روز گرامیداشت فارابی، فیلسوف و موسیقی‌دان بزرگ ایرانی | از حکمت تا جامعه‌شناسی و تاثیرات فرهنگی

روز بزرگداشت فارابی

30 آبان، روز بزرگداشت فارابی، فرصتی است تا به ابعاد مختلف اندیشه و دستاوردهای این فیلسوف بزرگ ایرانی پرداخته و تأثیرات او در حوزه‌های مختلفی همچون فلسفه، موسیقی، جامعه‌شناسی و اخلاق را گرامی بداریم. فارابی که به عنوان "معلم دوم" شناخته می‌شود، نه تنها در زمینه فلسفه و تبیین آثار ارسطو پیشگام بود، بلکه با نوآوری‌هایش در موسیقی و نظریات اجتماعی، دیدگاه‌های نوینی را در جهان‌نگری بشری مطرح کرد.‍

به مناسبت روز بزرگداشت فارابی

سهند ایرانمهر
هنگامی که  به مجلس سیف‌الدوله حمدانی وارد شد، سیف الدوله امر به احضار هنرمندان و موسیقیدانان می‌نماید. امیر گفت: «تو از این فن چیزی میدانی؟» گفت: «آری»، سپس از خریطه خود قطعاتی بیرون آورد و از آنها ترکیبی خاص ساخت و به نواختن پرداخت؛ چنان‌‌که حاضران در جلسه را به خنده آورد و سپس آهنگی نواخت که همه را به گریه آورد، آنگاه ترکیبی دیگر از قطعات ساخت و به نواختن مشغول شد، چنان‌که همگی حتی غلامان و دربانان به خواب عمیق فرورفتند. در این وقت او از مجلس خارج شد. حکایت کرده‌اند آلت خاصی که فارابی در این مجلس استفاده نمود، همان است که به «قانون» مشهور است و او نخستین کسی بود که چنین ترکیبی را آفرید.(ابن‌خلکان، ۱۳۹۷، ج۵، ۱۵۵).

در کتاب «موسیقی کبیر» نه تنها اصول تئوری موسیقی را شرح داد، بلکه جنبه‌های روان‌شناختی و تاثیرات موسیقی بر روح انسان را نیز بررسی کرد. معتقد بود که موسیقی ابزاری برای تربیت اخلاقی و رشد عقلی است و می‌تواند به تعالی انسان کمک کند.در کتاب «موسیقی کبیر» نوشت:«هنر، وسیله‌ای برای به تصویر کشیدن حقیقتی است که با کلمات ساده بیان نمی‌شود.» . او نخستین کسی است که نسبت‌های ریاضی مربوط به فواصل موسیقی را با دقت بیان کرد. برخی از اصطلاحات و ایده‌های او هنوز هم در موسیقی‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
نقش او در فهم دقیق آرای ارسطو و شرح آن چنان است که او را بعد از ارسطو معلم ثانی  می‌نامند. اروپای بعد از قرون وسطی وقتی به میراث یونانی خود بازگشت کتاب اغراض مابعد الطبیعه فارابی را به کتاب بالینی خود تبدیل کرد زیرا فارابی نه تنها مفاهیم کتاب مابعدالطبیعه ارسطو را به خوبی شرح داده بود بلکه گره‌های فلسفی آن را نیز باز کرده بود. ابن‌سینا هم گفته است:من چهل بار کتاب مابعدالطبیعه ارسطو را خواندم و نفهمیدم، تا آنکه به کتاب اغراض مابدالطّبیعة‌ فارابی دست یافتم.
فارابی جامعه را به مثابه یک بدن واحد می‌بیند که اعضای آن باید برای هدفی مشترک، یعنی سعادت، همکاری کنند. دیدگاه درباره توافق جمعی و اهمیت همکاری میان اعضای جامعه صرف‌نظر از منشا آن، شباهت‌هایی با مفهوم تکامل یافته«قرارداد اجتماعی» ژان-ژاک روسو دارد چنانکه تاکید فارابی روی اندامواره بودن جامعه شباهتی چشمگیر با نظریه کارکردگرایی تالکوت پارسونز دارد.
آرای فارابی درباره جامعه فاضله به‌عنوان الگویی برای بحث درباره عدالت اجتماعی و اهمیت به مقوله عقل، تطبیق‌پذیری‌‌های درخور تاملی با موضوعات مدرن فلسفه سیاسی دارد. عدالت در دیدگاه فارابی، فضیلتی مرکزی است که جامعه باید بر اساس آن سازمان یابد. او معتقد است که عدالت، هم به خیر عمومی منجر می‌شود و هم ابزار حفظ نظم اجتماعی است.  تعریف فارابی از عدالت به شدت تحت تأثیر ارسطو در «اخلاق نیکوماخوس» است. هر دو معتقدند که عدالت به معنای دادن حق هر فرد به اوست، و نقش آن در هماهنگی اجتماعی بسیار مهم است.  فارابی بر اهمیت توزیع منصفانه منابع و حقوق تأکید دارد، مفهومی که در نظریه جان رالز «عدالت به‌مثابه انصاف»  در قرن بیستم بازتاب یافته می‌گوید: «خردمندی در این است که بتوانی بین حقیقت و آنچه به نظر حقیقت می‌رسد، تمایز قائل شوی.» (احصاء العلوم).
نومن-فنومن که توسط امانوئل کانت مطرح شده است، به تمایز میان «شیء در ذات خود» (نومن) و «شیء به‌گونه‌ای که درک می‌شود» (فنومن) اشاره دارد. این مفهوم در نگاه اول ممکن است با فلسفه فارابی بی‌ارتباط به نظر برسد، اما اگر دقیق‌تر بررسی کنیم، مشابهت‌هایی میان آنها وجود دارد، به‌ویژه در مورد مفاهیم معرفت، عقل، و رابطه میان انسان و حقیقت.
او در فلسفه خود بر این باور است که معرفت انسان نسبت به حقایق غایی محدود است. در کتاب «فصوص الحکمة»،  توضیح می‌دهد که تنها عقول فعال (که مرحله‌ای از تعالی معرفتی است) می‌توانند به حقیقت نهایی نزدیک شوند. 
کانت هم معتقد است که ذهن انسان نمی‌تواند به ذات اشیاء (نومن) دست یابد و تنها درکی که از واقعیت داریم، بر اساس پدیدارها (فنومن) است. فارابی میان دو نوع معرفت حسی و عقلانی تمایز قائل می‌شود و بر این باور است که معرفت حسی مقدمه‌ای برای تفکر عقلانی است.   کانت نیز تجربه حسی را پایه‌ای برای شناخت می‌داند و معتقد است که بدون چارچوب‌های عقلانی ذهن، حواس نمی‌توانند به معرفت تبدیل شوند.

۳۰ آبان در تقویم به پاس خدمات ارزشمند این فیلسوف شهیر ایرانی، روز بزرگداشت فارابی و روز حکمت و فلسفه نام‌گذاری شده است.