حسن صباح کیست؟
حسن صباح در سال ۱۰۵۰ میلادی در شهر ری به دنیا آمد. پدرش اهل یمن بود و مذهب اثنی عشری داشت. عده‌ای از مورخان محل تولد او را قم نوشته‌اند.حسن در کودکی وارد مدارس دینی شد و به تحصیلات مذهبی روی آورد. در آن زمان ری محل فعالیت اسماعیلی‌ها بود و حسن صباح تحت تاثر آن‌ها از هفده سالگی به این فرقه گروید.
سریال تلویزیونی حشاشین که شب‌های ماه رمضان در کشورهای اهل سنت پخش می‌شود، مورد توجه زیادی قرار گرفته است. این سریال به ماجراهای فرقه اسماعیلیه به رهبری حسن صباح می‌پردازد که در قرن یازدهم میلادی در بخشی از ایران حکومت می‌کرد و با سلجوقیان حاکم بر ایران در نبرد بود. اما آیا این سریال واقعیت تاریخی درباره این گروه را منعکس می‌کند؟ استاد ایرانی-بریتانیایی مرکز مطالعات اسماعیلیه توضیحات دقیقی درباره تاریخ این گروه می‌دهد.
درام تاریخی «حشاشین» یا «قاتلان» – مطمئناً یکی از موفقیت‌های بزرگ تلویزیون در ماه رمضان در کشورهای مسلمان خواهد بود. ستارگان زیادی در این سریال بازی می‌کنند که مهمترین آن‌ها کریم عبدالعزیز، نیکلاس موواد و فتحی عبدالوهاب هستند.
این سریال که فیلمبرداری آن دو سال به طول انجامید توسط عبدالرحیم کمال نوشته و توسط پیتر میمی کارگردانی شده است. قرار بود این سریال در ماه رمضان سال گذشته پخش شود اما به دلیل فیلمبرداری صحنه‌هایی از سریال در مالتا و قزاقستان، نمایش آن تا امسال به تعویق افتاد.
روزنامه عرب‌نیوز در گزارشی که درباره این سریال نوشته، ادعا کرده این سریال قرار است روایتی واقعی‌تر از بازی کامپیوتری Assassin’s Creed ارائه کند اما فرهاد دفتری، محقق ایرانی-بریتانیایی و رئیس بازنشسته موسسه مطالعات اسماعیلیه در لندن به این روزنامه گفته نه این سریال تلویزیونی و نه آن بازی ویدیویی، انصاف را در مورد داستان واقعی فرقه «اسماعیلیه نزاری»، که در غرب به «قاتلان» معروفند، رعایت نکرده‌اند.
اسماعیلیه یکی از فرقه‌های امامیه است. اسماعیلی‌ها نام خود را از اسماعیل بن جعفر، فرزند امام صادق گرفته‌اند. آن‌ها برخلاف شیعیان اثنی‌عشری، که موسی کاظم برادر کوچکتر اسماعیل را به عنوان امام پذیرفته‌اند، معتقد بودند اسماعیل جانشین امام صادق بوده است.
ریشه کلمه حشاشین چیست؟ چرا غربی‌ها آن‌ها را تروریست می‌دانستند؟
فرهاد دفتری، به خبرنگار عرب‌نیوز گفته بسیاری از اسطوره‌ها و افسانه‌های پیرامون نزاریان «ریشه در جهل تخیلی صلیبیان و وقایع نگاران غربی آن‌ها دارد که به سرزمین مقدس آمدند و اورشلیم را در سال ۱۰۹۹ فتح کردند».
خود کلمه «قاتل» (assassin) که برای اولین‌بار توسط صلیبیونی که با نزاری‌ها در سوریه روبرو شدند ابداع شد، از یک سوء‌تفاهم در فهم یک کلمه ناشی می‌شود.
دفتری گفته: «در آن زمان نزاری‌ها که شیعه بودند، در میان مسلمانان اهل سنت دشمنانی داشتند که از آن‌ها به عنوان حشاشین یاد می‌کردند که اگر معنای لغوی آن را بگیرید به معنای کسی است که تریاک مصرف می‌کند». به گفته دفتری، کلمه حشاشین به این معنای نبود که اسماعیلیون واقعا مواد مخدر استفاده می‌کردند.
به گفته او، این اصطلاح در واقع یک دشنام، و «به معنای مردمی با اخلاق پایین و بدون جایگاه اجتماعی» بود. اما صلیبی‌ها فقط ظاهر این واژه را گرفتند و به این ترتیب در زبان‌های اروپایی ارتش‌های صلیبی، «هش‌شاشین» (hashshashin) به «قاتل» (assassin) تبدیل شد.
یکی از افسانه‌های مرتبط با این واژه آن است که رهبر اسماعیلیه از تریاک استفاده می‌کرد تا مردان جوان را به ماشین‌های کشتار تبدیل کند.
اسماعیلیه چه کسانی هستند؟
دفتری می‌گوید برای درک داستان واقعی حشاشین، لازم است آن را در دل اتفاقات سیاسی و مذهبی جهان اسلام درک کنیم.
اصل ماجرا برمی‌گردد به انشعاب تاریخی بین مسلمانان اهل سنت و شیعه بعد از رحلت حضرت محمد (ص) در سال ۶۳۲ میلادی. این انشعاب بر موضوع جانشینی متمرکز بود. شیعیان بر این باورند که حضرت محمد (ص) جانشینی برای خود انتخاب کرد که او پسر عمو و داماد ایشان یعنی علی بن ابی‌طالب -بود، در حالی که اهل سنت معتقد بودند پیامبر چنین کاری نکرده است.
اوضاع پس از درگذشت جعفر صادق (ع) امام ششم شیعیان در سال ۷۶۵ پیچیده‌تر شد و در داخل شیعیان هم انشعاب رخ داد. گروه بزرگتر شیعه اثنی عشری بود که اعضای آن بر این باورند که سلسله جانشینی برحق با غیبت امام دوازدهم که هنوز هم پیروانش منتظر ظهور او هستند، پایان یافت.
دیگری اسماعیلیان بودند که نامشان برگرفته از اعتقاد آن‌ها به امامت اسماعیل بن جعفر، پسر ارشد جعفر الصادق، بود.
اما حتی در درون اسماعیلیه هم انشعاب دیگری رخ داد که با مرگ امام هجدهم اسماعیلی در سال ۱۰۹۴، که هشتمین خلیفه امپراتوری فاطمی مستقر در قاهره هم بود، آغاز شد.
طبق گفته دفتری، زمانی که المستنصر‌بالله درگذشت، دو فرزند او بر سر جانشینی وارد منازعه شدند. یکی از دو پسر نزار، بود که از سوی پدر به‌عنوان وارث اصلی تعیین شده بود، دیگری، برادر کوچکترش، احمد مستعلی که با کمک افضل شاهنشاه، وزیر و فرمانده ارتش مصر، بر تخت نشست. بر اساس همین اختلاف جانشینی بود که جامعه اسماعیلیه به دو جناح نزاری و مستعلی تقسیم شد.
از اینجاست که حسن صباح، وارد داستان می‌شود. او مبلغ یا داعی اسماعیلیه بود، که برای فاطمیون در ایران کار می‌کرد.
حسن صباح کیست؟
حسن صباح در سال ۱۰۵۰ میلادی در شهر ری به دنیا آمد. پدرش اهل یمن بود و مذهب اثنی عشری داشت. عده‌ای از مورخان محل تولد او را قم نوشته‌اند.
حسن در کودکی وارد مدارس دینی شد و به تحصیلات مذهبی روی آورد. در آن زمان ری محل فعالیت اسماعیلی‌ها بود و حسن صباح تحت تاثر آن‌ها از هفده سالگی به این فرقه گروید.
او پس از اتمام تحصیلات اولیه به نیشابور رفت تا نزد امام موفق، روحانی اهل حدیث آموزش ببیند. امام موفق روابط عمیقی با اصحاب قدرت داشت به صورتی که طغرل سلجوقی وی را پیشوای خود می‌دانست. هر آنکس که مورد لطف امام موفق قرار می‌گرفت و شاگرد او می‌شد به راحتی به دستگاه سلطنتی سلاجقه نفوذ می‌کرد و به مراتب مهم می‌رسید.
مشهور است که «خواجه نظام الملک» و «حکیم عمر خیام» نیز شاگردان امام موفق بودند و بر این اساس داستانی درباره این سه نفر نقل می‌کنند که ماجرای «سه یار دبستانی» نام دارد.
حسن صباح در سال ۵۱۸ هجری قمری مصادف با ۵۰۳ هجری شمسی در قلعه الموت درگذشت. وی به هنگام مرگ حدود هشتاد سال سن داشت و پیش از مرگ کیابزرگ امید را به عنوان جانشین خود انتخاب کرد. برخی تاریخ نگاران مدعی اند که وی فرزندان ذکور خود را به قتل رساند تا مدعی جانشینی نباشند.
ماجرای حسن صباح و حشاشین چه بود؟
در آن زمان، بسیاری از مناطق امروزی ایران تحت کنترل ترکان سلجوقی بود و حسن صباح شروع کرد به مبارزه و قیام علیه دولت سلجوقیان.
در نتیجه، «حسن که از امامت نزار در ایران دفاع می‌کرد، روابط خود را با قاهره و دولت فاطمی که از برادر کوچکتر نزار حمایت می‌کرد، قطع کرد، و دولت و جامعه اسماعیلی نزاری را پایه گذاشت».
دفتری می‌گوید درست است که حسن از روش‌های ترور استفاده می‌کرد، اما توصیف نزاری‌ها به عنوان تروریست -به‌معنای مدرن آن- غلط است.
حسن صباح که در سال ۱۰۹۰ پایگاه خود را در قلعه الموت در بخش‌های کوهستانی ایران تأسیس کرد، «در حال مقابله با یک دشمن نظامی بسیار قدرتمند به نام سلجوقیان بود. او نمی‌توانست به جنگ رودرو دست بزند، چون ارتشی همسان ارتش آن‌ها نداشت.»
در عوض، با هدف قرار دادن شخصیت‌های کلیدی رژیم حاکم، «محل به محل، امیر به امیر»، اقتدار غیرمتمرکز سلجوقی را به لرزه انداخت.
دفتری می‌گوید، علی‌رغم این، نمی‌توان نزاری‌ها را پدران تروریست‌های امروزی دانست: «آن‌ها هیچ شباهتی با تروریست‌های مدرن نداشتند. علل کار این دو یکسان نبود، ابزارهایشان یکسان نبود و انگیزه‌ها و اعمالشان یکی نبود. این ترور‌ها بسیار محدود و هدفمند بودند. آن‌ها به دنبال اقدامات تروریستی و کشتن مردم بیگناه نبودند.»
با این‌حال گزارش‌ها و شایعات بسیار اغراق‌آمیزی وجود داشت که مدعی بود تقریباً هر تروری که اهمیت عمده‌ای در منطقه داشت کار نزاری‌ها است. اما آنطور که دفتری می‌گوید در واقع، مدارک تاریخی هم‌عصر نزاری‌ها نشان می‌دهد که در طول ۳۴ سال سلطنت حسن صباح، کمتر از ۵۰ ترور توسط این گروه انجام شده است.
مورخان، تصرف قلعه الموت در سال ۱۰۹۰ توسط حسن صباح را به عنوان لحظه تأسیس دولت اسماعیلی نزاری می‌دانند. این قلعه که در سراسر ایران و شام شناخته‌شده بود به مدت ۱۸۳ سال در برابر همه دشمنان، از رقبای اسلامی گرفته تا صلیبیون مسیحی، مقاومت کرد. این دولت سرانجام در حدود سال ۱۲۵۶ توسط مغول‌ها از بین رفت.
در شام بود که صلیبی‌ها برای اولین بار در دهه آغازین قرن دوازدهم میلادی با نزاری‌ها روبرو شدند. امروزه، ویرانه‌های قلعه مصیاف، دژ اصلی اسماعیلی‌ها در سوریه، هنوز در حاشیه شهر سوریه و به همین نام وجود دارد.
بین سال‌های ۱۱۶۲ و ۱۱۹۳ میلادی، رشید‌الدین سنان، رئیس دولت اسماعیلی نزاری در سوریه حکومت می‌کرد. مارکو پولو سیاح ونیزی، به او عنوان «پیرمرد کوهستان» داد و او با این اسم در تاریخ ماندگار شد.
نوشته‌های مارکو پولو بسیاری از افسانه‌های مربوط به حشاشین را تکرار کرد و به آن‌ها شاخ و برگ داد. این افسانه‌ها می‌گفتند در قلاع اسماعیلیه «باغ‌های مخفی بهشتی» وجود دارد که در آن‌ها رهبر بدجنس این گروه به قاتلان بالقوه حشیش می‌داد، و آن‌ها را در محاصره تمام لذت‌هایی که در بهشت وعده داده شده بود، قرار می‌داد.
هنگامی که آن‌ها به اندازه کافی به این لذت‌های جسمانی معتاد می‌شدند، رهبر اسماعیلیه خنجری به آن‌ها می‌داد و آن‌ها را برای قتل کسی مامور می‌کرد. به آن‌ها گفته می‌شد: اگر موفق شدید که به باغ بهشت بازمی‌گردید و اگر بمیرید روح شما به حال بهشت می‌رود.»
دفتری می‌گوید صلیبیون «نمی‌توانستند فداکاری این مردم را درک کنند. از این رو، برای توضیح‌دادن رفتار آن‌ها –به نظرشان غیرمنطقی می‌آمد- شروع به جعل این داستان‌ها کردند. دفتری می‌گوید در منابع اسلامی آن دوران چنین چیز‌هایی نمی‌یابیم؛ در حالی که آن‌ها شاید حتی از صلیبیون هم نسبت به اسماعیلیان دشمنی بیشتری داشتند.
اسماعیلیه هنوز وجود دارد؟
امروزه، اسماعیلیان نزاری جمعیتی حدود ۱۵ میلیون نفر دارند و در سراسر جهان پخش هستند. بزرگترین گروه‌های آن‌ها در افغانستان، پاکستان، هند و سوریه و همچنین در ایران، شرق آفریقا، امارات متحده عربی، آمریکای شمالی، بریتانیا و چندین کشور اروپایی زندگی می‌کنند.
امام فعلی اسماعیلیان نزاری – در واقع چهل و نهمین امام آن‌ها- آقاخان چهارم است که مؤسسه مطالعات اسماعیلیه را در سال ۱۹۷۷ تأسیس کرد که بزرگترین دانشکده معارف اسلامی در بین سایر مؤسسات دانشگاهی در انگلستان است.
دفتری به عرب‌نیوز گفته که نمی‌خواهد عیش مخاطبان سریال تلویزیونی «حشاشین» را در ماه رمضان خراب کند، اما این را هم گفته که «به یاد داشته باشید، بیشتر این داستان‌ها درباره مشرق‌زمین توسط جنگجویان صلیبیِ ازجنگ‌بازگشته و پای شومینه‌های‌شان در اروپا نقل شده است. بنابراین، تا زمانی که این روایت‌ها را به‌عنوان داستان‌هایی در نظر بگیریم که هیچ ارتباطی با تاریخ واقعی اسماعیلی‌ها ندارد، دیدن‌شان ایرادی ندارد.»
دیدگاه تان را بنویسید