برای بیش از یک قرن، خط هفت متروی شهر نیویورک، مناطق متوسط‌نشین را به قطب اقتصادی منهتن و کرانه غربی ثروتمند این شهر متصل کرده است. در شرایط عادی، این خط روزانه حدود ۵۰۰ هزار مسافر را به محل کارشان در بازار نیروی‌کار عظیم و متنوع نیویورک می‌رساند. در سفر ۲۴ دقیقه‌ای از محله متوسط‌نشین نیویورک به میدان تایمز در قلب این شهر، اختلاف درآمدی ۷۸ هزار دلاری وجود دارد. در واقع خط هفت سفری به مرکز توسعه اقتصادی است.
از ماه مارس محدودیت‌هایی که برای مقابله با «کووید-۱۹» به اجرا گذاشته شد، قطب اقتصادی دنیا را وارد کسادی عمیقی کرده است. در این بحران عمده توجهات بر محله‌های پایین این شهر که جمعیتی متراکم دارد متمرکز بوده، جایی که صف بیماران یک بیمارستان به بلوک‌های ساختمانی اطراف کشیده شده است، اما آنچه مشخص است شدت شیوع و نرخ مرگ‌ومیر و بیماری در طی خط هفت مترو و نواحی مختلف شهر نیویورک مشابه نیست. به گزارش «بانک‌جهانی» بخش عمده این اختلاف از تفاوت درآمدی و سایر ویژگی‌های اقتصادی ناشی می‌شود، معیاری که تا حدی زیادی سرمایه‌گذاری‌های تکمیلی در زیرساخت‌ها را تعیین می‌کند. بر این اساس در قلب اقتصادی این کلان‌شهر، با برنامه‌ریزی‌ها و مقررات توسعه زمین کارآمد، توسعه‌دهندگان انگیزه بیشتری برای ساخت ساختمان‌های بلندی دارند که فضاهای بیشتری در اختیار ساکنان قرار می‌دهند. در محله‌های کم‌درآمد اما توسعه‌دهندگان چندان انگیزه در نظر گرفتن فضاهای خالی یا زیرساختهای اضافی برای ساختمان‌ها را ندارند. به خصوص در شهر نیویورک، در محله‌های متراکم، معمولا در یک خانه چند نسل از یک خانواده زندگی می‌کنند، جمعیتی که عمدتا مشاغلشان نیاز به تعامل رودررو دارد. در این رابطه در محله‌هایی که از فقدان زیرساختهای فیزیکی کافی رنج می‌برند، استانداردهای زندگی در آنها پایین است و مردم گزینه چندانی برای کار و تامین خدمات خود ندارند، خطر شیوع بیماری بالاتر است. بنابراین آنچه که در این شرایط شدت شیوع بیماری را تعیین می‌کند، جغرافیای اقتصادی است و نه جغرافیای فیزیکی.
هدف‌گذاری جغرافیایی برای نجات جان شهروندان
همانند نیویورک، در سایر شهرهای بزرگ جهان نیز تفاوت‌های اقتصادی به لحاظ جغرافیای محله‌ها در شدت شیوع و نرخ مرگ‌ومیر بیماری اثرگذار بوده است. در شهرهای درحال‌توسعه‌ای همچون قاهره، بمبئی، مانیل و نایروبی که محدودیت‌های گسترده‌ای برای مقابله با بیماری و کمک به نظام سلامت به اجرا گذاشته شد، یکی از نگرانی‌های اصلی تفاوت‌های اقتصادی است. بر اساس آمارها بخش عمده جمعیت شهرهای آفریقا و آسیا در مناطق زاغه‌نشین زندگی می‌کنند. شرایط زندگی متراکم و نامساعد و خدمات عمومی ضعیف به خصوص در زمینه سیستم آب‌وفاضلاب، خطر شیوع بیماری را در این شهرها تشدید کرده است. به‌عنوان مثال در شهر دارالسلام، حداقل ۲۸ درصد از شهروندان در اتاق‌‌های سه‌نفره زندگی می‌کنند. در واحدهای مسکونی این شهر که اغلب فضای آزاد محدود دارند و از زیرساختهای ناکافی رنج می‌برند، اغلب تجهیزات بهداشتی آنها به‌طور میانگین میان ۲۰۰ نفر مشترک است. در آفریقای جنوبی، تنها ۴۴ درصد درون خانه‌های خود به آب و تنها ۶۱ درصد به سرویس بهداشتی مناسب دسترسی دارند.
پاندمی «کووید-۱۹» این درس را به ما داد که نجات جان جمعیت فقیر و در معرض خطر اهمیت دارد، گروهی که بسیاری از آنها در شرایطی نامساعد با امکانات حداقلی زندگی می‌کنند. حتی تحت تعطیلی‌های به اجرا گذاشته شده برای مقابله با شیوع بیماری، به خاطر فضاهای خالی ناکافی و سرویس‌های بهداشتی مشترک، ساکنان این مناطق از ابتلا به بیماری مصون نماندند.
۵ گام برای مقابله شهرها با پاندمی
به منظور واکنش به یک بحران نوظهور در شهرهای درحال‌توسعه، «بانک جهانی» روش‌هایی را توسعه داده است که به کمک رهبران شهرها در زمان‌های بحران می‌آید. این نهاد در تنظیم این روش‌ها عمدتا از لنز تفاوت‌های اقتصادی به مساله نگاه کرده، و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، دسترسی به خدمات عمومی و سازوکار شیوع بیماری را مورد بررسی قرار داده است. بر این اساس پنج گام عملی که «بانک جهانی» به مدیران شهرها (شهرداران و روسای دولت‌های محلی) برای مقابله با بیماری‌های واگیر پیشنهاد می‌کند عبارتند از:
۱. برنامه‌ریزی، تدارک و حمایت از فضاهای عمومی: به عقیده کارشناسان «بانک جهانی» بازنگری در مقیاس، طراحی و توزیع فضاهای عمومی همچون پیاده‌روها، پارک‌ها، فضاهای آزاد و اماکن عمومی همچون کتابخانه‌ها و مراکز تفریحی موضوعی حائز اهمیت است. اهمیت این موضوع به این خاطر است که جمعیت متراکم شهرهای درحال‌توسعه اغلب در خانه‌های کوچک با جمعیتی بالا زندگی می‌کنند. در این رابطه فضاهای عمومی مناسب، به کمک فاصله‌گذاری اجتماعی و سرگرمی مردم این شهرها خواهد آمد و فرصت‌هایی برای مقابله بیماری‌های همه‌گیری همچون «کووید-۱۹» فراهم می‌کند. برای مثال، زمین‌های خالی پارک طبیعی گورگان بمبئی هند، برای استفاده موقتی قرنطینه به‌کار گرفته شده است. در آتن یونان، برنامه‌ریزی شده است که بیش از ۵۰ هزار متر مربع در اختیار عابران پیاده و دوچرخه‌سواران قرار گیرد. مقامات شهر دوبلین ایرلند نیز در یک برنامه‌ریزی موقت که احتمال دارد دائمی شود، در راستای تسهیل فاصله‌گذاری اجتماعی فضاهایی را برای عابران پیاده و دوچرخه‌سواران در نظر خواهند گرفت. در بوگوتا کلمبیا نیز قرار است ۷۰ کیلومتر به مسیرهای دوچرخه‌سواری شهر اضافه شود. به گزارش «بانک جهانی» چنین تحولاتی نه تنها رفت‌وآمدها را در جهان پساکرونا امن‌تر می‌کند، بلکه استانداردهای زندگی شهروندان را ارتقاء خواهد داد.
۲. تغییرات مقرراتی برای درنظر گرفتن فضاهای خالی بیشتر در ساختمان‌ها: در حالی که افزایش جمعیت با کاهش فضاهایی که در اختیار هر فرد قرار می‌گیرد، بر تراکم فضاهای مسکونی می‌افزاید، اما افزایش ارتفاع ساختمان‌ها با ایجاد طبقات اضافی، از لحاظ اقتصادی فضاهای بیشتری را در اختیار شهروندان قرار می‌دهد. در این رابطه اما مقررات ساخت‌وساز عموما محدودیت‌هایی را برای ارتفاع ساختمان‌ها ایجاد می‌کند، امری که می‌تواند فضاهایی که به ازای هر متر مربع زمین ایجاد می‌شود را کاهش دهد. در این رابطه نیاز است شهرها به نواحی کوچک‌تر با تراکم‌های متفاوتی مجددا سازماندهی شوند، عمدتا برمبنای زیرساخت‌ها و میزان تقاضا به‌خصوص برای حمل‌ونقل. البته مانند سایر حوزه‌های دیگر حد اعتدال خوب است و در ارتفاع ساختمان‌ها نباید زیاده‌روی شود. همچنین ارتفاع ساختمان‌های شهر می‌تواند برای هر محله متفاوت باشد. در این رابطه مدیران می‌توانند تراکم اقتصادی شهرهای خود را که همان افزایش ارتفاع ساختمان‌ها باشد به واسطه تامین مالی و ابزارهای متنوع بهره‌گیری از زمین افزایش دهند، امری که در افزایش ارزش زمین و سطح تقاضا نیز اثرگذار خواهد بود.
۳. استفاده از تامین مالی زیرساختهای شهری برای تقویت ظرفیت جوامع و دولت‌های محلی در جهت بهبود استانداردهای زندگی جمعیت فقیر شهرها: حیاتی‌ترین نیاز جمعیت شهرها دسترسی به آب آشامیدنی و سیستم فاضلاب مناسب است. شیرهای آب و سرویس‌های بهداشتی عمومی برای شهرها ضروری هستند، اما به این خاطر که شهروندان را به هم نزدیک می‌کنند می‌توانند به نقطه بالقوه شیوع بیماری تبدیل شوند. در این رابطه افزایش مقیاس مداخلات هدفمندی که ظرفیت‌های عمومی و اجتماعی را تقویت می‌کنند، در کنار سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و خدمات کمک‌کننده خواهد بود. برای مثال علاوه بر سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و خدمات عمومی، برنامه‌ریزان دولتی اندونزی در «برنامه به‌روزرسانی مناطق فقیرنشین» خود شرایطی ایجاد کرده‌اند که طی آن امکان مشارکت شهروندان با مناطق فقیرنشین شهر فراهم می‌شود، امری که ظرفیت برنامه‌ریزی دولت‌های محلی را نیز ارتقاء می‌دهد. به عقیده صاحب‌نظران، چنین برنامه‌هایی نه تنها منجر به بهبود شرایط زندگی شهروندان می‌شوند، بلکه به رهبران کمک می‌کند بهتر یک بیماری واگیر را به کنترل درآورند.
۴. تضمین حقوق مالکیت زمین و املاک: بدون اطمینان از حقوق مالکیت زمین و املاک، شهروندان ضعیف جامعه انگیزه کمتری برای بهبود شرایط زندگی خود خواهند داشت. در این رابطه ایجاد چارچوب‌های قانونی برای مناطق زاغه‌نشین متراکم، ارتباط مستقیمی با افزایش ارزش زمین و املاک این نواحی خواهد داشت، اتفاقی که می‌تواند منجر به تقویت سرمایه‌گذاری و سایر مزیت‌های اقتصادی-اجتماعی همچون خدمات بهداشتی و آموزشی در این مناطق شود.
۵. تلاش برای آسمان آبی: زمانی که محدودیت‌های مقابله با بیماری کرونا به اجرا گذاشته شد، شهروندان در بسیاری از شهرهای درحال‌توسعه برای اولین بار طی دهه‌ها آسمانی آبی را تجربه کردند. به‌عنوان مثال، در مانیل انتشار گاز نیتروژن دی‌اکسید کاهشی حدود ۶۵ درصدی یافت. در این رابطه هوای پاک قابلیت زندگی شهرها را ارتقاء می‌دهد، منجر به بهره‌ورتر شدن آنها می‌شود و از توسعه سرمایه‌انسانی حمایت می‌کند. با شیوع پاندمی «کووید-۱۹» فرصتی منحصربه‌فرد برای شهرها ایجاد شده تا کیفیت هوای خود را ارتقاء دهند. بر این اساس، در مصر دولت برنامه‌ریزی کرده است شبکه متروی زیرزمینی را ارتقاء دهد، شبکه‌ای که ظرفیت ۵/ ۳ میلیون نفری امروز آن تا ۲۰۲۵ به حدود ۶ میلیون نفر خواهد رسید. همچنین مشوق‌هایی برای مالکان خود در نظر گرفته شده است تا خودروهای خود را گازسوز کنند.
دیدگاه تان را بنویسید