ریز مصرف هزینه‌های ایرانیان چقدر است ؟ | قبض مخارج خانوار

 مخارج خانوار در سال گذشته منقبض شد. داده‌های رسمی نشان می‌دهد ۴/ ۵ درصد از کل هزینه خانوار(به قیمت ثابت) در سال ۹۸ نسبت به سال ۹۷، کاسته شده است. قبض مصرف، در غالب گروه‌های هزینه‌ای از جمله خوراکی‌ها و بهداشت مشاهده می‌شود. با این حال، افت مصرف در این گروه‌ها ضعیف‌تر از گروه‌های غیرضروری مانند «تفریح و فرهنگ» بوده است. به نوعی، وضعیت اقتصادی، خانوارهای کشور را به سمت مصرف اقلام ضروری سوق داده است.

داده‌های جزئی از عملکرد بخش واقعی اقتصاد ایران نشان می‌دهد، هزینه خانوارها در کلیه گروه‌ها به جز دو گروه مسکن و ارتباطات با افت همراه شده است. در حقیقت، تورم با سفره خانوارها کاری کرده که آنها ناچار به خرج کمتر شده‌اند. هر چه گروهی ضرورت کمتری در زندگی خانوار داشته، افت بیشتری هم داشته است؛ مانند هتل و رستوران و تفریح و فرهنگ. «دنیای اقتصاد» آخرین گزارش مرکز آمار را مرور می‌کند.

تصویر کلی از مصرف

مرکز آمار ایران جزئیات عملکرد بخش واقعی اقتصاد در سال ۹۸ را منتشر کرده است. در زمستان ۹۸، رشد مصرف نهایی خانوارهای کشور به قیمت ثابت منفی ۷/ ۳ درصد بوده است که این رقم، نسبت به دیگر فصول سال قبل، به خصوص بهار اندکی بهبود نشان می‌دهد. با این حال، مصرف خانوار در فصل زمستان ۹۸ نسبت به فصل مشابه سال قبل، معادل ۱/ ۵ درصد افت کرده است. در واقع، اثرات تورمی از طریق افزایش شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی، منجر به کاهش مصرف نهایی حقیقی خانوار شده و رشد متوسط قیمت‌ها از رشد مصرف به قیمت اسمی پیشی گرفته است.

همچنین رشد مصرف نهایی خانوار به قیمت ثابت در سال ۹۸ معادل منفی ۴/ ۵ درصد است که بیشترین سهم از این کاهش مربوط به کاهش شدید مصرف نهایی خانوار در فصل بهار ۹۸ است. مرکز آمار با بررسی این شاخص، دو دلیل برای کاهش بیشتر مصرف نهایی خانوار در اولین فصل سال قبل، نسبت به سه فصل دیگر ارائه کرده است. نخست آنکه رشد مصرف نهایی خانوار در بهار سال ۹۷، رقمی مثبت و معادل ۷/ ۳ درصد بود، در این فصل نرخ تورم تک‌رقمی بوده و هنوز روند کاهشی مصرف خانوار به قیمت حقیقی شروع نشده بود. دوم آنکه با شدت گرفتن شتاب تورمی از تابستان ۹۷، رشد مصرف نهایی خانوار به قیمت حقیقی منفی شده است. در نتیجه نقطه شروع کاهش مصرف خانوار، از فصل تابستان سال ۹۷ بوده و در پاییز ۹۷، تشدید اثرات تورمی، سبب شد مصرف خانوار به قیمت حقیقی افت شدیدی داشته باشد؛ شیب افزایشی شاخص قیمت مصرف‌کننده تا مرداد ۹۸ قابل ملاحظه است و پس از آن در مسیر کاهشی قرار می‌گیرد. کاهش شتاب تورمی در پاییز و زمستان ۹۸، موجب شده تا مصرف نهایی خانوار نیز اندکی فرصت استراحت داشته باشد. نتیجه این تغییرات، موجب شده تا در تابستان، پاییز و زمستان ۹۸ رشد مصرف نهایی خانوار اندکی بهبود یابد و عدد منفی کمتری داشته باشد. با این حال، رصد تغییرات مصرف خانوار در گروه‌های جزئی نسبت به سال ۹۷ حاوی نکات قابل تاملی است.

ریز مصرف خانوار

در کل در زمستان ۹۸ نسبت به زمستان ۹۷، تنها در دو گروه رشد مصرف حقیقی رخ داده است: مسکن و ارتباطات. در بقیه گروه‌ها، مصرف خانوارها نسبت به زمستان سال ۹۷، با افت همراه شده است.

هزینه‌های خوراکی خانوار در سال گذشته به قیمت جاری، با رشد ۶/ ۲۸ درصدی همراه بوده است. اما این رشد قیمت، تماما متاثر از افزایش قیمت‌ها بوده و رشد حقیقی مصرف خوراکی خانوار با افت قابل توجه ۱۱ درصدی نسبت به سال ۹۷ همراه شده است. در زمستان ۹۸ نیز خانوارها در مصرف خوراکی، نسبت به فصل مشابه قبلی با افت مصرف ۹/ ۳ درصدی مواجه بودند. این یعنی عملا مصرف خوراکی خانوارها دچار افت حجمی شده است. در دهک‌های پایین هزینه‌ای، این افت می‌تواند موجب قیچی شدن کالاهای اساسی از سفره خانوارها شده باشد.

اما در دخانیات، مصرف خانوارها چندان دچار افت نشد. البته بخشی از آن به این دلیل بود که افزایش شاخص بها در بخش دخانیات معادل ۴/ ۱۰ درصد بود که بسیار کمرنگ‌تر از رشد قیمتی خوراکی‌ها محسوب می‌شود. در نتیجه مصرف دخانیات خانوارها در سال گذشته افت ۱/ ۴ درصدی را ثبت کرده است.

بیشترین افت مصرف خانوار در گروه‌های «پوشاک و کفش»، «حمل‌و‌نقل»، «تفریح و فرهنگ» و «هتل و رستوران» رخ داده است. افت مصرف قابل توجه در این گروه‌ها حاکی از این است که ترجیح خانوارها در مصرف، به سمت اقلام ضروری‌تر رفته و از حجم مصرف این اقلام در سبد مصرفی کاسته شده است. البته احتمالا سهم کرونا در این بین هم قابل بررسی است. مثلا در زمستان ۹۸، رشد مصرف پوشاک و کفش خانوار در قیاس با زمستان ۹۷، معادل منفی ۲/ ۴۳ درصد بوده است. یا در مورد هتل و رستوران، رشد مصرف معادل منفی ۷/ ۵۹ شده است. یعنی تقریبا ۶۰ درصد از مصرف هتل و رستوران سال ۹۷، در زمستان سال ۹۸ از بین رفت. اما شدیدترین رشد مصرف سالانه مربوط به گروه «حمل‌و‌نقل» است. در سال گذشته مصرف حمل‌و‌نقل خانوار در قیاس با سال ۹۷، بیش از ۳۱ درصد کاهش داشته است. رشد قیمت بنزین در سال گذشته و از طرفی کاهش سفرها به دلیل کرونا در ماه پایانی سال، بیشترین اثر را بر افت مصرف در این گروه داشته است.

در گروه «بهداشت» در زمستان ۹۸، مصرف خانوار نسبت به زمستان ۹۷، افت ۱۰ درصدی را ثبت کرده است. از نظر مرکز آمار شرایط پیش آمده در خصوص شیوع ویروس کرونا، هزینه‌های بیمارستانی خانوار به ویژه مراجعات به بیمارستان‌های خصوصی را به شدت کاهش داد، زیرا بخش عمده‌ای از این خدمات در بیمارستان‌های دولتی به خانوارها ارائه شده است. همچنین به دلیل کاهش ناگهانی مراجعات به بیمارستان‌های خصوصی، بسیاری از این‌گونه بیمارستان‌ها در معرض مشکلات مالی قرار گرفته‌اند که حکایت از کاهش هزینه‌های بهداشت و درمان خانوار دارد. از نظر کارشناسان مرکز آمار، رشد پایین هزینه‌های خانوار در این گروه، متاثر از دو عامل حمایت‌های دولت برای کاهش هزینه‌های ناشی از کرونا و همچنین به دلیل به تاخیر انداختن مراقبت‌های درمانی از طرف خانوار، مانند هزینه‌های دندان‌پزشکی، تست‌های تشخیص روتین، عمل‌های زیبایی، واکسیناسیون کودکان و ... است.

اما چرا در گروه ارتباطات و مسکن رشد مصرف رخ داده است؟ مصرف ارتباطات خانوار در سال ۹۸، رشد ۲/ ۲ درصدی را ثبت کرده است. جالب اینکه در فصل آخر سال، مصرف ارتباطات نسبت به زمستان ۹۷ معادل۴/ ۱۸ درصد بیشتر شد که بزرگ‌ترین رشد در بین گروه‌ها بود. بخشی از این مساله می‌توان به تغییر سبک زندگی ایرانیان و استفاده بیشتر آنها از اینترنت نشات گرفته باشد. علت دیگر نیز احتمالا متاثر از ثبات نسبی قیمت‌ها در بخش ارتباطات بوده است.

اما در مسکن ریشه افزایش مصرف را باید در رشد قیمت مسکن جست‌وجو کرد. مسکن در کل سال ۹۸معادل ۲/ ۷ درصد بیشتر از سال ۹۷، خرج روی دست خانوارها گذاشته است (به قیمت ثابت). بیشتر هزینه خانوار در بخش مسکن، مربوط به برآورد اجاره واحدهای مسکونی شخصی است. بررسی مرکز آمار در این خصوص نشان می‌دهد افزایش هزینه خانوار در این بخش، به طور قابل ملاحظه‌ای متاثر از افزایش برآورد قیمت مسکن است، نه افزایش تعداد خانوارهای دارای واحد مسکونی شخصی و اجاره‌ای.