فقیر را کوچک نکنیم

از کودکی تا به امروز در کتاب‌های دینی مطالعه کردیم یا در مساجد و تکایا  بارها به گوش شنیده‌ایم و می‌شنویم که حضرت علی(ع) تا وقتی ضربت شمشیر ابن‌ملجم را نخورده بود، خیلی از مردم اطلاع نداشتند فردی که شب‌ها به صورت ناشناس پشت در خانه‌های نیازمندان و مستمندان آذوقه می‌گذارد، آن حضرت هستند. شب‌های قدر در ماه مبارک رمضان فرصتی است تا به بخشی از اندیشه و رفتار آن امام همام درباره فقر و فقرا نگاهی گذرا و کوتاه داشته باشیم. برای ما که در ایران روز ولادت امام علی(ع) به نام روز ملی مددکاری اجتماعی هم شناخته می‌شود و بیش از 34 سال است که این روز جشن گرفته می‌شود و ارزش‌ها و اصول علمی مددکاری اجتماعی در جهان هم تأکیداتی مبنی‌بر تکریم انسان و حفظ کرامت انسانی دارند و اصل رازداری حرفه‌ای از اصول مسلم مددکاری اجتماعی است، این رفتار امام علی(ع) از زوایای مختلف قابل‌تأمل است. این موضوع حاوی پیام‌های متعددی در حوزه اجتماعی و انسانی است.

نکته اول: اینکه هیچ مسئولی نباید از احوال مردم جامعه خویش بی‌خبر باشد.

نکته دوم: مسئولیت‌پذیری در قبال مردم جامعه‌ای است که در آن مسئولیت داریم.

نکته سوم: اهتمام ویژه به امور مربوط به طبقات محروم و فقیر است. تأملی بر بخشی از مفاد نامه 53 نهج‌البلاغه که به عهدنامه مالک اشتر معروف است، گویای بسیاری از نکات ارزشمند است. آنجا که با مالک اشتر در این نامه می‌نویسد: «خدا را خدا را در طبقه پایین اجتماع، از آنان که راه چاره ندارند، و ازکارافتادگان و نیازمندان و دچارشدگان به زیان و سختی و صاحبان امراضی که از پا درآمده‌اند، در میان اینان کسانی هستند که روی سؤال و اظهار حاجت دارند و کسانی که عفت نفسشان مانع از سؤال است. بنابراین آنچه را که خداوند در مورد آنان از حفظ حقوق از تو خواسته به حفظ آن پرداز، نصیبی از بیت‌المال که در اختیار توست، و سهمی از غلات خالصه‌جات اسلامی را در هر منطقه برای آنان قرار ده، که برای دورترین آنها همان سهمی است که برای نزدیک‌ترین آنان است، در هر صورت رعایت حق هر یک از آنان از تو خواسته شده، پس نشاط و فرورفتن در نعمت تو را از توجه به آنان بازندارد، چه اینکه از بی‌توجهی به امور کوچک آنان به بهانه پرداختن به کارهای زیاد و مهم معذور نیستی، از اندیشه‌ات در امور ایشان دریغ مکن، و رخ از آنان برمتاب، نسبت به امور نیازمندان و محتاجانی که به تو دسترسی ندارند، از آنان که دیده‌ها خوارشان می‌شمارد، و مردم تحقیرشان می‌کنند کنجکاوی کن، برای به‌عهده‌گرفتن امور اینان انسانی مورد اعتماد خود را که خداترس و فروتن است مهیا کن، تا وضع آنان را به تو خبر دهد. سپس با آنان به صورتی عمل کن که به وقت لقاء حق عذرت پذیرفته شود، زیرا اینان در میان رعیت از همه به دادگری و انصاف نیازمندترند، و در ادای فَاَحق همگان باید چنان باشی که عذرت نزد خداوند قبول شود. به اوضاع یتیمان و سالخوردگان که راه چاره‌ای ندارند، و خود را در معرض سؤال از مردم قرار نداده‌اند رسیدگی کن».

نکته چهارم: حفظ حرمت و حیثیت فقرا و نیازمند است که نباید به‌هیچ‌وجه مورد بی‌توجهی قرار گیرد.

نکته پنجم: با دین‌شان و همسویی با ایشان یا همسو‌نبودن، کاری نداشت. حضرت در رسیدگی به ایتام و نیازمندان تفاوتی قائل نمی‌شدند؛ همچنین بین افراد؛ چه طرفدار و موافق ایشان بودند و چه مخالف بودند و حتی بین مسلمانان و غیرمسلمانان نیز فرق نمی‌گذاشتند. نقل شده است که حضرت از محلی عبور می‌کردند که دیدند پیرمردی گوشه‌ای نشسته و در حال گدایی است، حضرت از اطرافیان علت گدایی شخص را جویا می‌شوند و اطرافیان می‌گویند: «یک فرد نصرانی است». حضرت به حالت اعتراض می‌گویند: «تا زمانی که این فرد جوان بود از نیروی کارش استفاده کردید حال که پیر و کهنسال شده است می‌گویید نصرانی است؟» و دستور می‌دهند که از بیت‌المال به آن فرد کمک شود. به راستی که امام علی(ع) که ما این‌همه به ایشان می‌نازیم همان کسی است که در کمک به فقرا فرقی بین مسلمان و غیرمسلمان قائل نبودند.

نکته ششم: نکته مهم در رفتار ایشان با فقرا رازداری در ارائه خدمات به آنان بود. رفتار ایشان مبنی‌بر نشناخته‌ماندن دلایل متعددی داشته باشد. یکی حفظ حیثیت فقرا بود و دیگری توجه به رازداری بود. اینکه امروز برای تحویل‌دادن کلید خانه فقیر دوربین می‌بریم و خبر اول رسانه‌ها می‌کنیم، اگر افطاری می‌دهیم کلی خبرساز می‌شود و عکس نیازمندان و ایتام را تابلو می‌کنیم و بر دیوار اتاق‌ها نصب می‌کنیم، خانه می‌سازیم و آرم سازمان محل کار خود را درج می‌کنیم یا نام‌گذاری می‌کنیم مجتمع مسکونی فلان دستگاه، آذوقه می‌بریم و کلی عکس و فیلم می‌گیریم، جشن عروسی می‌گیریم برایشان و متأسفانه با افتخار تصویرشان را پخش می‌کنیم، کارناوال جهیزیه و کمک راه می‌اندازیم، افطاری می‌دهیم با کلی رفتارهای نمایشی و... و نمونه‌های بی‌شماری که هیچ‌کدام از آنها نه با اصول ارائه خدمات اجتماعی در اسلام هم‌خوانی دارند، نه با  اخلاق حرفه‌ای در مددکاری اجتماعی، نه با حقوق شهروندی و نه با اصول روابط انسانی و اتفاقا این نوع رفتارها زمینه آزارشان را بیشتر فراهم می‌کند. باور کنیم که این‌گونه رفتارها با مشی و منش و اصول امام علی(ع) که این روزها و شب‌ها بیشتر به یادش هستیم و حداقل نامش را می‌بریم، هم‌خوانی ندارد. به عبارت بهتر، در تضاد و تناقض است. فقرایی که اگر خدمتی به آنها ارائه می‌شود وظیفه دولت (به معنای عام) است، بنابراین حق نداریم منتی بر آنان داشته باشیم. دوست‌داشتن امام علی(ع) فقط به حرف نباید باشد، بلکه در عمل پیرو ایشان و تفکراتشان باشیم. تأکید و توجه امام علی (ع) به ایتام و نیازمندان به‌قدری بود که در هنگام شهادت خود به فرزندانش امام حسن(ع) و حسین(ع) وصیت کردند: «خدا را، خدا را! در مورد یتیمان، نکند آنها گاهی سیر و گاهی گرسنه بمانند. نکند آنها در حضور شما در اثر رسیدگی‌نکردن از بین بروند».

ایشان هیچ‌گاه فقیر را حقیر نمی‌کرد، پس بیاییم ما هم در این راه پیرو امامی باشیم که حفظ حرمت و حیثیت فقرا برایش بسیار بسیار مهم بود.