۲ از دانشگاه تهران یا همان دانشگاه علوم پزشکی تهران کنونی مدرک تخصصی عفونی می‌گیرد و همان سال اتفاق‌های جالبی برای او رقم می‌خورد؛ اعزام به سربازی. پیش از انقلاب و در دوران پهلوی، زنان نیز به سربازی اعزام می‌شدند. او در این باره به سازندگی می‌گوید: «زمانی‌که داشتم دوره‌ی تخصص را می‌گذراندم، قانون سربازی را برای ما را هم وضع کردند. به خصوص سربازی برای پزشکان. اگر خاطرم باشد فکر می‌کنم حدود سال ۱۳۵۲ بود. استادیاری‌ام درست شده بود و برای همین حتی زودتر به سربازی رفتم تا مشکلی برایم به وجود نیاید. یادم هست که شش ماه از دوره را در پادگان گذراندیم. البته صبح می‌رفتیم پادگان و عصر برمی‌گشتیم خانه. زن‌ها شب را در پادگان نمی‌ماندند. اما در این مدت تیراندازی و اصول نظامی را یاد گرفتیم». بعد هم خانم دکتر درجه می‌گیرد و ستوان یک می‌شود؛ «چون پروسه‌ی استادیاری‌ام درست شده بود، موافقت کردند که باقیمانده‌ی دوره‌ی سربازی‌ام را در دانشگاه سپری کنم. خوشبختانه این اتفاق افتاد و من مقداری از دوره‌ی سربازی‌ام را، چون درجه داشتم و استادیار هم شده بودم، در بخش عفونی بیمارستان و همچنین در دانشگاه گذراندم».

تیم واکسن؛ جوانان نخبه ایرانی

۱۲ آذر کیانوش جهانپور در توئیتی نوشت: «‌اولین واکسن ایرانی ‎کووید ۱۹ موفق به اخذ کد اخلاق از کمیته ملی اخلاق در پژوهش شد. در تصویری که جهانپور از این مجوز منتشر کرده بود، نام محقق اصلی این واکسن کسی نبود جز خانم دکتر مینو محرز. اما چه شد محرز به عنوان محقق اصلی واکسن ایرانی کرونا معرفی شد؟ او در این باره می‌گوید: «شرکتی که واکسن کرونا را ساخت، از ما خواست که برای کارآزمایی بالینی، قبول کنیم که به عنوان مجری در پروژه حضور داشته باشیم. من هم با کمال میل پذیرفتم. علت پذیرش من و دو همکارم دکتر صالحی و طبرسی در بیمارستان‌های امام و مسیح دانشوری که بیشترین بیماران مبتلا به کرونا را هم ملاقات کرده‌اند، به این دلیل بود که ابتدا اثربخشی واکسن زیر نظر خودمان تایید شود و بعد آن را به مردم توصیه کنیم». آنطور که محرز می‌گوید، تیم واکسن کرونای ایرانی، تیمی قابل اعتماد است؛ «تیم سازنده‌ی واکسن، تیمی شناخته‌شده و متشکل از جوانان دانشمند و نخبه‌ی ایرانی است. این‌ها علمش را دارند و اگر تکنولوژی در اختیارشان باشد، از عهده‌ی ساخت آن برمی‌آیند. این تیم واکسن را ساخته و مرحله‌ی حیوانی آن را پشت سر گذاشته بود. در این مرحله سازمان غذا و دارو واکسن را بررسی می‌کند تا مراحل کارآزمایی بالینی آن کاملا مورد تایید قرار بگیرد. کمیته‌ی اخلاق هم که مجوز می‌دهد، دیگر خیال ما راحت است که مرحله اول با موفقیت طی شده است. در این مرحله باید ببینیم که اثربخشی واکسن که در حیوان موثر بوده، در انسان به چه صورت است. انشاءالله با یک پروپوزال خوب از کارآزمایی بالینی، مشغول کار خواهیم شد. کارخانه‌ی عظیمی هم در ایران هست که قرار است واکسن در آنجا تولید شود».

جایزه و دیه برای داوطلبان تست؟!

مینو محرز درباره واکنش‌ها به موضوع دیه داوطلبان واکسن ایرانی کرونا که جنجال‌ساز شده بود، به سازندگی می‌گوید: «معمولا موسساتی که کار ساخت واکسن را به عهده دارند، در سری اول روی خودشان تست می‌کنند؛ بنابراین اینطور نیست که واکسن مورد آزمایش ریسک خیلی بالایی داشته باشد. اگر واکسنی روی حیوان اثر داشته باشد، روی انسان هم موثر خواهد بود، چون حیوان‌هایی که انتخاب می‌شوند، حیوان‌هایی هستند که همیشه در داروسازی و البته ساخت واکسن از آن‌ها استفاده می‌شود و مشابهت‌هایی با انسان دارند».

او تاکید می‌کند که چندان جای نگرانی در این زمینه وجود ندارد: «طوری نیست که تزریق واکسن به افراد داوطلب، خدایی نکرده موجب مرگ آن‌ها شود. برای جلوگیری از همین موضوع هم هست که ابتدا این مسئله روی حیوان آزمایش می‌شود. آن هم روی حیواناتی که دقیقا مانند انسان واکنش نشان می‌دهند. وقتی محققان مطمئن می‌شوند که روی حیوان ایمنی خوبی ایحاد کرده، نوبت به آزمایش انسانی می‌رسد، بنابراین ریسک آن خیلی پایین است. اما با وجود این، همیشه در کار‌هایی که با مواد بیولوژیک سر و کار داریم، به ویژه واکسن، درصد پایینی از ریسک را قائل هستیم. البته گفتم این ریسک بسیار پایین است و قاعدتا مشکلی برای افراد تحت آزمایش پیش نخواهد آمد. با این وجود، تمام شرایط و مسائل در نظر گرفته می‌شود و چندان جای نگرانی ندارد».

آنطور که محرز می‌گوید، استقبال مردم برای تست واکسن کووید-۱۹ ایرانی، بسیار خوب بوده است؛ «از بسیاری از دانشگاه‌ها با ما تماس می‌گیرند و می‌گویند که داوطلب تست واکسن هستند و می‌پرسند که باید به کجا مراجعه کنند. به قدری استقبال از این موضوع خوب بوده که برای خودمان هم عجیب و جالب بود. البته هنوز این کار را آغاز نکرده‌ایم. اما به زودی مراحل کارآزمایی بالینی واکسن کووید-۱۹ در ایران آغاز خواهد شد».

زمان تولید واکسن؟ تیر ۱۴۰۰

به گفته محرز و البته همسو یا گفته‌های مسئولان وزرات بهداشت، اگر همه چیز طبق اصول پیش رود، تیر ماه ۱۴۰۰ واکسن ایرانی کرونا در اختیار قرار خواهد گرفت. جالب اینکه ایده‌ی صدور واکسن کرونای ایرانی به کشور‌های خارجی هم در میان محققان ایرانی وجود دارد. محرز در این باره می‌گوید: «اگر کارخانه‌ای که کار ساخت واکسن را به عهده دارد، این امکان را داشته باشد که بتواند در سطح وسیعی آن را تولید کند، چه بهتر که ما بتوانیم واکسن ساخت خودمان را به کشور‌های دیگر هم صادر کنیم. تمام واکسن‌هایی که قرار است در کشور‌های مختلف تولید شود، پرونده‌ی آن به سازمان جهانی بهداشت ارجاع شده است و برای همین است که واکسن تولیدی در نهایت از اطمینان خاطر بالایی برخوردار خواهد بود». اما یکی از گلایه‌های محرز از مخالفان واکسن است که این روز‌ها تبلیغاتی هم می‌کنند. او در یکی از مصاحبه‌های گذشته‌اش از تفکرات آن‌ها با عنوان مالیخولیایی یاد کرده بود و حالا هم می‌گوید: «اولین اپیدمی وحشتناک بیماری آنفلوآنزا در سال ۱۹۱۸ در اسپانیا به وجود آمد. طی این بیماری ۴۰ میلیون نفر جان باختند. اما الان بیماری آنفلوآنزا با واکسن کاملا قابل کنترل است؛ بنابراین کسانی که با واکسن مخالف هستند، سلامت مردم را به مخاطره می‌اندازند. بیماری عفونی اول باید پیشگیری شود و بعد درمان. ممکن است درمان آن موثر نباشد. اما اگر واکسن موثر بیماری وجود داشته باشد، از شیوع بیماری جلوگیری شده و اصلا دیگر کسی مبتلا نمی‌شود. امیدوارم به زودی با واکسن‌های جهانی که در حال تولید است، بتوانیم کووید-۱۹ را هم کنترل کنیم».

نه طب سنتی نه ایرانی؛ فقط یک طب داریم

یکی دیگر از موضوعات محل بحث این روزها، ماجرای طب سنتی در درمان کرونا و اختلافاتی است که این روز‌ها در وزارت بهداشت رخ داده است. محرز در این باره می‌گوید: «در دنیا یک نوع طب بیشتر نداریم؛ طب سنتی، طب ایرانی، طب خارجی معنی ندارد. یک نوع طب وجود دارد و آن هم طب مبتنی بر شواهد است. یعنی هر کسی حرفی می‌زند باید بتواند مبتنی بر شواهد آن را اثبات کند. نمی‌شود بعضی‌ها بیایند با ادعای طب سنتی یا طب ایرانی هر کاری دلشان خواست انجام دهند. اگر متودولوژی آن‌ها قابل قبول بود، روی چشم همه جا دارند.

حتی طب مدرن هم باید مبتنی بر شواهد باشد». او به دارو‌هایی طب سنتی که مجوز وزارت بهداشت را گرفته هم اشاره می‌کند: «دارو‌های گیاهی را اعضای هیئت علمی دانشکده طب سنتی ارائه کرده بودند و وزارت بهداشت مجوز آن را داده بود. قرار شد آن‌ها پروپوزالشان را در کمیته علمی ستاد ملی مقابله با کرونا ارائه کنند، فعلا دو تا از این دارو‌ها را معرفی کرده‌اند. اما ایراداتی به پروپوزالشان وارد بود، راهنمایی شدند و قرار شد آن را برطرف کنند».

همدم بیماران مبتلا به ایدز

پیش از اینکه کرونا در ایران ریشه بگیرد و به خون مردم آغشته شود، مینو محرز را عمدتا به جهت تحقیقات و فعالیت‌هایی که در زمینه ایدز انجام داده بود می‌شناختند. محرز، اولین پزشک ایدز در ایران بوده است؛ «از همان وقتی که پاندمی ایدز در ایران شروع شد، اولین پزشکی بودم که کار در این زمینه را شروع کردم. اولین کنفرانس راجع به ایدز در ایران را من ارائه دادم. عنوان ایدز به لاتین نوشته شده بود و برای همین خیلی‌ها نمی‌دانستند جریان چیست و جمعیت خیلی زیادی جمع شده بودند. من اولین پزشکی بودم که بیماران مبتلا به ایدز را پذیرش کردم. آن موقع، خیلی‌ها به من می‌گفتند که تو دیوانه‌ای! خودت را به خطر می‌اندازی. اما من می‌گفتم ایدز که از این راه‌ها منتقل نمی‌شود. البته هنوز هم خیلی‌ها این ترس را دارند».

محرز از سختی راه می‌گوید، از وقتی که تنها مونس و همدم بیماران لاعلاجش بوده است: «آن روز‌ها بیماران مبتلا به ایدز دارو نداشتند و مانند شمع، جلوی چشم‌های من آب می‌شدند. هیچ کسی را هم نداشتند، اغلب مادر و پدرشان پیش از آن‌ها مبتلا شده و فوت کرده بودند. حتی اگر خانواد‌ه‌ی درجه یکشان هم زنده بود، نمی‌آمدند آن‌ها را ببینند. تنها کسی که غمخوارشان بود، من بودم. خیلی خیلی دوران سختی بود. تا اینکه کم‌کم دارو پیدا شد.

اولش یک دارو بود که آمده بود و ایران هم آن را تهیه کرد، اما فایده‌ای نداشت. بعد داروی دیگری هم آمد تا اینکه در سال ۱۹۹۶ میلادی، درمان قطعی اچ‌آی‌وی به دنیا عرضه شد. از آن به بعد، دیگر مریض‌های ما از بین نمی‌روند و بلافاصله پس از تشخیص، تحت درمان قرار می‌گیرند و زندگی عادی دارند. حتی می‌توانند ازدواج کنند و بچه‌دار شوند؛ البته مشروط به اینکه پیش از ازدواج به همسر آینده‌شان بگویند که اچ‌آی‌وی مثبت هستند. بعد هم با دارو‌هایی که برای آن‌ها تجویز می‌شوند، امکان فرزند‌آوری آن‌ها وجود دارد».

سال ۱۳۹۴، مرکز تحقیقات ایدز ایران راه‌اندازی می‌شود و محرز ریاست آن را برعهده می‌گیرد. از همان زمان پروژه‌های مهمی در ایران کلید می‌خورد؛ «یکی از اولین پروژه‌هایی که به عنوان بهترین پروژه از سوی ایران‌ایدز شناخته شد، راه‌اندازی باشگاه «یاران مثبت» بود. این باشگاه تحت نظر ما و توسط خود افراد اچ‌آی‌وی مثبت اداره می‌شد. برای اولین بار این افراد دور هم جمع شدند و دیدند و تنها نیستند. به مرور شروع به توانمندسازی آن‌ها کردیم. بعد از این تجربه حدود ۳۰ باشگاه شبیه به آن در سراسر ایران راه‌اندازی شد. در واقع مرکز ما در گروه عفونی، هاب دانش مراقبت و درمان ایران است».

داروی ایدز به کجا رسید؟

اما یکی دیگر از اقدامات مهم محرز، پژوهش در مورد داروی ایرانی ایدز بود که بعد‌ها به عنوان آیمود شناخته شد. این دارو به عنوان دارویی مکمل در درمان بیماران اچ‌آی‌وی مثبت استفاده شد. در این باره می‌گوید: «داروی ایدز ایرانی مراحل قابل توجهی را پشت سر گذاشته بود. البته این دارو ضد ایدز نبود. ما دو نوع دارو برای ایدز داریم؛ یکی ضد ویروسی است و دیگری برای ایمنی‌تراپی. داروی ما از نوع دوم بود. همان موقع که یکی از همکارانم این دارو را برای یکی از پروفسور‌های هلندی برد، او گفته بود که شما در یک قدمی تولید داروی ایدز هستید. الان کشور‌های خارجی، درمان قطعی ایدز را روی همان سیستم دارویی ما جلو می‌برند. منتها، چون دیگر بودجه تحقیقاتی به ما ندادند، کارمان در همان مرحله خوابید. الان حدودا ۱۳-۱۲ سال است که این پژوهش متوقف شده است».

او درباره احتمال ازسرگیری این پژوهش هم می‌گوید: «دارو‌هایی که برای ایدز موجود است، عمر طبیعی به بیمار می‌دهد. یعنی تا زمانی‌که دارو‌ها را مصرف می‌کنند و تحت کنترل باشند، بیماری کشنده نیست؛ بنابراین فعلا این دارو‌ها را داریم. درمان قاطع ایدز هم خودش یک پروژه وسیع و زمان‌بر است. کشور‌های دیگری هم روی این پروژه کار می‌کنند و ممکن است زودتر از ما به نتیجه برسند؛ بنابراین هنوز برای ایدز برنامه خاصی نداریم. البته ممکن است در آینده دوباره بتوانیم فعالیتمان را در این حوزه شروع کنیم. اما جالب است بدانید که این دارو با تغییراتی که در آن داده شده، روی افراد بدحالی که دچار عفونت‌های شدید می‌شوند و باید در آی‌سی‌یو بستری شوند، خیلی خوب نتیجه داده است».

جالب اینکه الان از این دارو در درمان کووید-۱۹ هم استفاده می‌شود. محرز می‌گوید: «سری اولی که این دارو را در بیماران استفاده کردیم، اثر خوبی داشت و قرار است در مرحله دوم روی بیماران بیشتری کار کنیم؛ بنابراین از این دارو علاوه بر بیماری ایدز، در سایر بیماری‌ها هم می‌شود استفاده کرد».