آخرالزمان بین النهرین | ترکیه با افتتاح پروژه ایلیسو دنبال چیست؟

«آخرالزمان» برنامه­ریزی شده از سوی دولت ترکیه به واقعیت تبدیل شد و سد جنجالی ایلیسو به رغم انتقادها و اعتراضات شدید داخلی و خارجی پر شد. مخزن سـد به شهر ۱۲ هزارساله حسـن­کیف رسید که یکی از باشکوه­ترین مکان­های میراث فرهنگی و طبیعی در زمین بود و این شهر تاریخی را زیر آب برد. رجب طیب اردوغان ۶ نوامبر ۲۰۲۱ این سد را افتتاح کـرد. او گفت این پروژه با وجود موانعی از جمله مسـائل مالی و حملات تروریستی تکمیل شده است. اردوغان به سبک خودش، خط و نشانی هم برای کشـورهای دیگر و هموطنان کرد خود کشــید و اعلام کرد این کار بهترین پاسخ به دشمنان قسـم­خورده ترکیه و کسانی است که با کشور و ملت خود دشـمنی می­کنند. اردوغان اما نشان داد که فقط به این سد بسنده نمی­کند و طرح­های فراوان دیگری پس ذهن خود دارد: «ما تحمل این­که حتی یک قطره از آب کشـورمان هدر برود، نداریم. آب مهم­ترین و استراتژیک­ترین منبع عصر حاضر است و مدیریت منابع آب به یک ضرورت تبدیل شده است.»

● سند ایلیسو؛ دومین سد بزرگ ترکیه

ترکیه از سه طرف با دریای سیاه در شمال، دریای مدیترانه در جنوب و دریای اژه در غرب احاطه شده است. رودهای بسیار زیادی در این کشور جریان دارند که این رودها پس از گذشتن از خاک همسایگان وارد دریاهای اطراف می­شوند. بیشـتر منابع آب رودخانه­های مهم دجله و فرات از این کشور سرچشمه می­گیرند. سد ایلیسو با ظرفیت 4/10 میلیارد مترمکعب، بزرگ­ترین سـد روی رودخانه دجله و چهارمیـن نیروگاه برق­آبی ترکیه است. این سد پس از سد آتاتورک ترکیه، دومین سد کشور و از نظر حجم پرشـدن، بزرگ­ترین سد جهان در میان انواع «سدهای سنگ­ریزه بتنی» است. این سد ۱۲۰۰ مگاواتی روی رودخانه دجله در جنوب شرقی ترکیه در ۵۰ کیلومتری مرز ســوریه و عراق، از یک دیـوار به طول ۱۸۰۰ متر و یک مخزن ۳۱۳ کیلومترمربعی تشکیل شده است. پس از برنامه­ریزی­های طولانی، ساخت سد ایلیسو در سال ۲۰۰۶ آغاز شد و ابتدا انتظار می­رفت تا سال ۲۰۱۶ تکمیل شود، اما به دلایل مختلف از جمله اعتراضات داخلی و بین­المللی و مسائل مالی و مشکلات جذب اعتبار بارها به تعویق افتاد. در جولای ۲۰۰۹، دولت­های آلمان، اتریش و سوئیس ضمانت­نامه­های اعتبار صادراتی را که بـرای این پروژه اعطا کرده بودند، به این دلیل که مقامات ترکیه مکرراً ۱۵۳ شرط ضمانت­نامه­ها را نقض می­کردند، لغو کردند. بنابراین سـد ایلیسو، اولین پروژه­ای اسـت که تامین مالی خارجی خود را پس از تصویب، به دلایل زیست­محیطی و اجتماعی از دست داده است.

هزینه این پروژه دو میلیارد دلار بوده است و بنا به گفته اردوغان، سالانه بیش از ۳۰۰ میلیون دلار منفعت اقتصادی خواهد داشت.

● پروژه گاپ ترکیه

سد ایلیسو، بخشی از پروژه بزرگ جنوب شرقی آناتولی موسوم به گاپ است که از ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه برق­آبی در ۹ استان جنوب شرقی ترکیه تشکیل شده است و شبکه­های آبیاری گسترده برای تولید انرژی برق­آبی و آبیاری 8/1 میلیون هکتار زمین در جنوب شرقی ترکیه را هدف قرار داده است. طرح­های اولیه گاپ به دهه ۱۹۵۰ برمی­گردد، اما طرح نهایی در سال ۱۹۸۲ تصویب شد.

در دهه­های بعد، دامنـه گاپ به طور قابل توجهی گسـترش یافت و به طرحی جامع­تر و جسـورانه­تر از نوسازی و تحول تبدیل شد. به دنبال آن، گاپ، سازماندهی مجدد چشـم­انداز سیاسـی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جنوب شرقی ترکیه و تغییر جمعیت محلی در آن را هدف قرار داد. به گفته مقامات ترکیه، اهداف توسعه شـامل بهبود تولید و کارایی کشاورزی و صنعتی در منطقه، ارتقای استانداردهای اقتصادی- اجتماعـى منطقـه، کاهـش نابرابری­هـای بین منطقـه­ای و درون منطقه­ای، جلوگیری از مهاجرت از منطقه و رفـع نابرابری در مالکیت زمین در منطقه اسـت. پس از اتمام پروژه، 7/1 میلیـون هکتار زمین آبیاری می­شـود و نسبت اراضی آبی به کل مساحت گاپ از 9/2 درصد به 8/22 درصد افزایش می­یابد و کشاورزی دیم از 3/34 درصد به ۷ درصد کاهش می­یابد. منطقـه گاپ بزرگ­تر از مجموع مساحت هلند، دانمارک، بلژیک، ایرلند و لوکزامبورگ است.

● اعتراضات همسایگان به ترکیه

مولود چاوش اوغلو که هفته گذشته به تهران سفر کرد، درباره موضوعات متفاوتی با امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران گفت­وگو و تبادل نظر کرد. مسـائل مرتبط با منطقه قفقاز، عراق، سوریه، افغانستان و روابط اقتصادی دو کشور مورد بحث قرار گرفتند اما متناسب با اخباری که از این دیدار منتشر شد، موضوع آب و مساله سد ایلیسو و پروژه­های مشابه آن در ترکیه نیز مدنظر دو طرف بوده است. پیشتر حسن روحانی هم نسبت به افتتاح سد ایلیسو انتقادهای صریحی نسبت به ترکیه مطرح کرده بود. موضوع سد ایلیسو یکی از مهم­ترین پرونده­های مورد بحث مصطفی الکاظمی در سفر دسامبر ۲۰۲۰ به ترکیه بود. عراقی­ها در سال­های گذشته توانستند آبگیری و افتتاح سد ایلیسو را اندکی به تاخیر بیندازند، اما سرانجام اردوغان کار خودش را کرد. ترکیه ادعا می­کرد که سد ایلیسو مانع ورود آب به عراق نخواهد شد و صرفاً برای تولید برق استفاده می­شود. اما واقعیت چیز دیگری بود و مطابق اخبار، هزاران هکتار از زمین­های کشاورزی پایین دست سد زیر کشت رفته­اند. البته اعتراضات عراق به ترکیه به سال­های پیشتر برمی­گردد. وقتی عراق در زمان نوری المالکی، به سدسازی ترکیه و سیاست­های انحصارطلبانه این کشور در زمینه آب­های مشترک اعتراض کرد، موضع­گیری ترکیه بسیار عجیب و خودخواهانه و غیرحقوقی بود: «مگر شما منابع سرشار نفتی خود را با ما به اشتراک می­گذارید که ما منابع آبی خود را با شما به اشتراک بگذاریم» البته، کنوانسـیون­های بین­الملل می­گویند آب صرفاً متعلق به کشور بالادست نیست. این کنوانسـیون­ها بر چندین اصل تاکید دارند که بین آن­ها دو اصل «اسـتفاده و بهره­برداری منصفانـه و منطقی از آب» و «عدم آسیب­رسانی به کشورهای منطقه» بسـیار مهم است. ترکیه برای این­که در اجرای پروژه­های آبی آزادی عمل داشـته باشد، به کنوانسیون استفاده غیرکشتیرانی از جریان­های آبی بین­المللی نپیوسته است. این کنوانسیون سـال ۱۹۹۷ در نیویورک تصویب شد و تنها عهدنامه بین­المللی ناظر بر جریان­های آب شیرین مشـترک جهان است. این کنوانسیون کشورها را مکلف کرده که منابع آبی مشـترک را به صورت «عادلانه» و «منصفانه» مصرف کنند و از «ضرر رساندن» به همدیگر خودداری کنند.

● درگیری بر سر آب

آسیای غربی که پنج درصد جمعیت جهان را در خود جای داده است و محل قدیمی­ترین تمدن­های بشـری است، حدود یک درصد از آب­های شیرین قابل دسترس را در اختیار دارد. همین میزان کم آب شیرین هم در حوضه­های آبریز مشترک قرار دارد. به همین دلیل هم استفاده یک جانبه یک کشور از منابع آبی در منطقه، تضاد، اعتراض و درگیری­های منطقه­ای زیادی را سبب خواهد شد.

منابع آبی جهان به دلیل تقاضای زیاد و دسترسی محدود تحت فشار هستند. با افزایش جمعیت جهان، نیاز به آب آشامیدنی، تولید غذا و حفاظت از محیط زیسـت در حال افزایش است. مشـکلات کم آبی در کشورهای خشک و نیمه­خشـک مانند عراق چالش برانگیزتر است. عراق به شدت به رودخانه­های دوقلو وابسته است. فرات و دجله بیشتر آب مورد نیاز عراق را تامین می­کنند، اما عراق به عنوان حاشیه پایین دست رودخانه، کمترین کنتـرل را بر منابع آب آن دارد. بحران آب در حوضه فرات و دجله نمودی از فقدان همکاری بین کشـورهایی است که رودها از آن­ها عبور می­کنند و نشانه­ای از نبود برنامه­های مدیریت منابع آب در سطح این حوضه است.

حوضه دجله و فرات میان سـه کشور ترکیه، سوریه و عراق واقع شده است. فرات از پیوند دو شعبه رود قره­سو و مرادچای که از کوهستان­های آناتولی در شرق ترکیه سر چشمه می­گیرند و به سوی کشورهای سوریه، عراق و خلیج­فارس روان است. دجله از دامنه­های جنوبی رشته کوه توروس در شرق ترکیه سرچشمه می­گیرد و پس از ورود به عراق از میان شهرهای بزرگی همچون بغداد و موصل عبور می­کند و به فرات می­پیوندد و پیوند این دو با کارون، اروندرود را تشکیل می­دهد که به خلیج­فارس سرازیر می­شود. این دو رود ۷۰ درصد از منابع آبی عراق و در همین حدود از منابع آبی سور به را تامین می­کنند. چنین ارقامی حاکی از وابستگی گسترده این دو کشور منابع آب ناشی از این دو رود است و دو کشور برای تامین آب برای مصارف کشاورزی، شرب و صنعت خود به این دو رود وابسته هستند.

بارندگی­های سال­های اخیر موجب شده است که عراق فعلاً با آثار کاهش آب مواجه نشود، اما بهره­برداری از سد ایلیسو به عنوان دومین سد بزرگ ترکیه باعث می­شود که جریان آب ورودی به عراق از دجله از ۲۱ میلیارد مترمکعب به ۱۰ میلیارد مترمکعب کاهش یابد و ۷۰۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی عراق از آبیاری محروم شـوند. واقعیت این است که بزرگ­ترین بازنده افتتاح سد ایلیسو، عراق است.

● تانور سد ایلیس و بر وضعیت سد موصل

پروژه سد ایلیسو حدود ۸۰ هزار نفر از مردم ترکیه را که اکثراً کردها هستند، از زادگاه و سکونتگاه آبا و اجدادی خود خارج کرده و شهر حسن­کیف را که مطابق روایت­های متعدد، ۱۲ هزار سال تاریخ دارد، غرق آب کرده است. سد ایلیسو، بیشتر حوضه آبریز سد موصل را هم که قبلاً ساخته شده بود، تخلیه خواهد کرد. سد موصل روی رودخانه دجله عراق در ۸۰ کیلومتری پایین دست مرز سوریه و ترکیه قرار دارد. این سـد در سال ۱۹۸۶ تکمیل شد. ظرفیت ذخیره­سازی دریاچه­ای که توسط سد موصل مسـدود شده است ۱۱/۱۱ میلیارد مترمکعب است. البته در سال­های اخیر، مقاومت و پایداری سد موصل به عنوان یک موضوع بین­المللی و موضوعی نگران­کننده در میان مردم عراق مطرح شده است.

واشنگتن­پست بنا به نظرات کارشناسی مهندسان ارتش آمریکا در عراق، سد موصل را خطرناک­ترین سد جهان از نظر پتانسیل فرسایش داخلی معرفی کرده بود. از آن زمان، میزان ذخیره در دریاچه پشـت سد تا ۳۰۷ متر یعنی فقط هفت متر بالاتر از بخش مرده سد کاهش یافت، درحالی که سطح عملیات عادی دریاچه ۳۳۰ متر است. در سال ۲۰۱۶، عملیات تزریق و روش­های فنی بهبود پایداری سـد انجام و در فوریه ۲۰۲۰ اعلام شد که در نتیجه ۴۰۰ هزار متر حفاری، بیش از ۴۱ هزار مترمکعب دوغاب در پایه سـد موصل قرار داده شده است. در چنین شرایطی، افتتاح سد ایلیسو به مفهوم از بین رفتن بخش اعظم این عملیات و تخلیه سد موصل خواهد بود. به این ترتیب، جریان آب به عراق به دلیل پروژه­های گاپ به میزان قابل توجهی کاهش خواهد یافت. از سوی دیگر، بعضی معتقدند پروژه­های برق­آبی فرصت و محملی برای باج گیری سیاسی ترکیه از سوریه و عراق خواهد بود.

چنان که گفته شـد ظرفیت کل مخزن سـد ایلیسـو 4/10 میلیارد مترمکعب و ظرفیت عملیاتی عادی آن 46/7 میلیارد مترمکعب اسـت. بنابراین، نیمی از جریان متوسط ۱۵ میلیارد مترمکعبی دجله به وسیله این سد جذب خواهد شد. پس از تکمیل سدهای ایلیسو و سیزر، دجله نیز تحت کنترل دولت ترکیه خواهد بود. سد سیزر یک سد پیشنهادی روی رودخانه دجله در شمال سیزر ترکیه است. سد سیزر قرار است در پیوند و پایین دست سد ایلیسـو ساخته شود و هدف از احداث سد سیزر، آبیاری، تولید برق و کنترل آب­های دم سد ایلیسو است. ظرفیت بهره­برداری از سد ایلیسو در ترکیب با سد سیزر به­طور قابل توجهی جریان به سوریه و عراق را به ویژه در تابستان کاهش می­دهد.

تنهـا جریانی که ترکیـه متعهد به رهاسازی آن است، جریان زیست­محیطی ۶۰ مترمکعب بر ثانیه است. بخش قابل توجهی از این حداقل جریان آزادشده از ایلیسو در طول سال­های خشک از طریق سد سیزر منحرف می­شود. با اجرای کامل پروژه­های ایلیسو و سیزر، تمام جریان تابستانی را قبل از عبور ا از مرز بین­المللی به عراق مسـدود می­کند. بنابراین، جریان ورودی به سد موصل کاهش خواهد یافت یا قطع خواهد شد.

● تبعات پروژه گاپ و سد ایلیسو برای ایران

از ۲۳ میلیون سکنه حوضه فرات تنها ۳۱ درصـد آن در ترکیه زندگی می­کنند، ۴۴ درصد در عراق و ۲۵ درصد در سوریه سـاکن هستند. از 5/23 میلیون سکنه حوضه دجله نیز تنهـا ۱۵ درصد آن در ترکیه زندگی می­کنند، ۷۹ درصد در عراق و شش درصد در ایران ساکن هستند.

یک سـوم تالاب هورالعظیم در ایران و دوسـوم آن در عراق قرار دارد که یکی از منابع تامین حق­آبه این تالاب در کشـور همســایه دجله اسـت، امـا در هر حال هورالعظیـم یک اکوسیسـتم واحد دارد و چالش­های هر بخش روی معیشـت و وضعیت بخـش دیگر تاثیرگذار خواهد بـود. هرچند میان کارشناسان ایران در این مساله اختلافاتی وجود دارد، اما این نکته غیرقابل کتمان اسـت که پروژه­های سدســازی در ترکیه و عراق و ازجمله سد ایلیسو سبب تشدید بیابان­زایی، فرسایش زمین و خشک شدن بیشتر تالاب­ها به ویژه تالاب هورالهویزه در عراق شده که یکی از کانون­های اصلی بروز پدیده ریزگردها در ایران اسـت. البته که موضوع هم محدود به سد ایلیسو نیست و پروژه­های جاه­ طلبانه بزرگتری از سـوی ترکیـه در بخش آب دنبال می­شود.

ریزگردهای سال­های گذشته ایران باعث شد تا نگاه­ها به سدسازی گسترده در ترکیه و کردستان عراق معطوف شود. نگرانی­ها این­بار شدیدتر شده و با توجه به تجربه بد ساخت و آبگیری سد آتاتورک به عنوان بزرگ­ترین سد ترکیه و اروپا روی رود فرات در سال ۱۹۹۰، ایلیسـو به کابوس عراق، سـوریه و تا حدی ایران تبدیل شده است. طی سال­های گذشـته، شمال سوریه در وهله اول و سپس نخلستان­ها و دریاچه­های مرکزی و جنوبی عراق بـا بحران کم آبی مواجه شـدند و با هر طوفان کم­شـدتی، ریزگردها وارد استان­های جنوبی ایران می­شدند. نابودی بیش از 5/6 میلیون هکتار از زمین­های کشاورزی عراق، سوریه، ایجاد کانون­های فرسایش بادی و تولید گردوخاک، خشکی عراق و گردوغبار برخاسته از این کشور بر روی ایران از تبعات مهم این سدسازی گسترده بوده است.

کاهش کیفیـت آب اروندرود، از بین رفتن برخـی بناهای تاریخی، جابه­جایی اجباری جمعیت و آسـیب جدی به کشـاورزی و دامداری در سوریه و عراق را نیز می­توان از مهم­ترین آثار قابل پیش­بینی در بهره­برداری از این سد دانست.

کاهش قابل توجه آب ورودی به دجله و فرات صرفاً تبعات زیست­محیطی در پی ندارد و در ادامه باید منتظر تبعات اجتماعی، اقتصادی و امنیتی باشیم. نابودی کشاورزی، کاهش تولید مواد غذایی، خالی شدن روستاها، مهاجرت به شـهر و حاشیه­نشینی و معضلات متعاقب آن و در نهایت ناآرامی­ها و اعتراضات از اثرات ثانویه یک بحران محیط­زیستی است. چه بسا کمبود آب در استان­های جنوبی عراق یکی از دلایل اعتراضات مردمی در سال­های ۲۰۱۸ به این سو بوده است. همچنین تحلیل­های فراوانی درباره تاثیر بحران زیست­محیطی و کم آبی در آغاز جنگ داخلی سوریه مطرح شده است.

همچنیـن متخصصان بین­المللـی محیط زیسـت معتقدند در پی بهره­برداری از سـد ایلیسـو، بیش از ۴۰۰ کیلومترمربـع از دره دجله و آبراهه­های آن تحت تاثیر قرار خواهد گرفت که اثرات مخربی برای گونه­های در حال انقراض مانند لاک­پشت فرات خواهد داشت. کاهش شدید کیفیت آب نیز قابل انتظار اسـت. پیوسـت زیست­محیطی و برنامه­های مدیریت تهیه شـده برای سد ایلیسو از جامعیت کافی برخوردار نبوده و بخش­های اساسی این پیوست­ها مانند مدیریت حیات وحش، اسکان مجدد و اقدامات محوطه­سازی را نیز دربر نداشته است.

در نهایت، بحران آب در منطقه جدی است و به نظر می­رسد باید یک متولی مشخص از سوی ایران، ارزیابی مناسب و دقیقی از وضعیت فعلی و آینده و تبعات پروژه­های گسترده آبی در ترکیه بر وضعیت زیست محیطی ایران داشته باشد.