اروپا چگونه می‌تواند گره برجام را باز کند؟

مساله احیای توافق هسته ای با توجه به انتظارات طرفین وارد مرحله ای پیچیده ای شده است. علی رغم وعده جو بایدن رئیس جمهوری آمریکا مبنی بر بازگشت به این توافق، هر چه زمان بیشتری سپری می شود بر ابهامات روند نیز افزوده می شود. البته در تازه ترین اقدام نماینده آمریکا در سازمان ملل متحد در نامه‌ای به شورای امنیت موضع دولت ترامپ درباره فعال شدن مکانیزم ماشه و احیا تمامی تحریم‌ها علیه ایران را پس گرفت. همچنین آمریکا دعوت اروپا را برای شرکت در مذاکرات 1+5 پذیرفت که کارشناسان این دو اقدام را گامی مهم در راستای احیای برجام توصیف می کنند. موضوعی که با واکنش وزیر امور خارجه کشورمان نیز روبرو شد. ظریف گفت: در انطباق با قطعنامه ۲۲۳۱ایالات متحده باید بدون قید و شرط و به صورت موثر تمام تحریم‌های اعمال، بازاعمال و یا تغییر برچسب‌داده شده توسط ترامپ را لغو کند. سپس ما نیز تمام تدابیر جبرانی خود را بلافاصله به حالت قبل بازمی‌گردانیم.

با توجه به این مسائل در حال حاضر مساله اصلی همچنان این است که کدام یک از طرفین باید ابتدا پیش قدم شوند و به برجام بازگردند. موضع ایران تا به حال شفاف بوده و هر تصمیمی که اتخاذ شده بر مبنای مفاد توافق بوده است. در آن سو آمریکایی وجود دارد که با قلدری تمام از برجام خارج شده و با زیرپا گذاشتن قوانین و مقررات بین المللی بازگشت ایران به تعهداتش را طلب می کند. تعهداتی که در صورت حسن نیت آمریکا به سرعت قابل برگشت و راستی آزمایی است. علاوه بر این مسائل مخالفت دشمنان این توافق نیز بر ابهامات روند اضافه می کند. همه این موارد در حالی اتفاق می افتد که ضرب الاجل ۲۱ فوریه ایران نیز نزدیک است و گفته می شود روز جمعه جو بایدن قرار است درباره ورود آمریکا به برجام در کنفرانس امنیتی مونیخ که به صورت مجازی برگزار می شود صحبت کند و باید دید در نهایت چه تصمیمی گرفته می شود کشورهایی مانند قطر و عمان از پیش سعی در میانجی گری برای حل اختلافات داشته اند اما طرف اروپایی که وزنه مهمی برای میانجی گری در این خصوص محسوب می شود هنوز ابتکار عمل را در دست نگرفته است. کورنلیوس آدباهر، محقق، تحلیلگر سیاسی و کارشناس سیاست خارجی اروپا طی یادداشتی برای موسسه کارنگی نوشت:

برای مدت چهار سال اتحادیه اروپا و کشورهای عضو آن استقامت قابل توجهی را در عزم راسخ خود برای حفظ و تداوم برجام نشان دادند. این برای زنده نگه داشتن توافق به طور کامل کافی نبود، اما بیش از آن چیزی بود که یک رئیس جمهور سابق آمریکا (دونالد ترامپ) می توانست از اروپا انتظار داشته باشد. بنابراین حتی بیشتر تعجب آورتر است که اروپایی ها برای کنار هم آوردن دو دشمن اصلی ۴۲ ساله در جهان( یعنی ایران و آمریکا) از انرژی کافی برخوردار نیستند. با این حال این همان چیزی است که دقیقا اروپا باید آن را فورا انجام دهد.

امیدهای زیاد که به انتخاب جو بایدن رئیس جمهور ایالات متحده مرتبط بود، پیش از آغاز مراسم تحلیف در ۲۰ ژانویه، به انتظارات ناچیز تبدیل شد. برخلاف وعده های خود مبنی بر پیوستن مجدد به توافق نامه پاریس درباره تغییرات آب و هوایی و برقراری مجدد همکاری با سازمان بهداشت جهانی در روز اول، بایدن و مشاوران روشن ساختن که واشنگتن به سادگی به توافق هسته ای با ایران برنمی گردد؛ توافقی که در ماه مه ۲۰۱۸ ترامپ آمریکا را از آن خارج کرد.در عوض، آنها انتظار دارند که ایران ابتدا به تعهداتش عمل کند، همانطور که بلندپروازان در آمریکا نیز درخواست کرده اند که تحریم ها به عنوان اهرم فشار نباید برداشته شود؛ تحریم هایی که توسط دولت قبلی اعمال شده است.

دولت ایران مسائل را از منظر دیگری می بیند. به دلایل بسیار اساسی و با توجه به بی اعتمادی عمیقی که خروج یکجانبه واشنگتن ایجاد کرده است، بعید است که تهران امتیاز بدهد. سالها پس از فشار حداکثری از جانبه ایالات متحده آمریکا، سیاستگذاران در تهران حتی از پرداخت خسارت برای جبران تحریم های آمریکا سخن می گویند. علاوه بر این بازگشت آمریکا به برجام قدرت اعمال تحریم های بین المللی را در آینده در اختیارش قرار خواهد داد _ احتمالا در سال ۲۰۲۵ زمانی که ممکن است یک رئیس جمهور دیگر در کاخ سفید باشد.

برای اضافه کردن اضطرار به این وضعیت بن بست، ایران به سرعت در حال پیشرفت هسته ای است. مدت دوره ای که یک کشور برای جمع آوری مواد شکاف پذیر کافی برای یک بمب اتمی نیاز دارد - اکنون به طور جدی کاهش یافته است.  زمان این دوره یکسال محاسبه شد، هنگامی که برجام در اوایل سال ۲۰۱۶اجرایی شد. با گذشت ۵ سال و روی کار آمدن دو رئیس جمهور پس از آن تخمین زده می شود که به به ۴ ماه رسیده باشد. اوایل ماه فوریه امسال آژانس بین المللی انرژی اتمی گزارش داد که ایران تولید مقدار اندک اورانیوم فلزی را آغاز کرده است. از همه مهمتر اینکه تندروها در مجلس ایران ضرب الاجلی را برای لغو تحریم ها در تاریخ ۲۱ فوریه معین کرده اند که در صورت عدم تحقق آن ایران برخی موارد دیگر را به حالت تعلیق درخواهد آورد.

بر خلاف این دورنما از افزایش خطرات و مشکلات، اروپایی ها باید با دولت بایدن خط مشی مشترکی را به سرعت ترسیم کنند. با این حال به نظر می رسد آنها بار دیگر منتظر این هستند تا آمریکا ابتکار عمل را در دست گیرد.

با این حال، با گذشت هفته ها و ماه ها برای ارائه یک پیشنهاد مشخص، اروپایی ها می توانستند تلاش قویتری برای گرفتن کنترل اوضاع داشته باشند. عجیب تر اینجاست که این وزیر خارجه ایران بود که به اروپا پیشنهاد داد تا نقش «هماهنگ‌کننده کمیسیون مشترک برای پیگیری توافق هسته‌ای را ایفا کرده و همسازی اقداماتی را که ایران و آمریکا هر کدام باید انجام بدهند بر عهده بگیرد. این پیشنهاد نه تنها می توانست از جانب بروکسل مطرح شود، بلکه فرد اشتباهی نیز به این درخواست پاسخ داد: امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه که پیشنهاد داد می تواند میانجی گری صادق و متعهد در مذاکرات ایران و آمریکا برای احیای توافق هسته ای باشد.

اروپایی ها نیازی به وزیر امور خارجه ایالات متحده ندارند تا پیش نویس اقدامات مورد نیاز را برای آنها تهیه کند. در عوض، آنها می توانند با استفاده از جدول زمانی و مرحله ای به همراه دیگر طرفین برجام ایران را به سمت اجرای تعهدات کاملش سوق دهند که در این صورت نقش اتحادیه اروپا به عنوان یک واسطه بی طرف تقویت می شود و اهمیت و نیاز گام اول نیز به آمریکا نشان داده می شود. این می تواند لغو ساده اما بسیار نمادین فرمان اجرایی مه ۲۰۱۸ باشد که عقب نشینی واشنگتن را تایید می کند و بایدن هنگام سخنرانی در ۱۹ فوریه در کنفرانس امنیتی مجازی مونیخ باید این کار را انجام دهد.

علاوه بر این، برای اروپا کار در پشت صحنه کافی نیست؛ اروپا باید برنده گفتمان عمومی باشد، مخصوصا با توجه به سخت شدن مناظره ها در تهران و واشنگتن. بنابراین اروپایی ها باید برای رساندن کمک های بشردوستانه به ایران به دیگر شرکا فشار وارد کنند. این می تواند توسط احیای کانال تقریبا از بین رفته اینستکس و همچنین چراغ سبز برای اختصاص وام به ایران صورت بگیرد. وامی که ایران از صندوق بین المللی پول برای مبارزه با همه گیری ویروس کرونا درخواست کرده است. آنها باید با تدبیر و گفتگوهای گسترده تر، راه های کاهش تنش منطقه ای را جستجو کنند - نه در مورد برنامه هسته ای ایران بلکه در مورد نگرانی های امنیتی همه طرفین.

دقیقاً به دلیل اینکه تنش ها عمدتا بین ایالات متحده و ایران است، اروپا نقش مهمی را به عنوان میانجی ایفا می کند. اروپایی ها باید این کار را با مشورت دقیق واشنگتن انجام دهند، اما نه به دستور آمریکا. اروپا نمی تواند پنهان شود و و زمان کمی برای از دست دادن دارد.