اندوخته زندگی معلمی هر چقدر که بود، یک جا گذاشت و در گوشه‌ای از مشکین‌شهر دو‌هزار و ٥٠٠ متر باغ خرید. همان چهارسال پیش که بازنشسته شد؛ به قول خودش باغچه‌ای بود که هم سرش را گرم و هم خرده درآمدی برای روزهای بازنشستگی حاصل کند. گُله به گُله راه باغ را یکی در میان سیب و شلیل سفید کاشته و محض تنوع در گوشه‌ای از باغ یک ردیف درختان آلبالو سربرآورده‌اند. در این چند سال هر روزی که گذشت، بیشتر فهمید که کار باغداری به سادگی قدیم نیست. نه اینکه خیال کند به عمل آوردن یک میوه به همین سادگی‌ها باشد؛ به قول خودش بچه کشاورز بود و عمری میان دیمزار و باغ‌های اردبیل و مشکین‌شهر عرق ریخته، اما حکایت فروش میوه این روزها چیز دیگری بود.
از اینکه بخواهد میوه بازارپسند تولید کند تا اینکه رنگ میوه و اندازه‌اش به چه شکلی باشد. رنگ درخت‌های آلبالو کنار باغش یک‌شکل نیست، اندازه‌شان هم. درختی آلبالوهای تیره‌رنگ‌تر و درشت‌تر دارد و آن یکی آلبالوهای قرمزتر و ریزتر. خوشه‌های آلبالو از دسته‌دسته شاخه‌های یکی را خم کرده و آن دیگری آن قدری آلبالو دارد که محصول بار یک درخت در شرایط معتدل است. «این چند تا رو یکی از همولایتی‌ها داد و گفت بکار که محصول تراریخته است. بار بیشتری می‌ده، ولی مزه‌ش مثل مزه آلبالوهای مشکین «مشکین‌شهر» نیست. انگار میوه هنوز خامه و نپخته، ولی همین تراریخته‌ها رو وقتی می‌بری میدون مشکین‌شهر حجره‌دارها بیشتر می‌پسندن می‌گن بازار پسندتره. راستم می‌گن چشم مشتری رو بیشتر از آلبالو بومی اینجا می‌گیره.»
حکایت میوه‌های تراریخته این روزها هر از چندی محل بحث می‌شود، میان کارشناسان و صاحب‌نظران. یکی می‌گوید میوه تراریخته محصول فکرشده دشمنان ایران و صهیونیست‌هاست و دیگری معتقد است در عصری که بشر بیشتر و بیشتر از چرخه تولید محصولات کشاورزی خارج می‌شود، چاره‌ای به جز اصلاح ژنتیکی محصولات کشاورزی برای تولید بیشتر نیست. البته آنها معتقدند اگر اصلاح ژنتیکی به روشی استاندارد انجام شود، خطر چندانی هم برای جان‌های انسان ندارد.
امنیت غذایی آن چیزی است که در برنامه همه کشورهای دنیا تحت عنوان کشاورزی پایدار دنبال می‌شود. براساس تعریف فائو از امنیت غذایی، مفاهیم اصلی امنیت غذایــی عبارتند از: غذای کافی، دسترسی «فیزیکی و اقتصادی» و زندگی سالم و فعال. اما پرسش اینجاست که در برابر تأمین امنیت غذایی چگونه می‌توان به سلامت غذا را نیز فراهم کرد؟
در این میان گزارشی از مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی منتشر شده که عنوان آن «ایمنی زیستی و قوانین و مقررات بین‌المللی ایمنی زیستی محصولات تراریخته (مزایا و مخاطرات احتمالی)» است. این گزارش پژوهشی به وضعیت تولید و مصرف محصولات تراریخته یا همان محصولات تغییر شکل یافته ژنتیکی در سطح جهانی پرداخته است و نگرانی‌های موجود دراین‌باره و همچنین قوانین و مقررات بین‌المللی ایمنی زیستی و راهکارهای آنها را برای استفاده ایمن از مزایای محصولات تراریخته بررسی کرده است. در متن این گزارش پژوهشی می‌خوانیم: «فناوری مهندسی ژنتیک یا فناوری ایجاد محصولات تغییر شکل یافته ژنتیکی یکی از فناوری‌های نوین و تحول‌ساز در حوزه زیست فناوری ٢٣سال گذشته است که توانسته فواید و خدمات بسیار ارزشمندی را در بخش‌های مختلف ازجمله پزشکی اعم از تولید داروهای نوترکیب و ...، کشاورزی شامل ایجاد محصولات تراریخته مقاوم به تنش‌های زنده مثل آفات و بیماری‌ها و علف‌های هرز و غیرزنده همچون خشکی و ...، محیط‌زیست کاهش مصرف سموم و کودهای شیمیایی و صنعت اعم از تولید آنزیم‌ها و پروتیین‌های صنعتی نوترکیب به جامعه بشری ارایه دهد.»
دبیر کل فائو: تغییر ژنتیکی محصولات نباید اولویت برای تولید غذا باشد
از ٢٣سال پیش تا امروز از زمان تجاری‌سازی محصولات تراریخته در دنیا، تنها چهار گیاه زراعی یعنی سویا، ذرت، پنبه و کلزا که مصرف مستقیم غذایی انسان نداشتند، به‌طور گسترده در دنیا کشت شده‌اند که یکی از دلایل آن وجود نگرانی‌هایی درباره سلامت غذا بوده است.
خوزه گراتسیانو داسیلوا، دبیرکل فائو پیش از این گفته بود که با محصولات تراریخته مخالفتی ندارد، اما با انحصار تولید بذر تراریخته در دست چند شرکت مخالف است. او از سوی دیگر به «اقدامات مناسب» برای جلوگیری از آلودگی محیط‌زیست هم اشاره کرده و گفته بود: «برای رفع گرسنگی در دنیا تولید بذر تراریخته نباید اولویت داشته باشد.»
مرجع رسمی آمار در زمینه میزان کاشت و تولید این محصولات در دنیا سازمان ملل یا سازمان بهداشت جهانی یا بانک جهانی نیستند، بلکه نهادی است غیرانتفاعی به نام «خدمات بین‌المللی برای استفاده از کاربردهای بیوتکنولوژی کشاورزی» (ISAAA) که مقر آن در آمریکاست و حامیان آن شرکت‌های تولیدکننده این محصولات و چند نهاد دانشگاهی و تحقیقاتی در آمریکا، آسیا و
آفریقا هستند.
محصولات تراریخته؛ مفید یا مضر؟
تا امروز نکته مشخص این است که نظری قطعی درباره مفید یا مضر، خوب یا بد بودن محصولات تراریخته وجود ندارد. نکته مهم در این میان این است که محصولات تراریخته مقاومتی به سم‌های کشاورزی دارند. محصول تراریخته به یک یا چند نوع آفت مقاوم است، اما به آفات دیگر نه. علاوه بر این مقاومت به محصول تراریخته هم دیده شده است که در این موارد باید از سم استفاده کرد. در برخی موارد محصولات تراریخته باعث کاهش نیاز به سم شده‌اند، اما از سوی دیگر مصرف بیش از پیش سموم کشاورزی در تمام کشورهای دنیا برای فعالان محیط‌زیست دغدغه بزرگی به وجود آورده است. «در حال حاضر بازار جهانی زیست‌فناوری حدود ٤٠٠میلیارد دلار است که در بخش‌های مختلف کشاورزی، پزشکی، صنعت و محیط‌زیست کاربرد دارد و پیش‌بینی می‌شود این میزان تا سال ٢٠٢٥ به بیش از ٧٠٠میلیارد دلار برسد.»
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس خبر می‌دهد که پس از ابراز نگرانی‌های موجود درباره محصولات تراریخته مبحث جدیدی به نام «ایمنی زیستی» در کنار مهندسی ژنتیک مطرح شده است. «این مبحث به مجموعه‌ای از تدابیر، روش‌ها و مقررات اطلاق می‌شود که سعی در ایجاد راهکارهای استفاده ایمن از فواید مهندسی ژنتیک دارد و از آثار سوء احتمالی کاربرد این فناوری بر تنوع زیستی، سلامت انسان، دام، گیاه و محیط‌زیست جلوگیری‌می‌کند.»
وحید اردکانیان، کارشناس تغذیه گیاهی پیش از این درباره محصولات تراریخته به اقتصاد ٢٤ گفته بود: «اگر بخواهیم قضیه را به‌طور کلان بررسی کنیم، وضعیتی را می‌بینیم که کشاورزان یکسری مواد را به گیاهان داده‌اند که میوه‌ها را از حالت طبیعی خارج کرده است، برای مثال برخی اندازه بزرگ‌تر از حد معمول دارند. برخی شکل متفاوت‌تری دارند و برخی رنگ تندتری. واقعیت اینجاست که از مسیرهای مختلفی می‌شود این کار را کرد، اما ما هنوز اسید آمینه یا کود شدیدی نداریم که بتواند اندازه میوه را بزرگ‌تر از حد طبیعی آن کند. ممکن است یک کود شیمیایی بتواند اندازه میوه را بهبود بخشد، اما نه به صورت غیرمنطقی که اندازه آن بسیار بزرگ‌تر از حالت عادی باشد. کودهایی که حاوی هورمون هستند، اولا آن‌قدر تأثیر ندارند و دوم اینکه خیلی گران هستند، یعنی این‌گونه نیست که کشاورز بتواند آنها را به راحتی تهیه و از آنها استفاده کند و نتایج را ببیند، چراکه نه ارزان هستند و نه در دسترس همه کشاورزها.»
اما ماجرا به همین سادگی‌ها هم نیست. تغییر در ترکیب غذایی گیاهان در خروج آنها از حالت تعادل تبعات دیگری هم به دنبال دارد. وحید اردکانیان:«اینکه این نوع از تغییر در تغذیه گیاهان برای بدن انسان ضرر دارد یا نه، مسأله‌ای است که چندین حالت دارد، امکان دارد اندازه بزرگ‌تر مربوط به ازت بیشتر در ترکیبات غذایی گیاه باشد و چنین مسأله‌ای در کشور ما درباره تولید سیب‌زمینی وجود دارد، یعنی تغذیه نامتعادل داشتیم، ازت بیشتری دادیم و غلظت محصول بالا رفت و چون اولین اثر ازت روی اندازه محصول است، اندازه آن را بزرگ کرد. کشاورزها به تجربه یافتند که محصول‌شان با ازت بیشتر دادن، بیشتر می‌شود، برای همین در دادن کود ازت پیشروی کردند تا حدی که پس از آزمایش دیدیم ازت سیب‌زمینی بالاتر از حد استاندارد است و برای استفاده مناسب نیست.»
وضعیت تولید و مصرف محصولات تغییر شکل یافته در دنیا
بر اساس گزارش موسسه ISAAA از سال ١٩٩٦ تا ٢٠١٨بیش از ٤٠٠ لاین و رقم تغییر شکل یافته ژنتیکی گیاه از ٢٨ گونه گیاهی مختلف فرآیند اخذ مجوز را طی و در ٢٦کشور دنیا مجوز تولید دریافت کرده‌اند. سطح زیر کشت این محصولات در سال ٢٠١٨ حدود ٧/١٩١میلیون هکتار بوده است. حدود ١٠٢میلیون هکتار آن در کشورهای درحال توسعه مثل برزیل، آرژانتین، هند و چین و ٨٩میلیون هکتار آن در کشورهای توسعه‌یافته مثل آمریکا، کانادا و استرالیا بوده است.
مخاطرات احتمالی محیط‌زیستی
بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌ها یکی از نگرانی‌های موجود درباره این نوع محصولات احتمال تأثیرات منفی آنها بر موجودات غیرهدف مثل حشرات مفید، ریزسازواره‌های خاک و سایر موجودات است. برای مثال ممکن است پروتیین‌های کد شده توسط ژن‌های ایجادکننده مقاومت به آفات بر حشرات مفید از قبیل زنبور عسل، شکارگرها و پارازیتوئیدها که به‌عنوان عوامل طبیعی کنترل زیستی آفات نقش دارند، اثر منفی داشته باشند. یا اینکه این ژن‌ها ممکن است بر جمعیت سایر موجودات ذره‌بینی و حتی حشرات تأثیر داشته باشند. نمونه این قضیه پروتیین حشره‌کش ژن‌های جدا شده از باکتری است که برای ایجاد مقاومت به آفات به گیاهان مختلف Bt منتقل شده‌اند.
یکی دیگر از نگرانی‌ها درباره محصولات تغییرشکل‌یافته ژنتیکی، احتمال مقاوم‌شدن عوامل بیماری‌زای حشرات آفت به ژن مقاومت منتقل‌شده به گیاه و درنتیجه شکسته‌شدن مقاومت گیاه به آفات مورد نظر پس از چند نسل است؛ یعنی ممکن است با گذشت زمان و در جریان انتخاب طبیعی، به مرور نژادهای بسیار مقاومی ایجاد شوند که کنترل آنها با سایر روش‌ها هم امکان‌پذیر نباشد. باید توجه کرد که این احتمال در روش‌های دیگر اصلاح نباتات و دام نیز وجود دارد و مختص گیاهان تغییرشکل‌یافته ژنتیکی نیست.
مسأله دیگر دراین‌باره احتمال فرسایش ژنتیکی است که استفاده گسترده از آنها می‌تواند به تک‌کشتی یا همان استفاده از تعداد ارقام محدود منجر شود. نکته‌ای که تنوع زیستی را به طرق مختلف تهدید می‌کند. احتمال تراوش پروتیین‌های نوترکیب به خاک و صدمه به کشاورزی سنتی و ارگانیک نیز از دغدغه‌های دیگر پس از کشت محصولات تراریخته است.
قوانین و مقررات بین‌المللی ایمنی زیستی
سال ١٩٩٢ بزرگ‌ترین اجلاس سران جهان در مورد محیط‌زیست و توسعه آن در ریودوژانیرو برزیل برگزار و طی آن کنوانسیون تنوع زیستی به منظور چگونگی نگهداری و استفاده پایدار از تنوع زیستی تدوین و تشکیل شد. این معاهده از تاریخ بیست‌ونهم دسامبر ١٩٩٣ برای کشورهای عضو لازم‌الاجرا شد. پیمانی که به گفته گزارش مرکز پژوهش‌ها اولین اراده بین‌المللی و منشأ انعقاد پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا در سال ٢٠٠٠ و مهم‌ترین ابزار بین‌المللی برای حل‌وفصل مسائل فناوری زیستی، استفاده پایدار از منابع طبیعی و تقسیم منافع آن به گونه‌ای عادلانه است. طبق بند«٢» این پیمان، هدف اصلی آن حفظ تنوع زیستی، استفاده پایدار از منابع طبیعی و تقسیم منافع آن به گونه‌ای عادلانه است.
از سوی دیگر در قالب کنوانسیون تنوع زیستی پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا در بیست‌ونهم ژانویه سال ٢٠٠٠ در مونترال کانادا، بعد از پنج‌سال مباحثات مشکل و پیچیده در سطح بین‌المللی به موجودیت رسید. در یازدهم سپتامبر سال ٢٠٠٣ مفاد این پروتکل برای کشورهای عضو لازم‌الاجرا شد. این پروتکل سعی دارد تا مقررات تجارت ایمن محصولات تغییر شکل یافته ژنتیکی را در سطح بین‌المللی تبیین و اجرا کند تا ضمن تضمین بهره‌برداری از مزایای مهندسی ژنتیک از آثار سوء احتمالی آن بر تنوع زیستی، سلامت انسان، دام، گیاه و محیط‌زیست جلوگیری‌کند.
در پایان این گزارش آمده است که مهندسی ژنتیک به‌عنوان یک فناوری با قابلیت‌ها و ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل می‌تواند در رفع برخی موانع تولید محصولات کشاورزی، صنعتی و پزشکی نقش اساسی داشته باشد. با این حال، با توجه به وجود نگرانی‌های موجود درباره مخاطرات احتمالی این نوع محصولات بر محیط‌زیست و سلامت انسان و دام، مبحث جدیدی به نام ایمنی زیستی ایجاد شده است.
کشور ایران نیز با توجه به اسناد بالادستی خود به این قوانین و مقررات پیوسته است، بنابراین لازم است مفاد این مقررات بین‌المللی در متن قوانین و مقررات داخلی لحاظ شود تا بتوانیم هم از مزایای این قبیل محصولات در سطح کشور استفاده کنیم و هم الزامات حقوقی ملی و بین‌المللی مورد نیاز را در کشور پیاده‌سازی کنیم.
تولید محصول ارگانیک هرچند خوب و مطلوب، اما نه برای خیلی از محصولات ممکن است و نه برای خیلی از کشاورزان به‌صرفه. وحید اردکانیان درباره اینکه آیا می‌توانیم یک کشاورزی ارگانیک داشته باشیم، به اقتصاد ٢٤ گفته بود: «کلان قضیه شاید از نظر علمی امکان‌پذیر باشد، اما توجیه اقتصادی ندارد و البته به این بستگی دارد که از چه محصولی و درباره چقدر از محصول صحبت‌می‌کنیم، یعنی یک وقت می‌خواهیم چغندر ارگانیک تولیدکنیم و انتظار داریم ٨٠ تن در هکتار محصول داشته باشیم که این کار بسیار مشکلی است، چون اگر ٨٠ تن ماده برداریم و کودی هم ندهیم، خیلی سخت است که بتوانیم عملکرد قابل قبولی داشته باشیم، اما اگر کشاورزی بخواهد زعفران برداشت کند و کل برداشت او هم ١٠ کیلو در هکتار است، برای این مقدار می‌شود به مواد داخل خاک تکیه کرد و با استفاده از کود دامی فراوان ماده‌ای مثل آهن را هم جذب زعفران کرد، ولی این شرایط برای محصولاتی است که مقدار آنها کم است، اما وقتی از ذرت حرف می‌زنیم، کشت ارگانیک آن به سادگی ممکن نیست، اگر هم باشد، نه منطقی است و نه توجیه اقتصادی دارد.
دیدگاه تان را بنویسید