چگونه می‌توان به تجاوز جنگنده آمریکا پاسخ حقوقی داد؟

آخر هفته گذشته، با تعرض جنگنده های آمریکایی به هواپیمای مسافربری ماهان که در راه بیروت بود، بخش دیگری از قانون گریزی ایالات متحده آشکار شد. برخی می گویند آمریکایی ها قصد داشته اند تا ایران را به سمت یک درگیری بکشانند و برخی دیگر معتقدند که آنها از این راه پیام سیاسی خود را به تهران منتقل کرده اند. در هر صورت آنچه مشخص است و بر همه آشکار شده این است که اقدام علیه هواپیمای مسافربری ایرانی، که به صورت قانونی در حال پرواز در مسیر همیشگی خود بوده است، کاری غیرقانونی و غیراخلاقی است.

لعیا جنیدی معاون حقوقی رئیس جمهور در مورد تخلفات ایالات متحده می گوید: توضیحاتی که تاکنون در رابطه با ایجاد مزاحمت برای هواپیمای مسافربری ماهان ارائه شده غیرموجه و فاقد وجه اقناعی است. رفتار هواپیماهای جنگنده در قبال پرواز ۱۱۵۲ هواپیمایی ماهان و ایجاد مزاحمت برای یک هواپیمای مسافربری آن هم در خاک کشور ثالث  نقض آشکار امنیت هوانوردی، تخلف از اصل آزادی پرواز هواپیماهای غیر نظامی و به علاوه در مغایرت با مواد ۳ مکرر و ۴۴ پیمان هواپیمایی کشوری بین المللی(کنوانسیون شیکاگو) و ضمیمه های مربوطه و کنوانسیون مونترال ۱۹۷۱ و نیز زیر پا گذاشتن اصول مسلم حقوق بین الملل است.

از سوی دیگر انتظار می رود که ایران از هر طرف، آمریکا را برای پاسخگویی تحت فشار بگذارد. شرکت هواپیمایی ماهان در بیانیه‌ای اعلام کرد: پیگیری حقوقی و قضایی تهدید هواپیمای مسافری پرواز تهران-بیروت را انجام می‌دهد. از سوی دیگر دستگاه قضا در ایران از خانواده های آسیب دیدگان این پرواز خواسته تا علیه ایالات متحده شکایت کنند.

در خبرآنلاین، با دکتر مسعود اخوان فرد، کارشناس حقوق بین الملل در مورد مسائل حقوقی این اقدام آمریکا علیه هواپیمای غیرنظامی به گفتگو نشستیم:

اقدامی که آخر هفته گذشته از سوی جنگنده های آمریکایی علیه ایران صورت گرفت، از منظر حقوق بین الملل چه حکمی دارد؟ آیا می توان گفت که تعرض جنگنده ها به هواپیمای مسافربری ایران در خاک کشور ثالث، در نگاه حقوق بین الملل جرم تلقی می شود؟

این اقدام آمریکا علیه هواپیمای مسافربری ایرانی، نخستین بار نبود که انجام می گرفت و اقدام خصمانه ای علیه ایران از منظر حقوق بین الملل بود. قبلا در دوازدهم تیرماه سال 1367، ما شاهد حمله ناو آمریکایی به هواپیمای مسافربری ایران و شهادت 290 نفر از مسافران آن بودیم. 

اقدامی که ایالات متحده پنجشنبه در قبال ایران انجام داد، از نظر حقوقی نقض حقوق مسافرین هواپیماست و باید در مجامع بین المللی و ایکائو مطرح شود تا آمریکایی ها نسبت به این موضوع پاسخگو باشند.

مقامات کشورمان می گویند که علیه ایالات متحده طرح دعوی می کنند. ایران چه اقداماتی را می تواند برای پیگیری این ماجرا انجام دهد؟

اقدامات ایران باید از سوی وزارت امور خارجه و مجموعه وزارت راه و مسکن و شهرسازی که هواپیمایی ایران زیرمجموعه این وزارت خانه است، پیگیری شود. همچنین نهاد ریاست جمهوری و مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری هم باید موضوع را پیگیری کنند. از سوی دیگر اقدامات داخلی هم باید مکمل پیگیری های بین المللی باشد. یعنی در داخل کشور یک سلسله اقداماتی صورت بگیرد تا مساله از هر دو طرف پیگیری شود.

یکی از این اقدامات این است که ایران از خانواده صدمه دیدگان بخواهد تا از حق شکایت خود در سیستم قضایی استفاده کنند. شکایت آنها در داخل قابل تعقیب و تاثیرگذار است. در خارج از کشور هم پیگیری موضوع از سوی سازمان های بین المللی، مانند خود سازمان ملل، ایکائو و دادگاه های بین المللی باید پیگیری شود. این کاری است که می توان انتظار پیگیری آن را از سوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران داشت. با توجه به اقداماتی که ایران قادر به انجام آن است می توان گفت که وضعیتی که ایالات متحده هفته گذشته برای هواپیمای مسافربری ایرانی پیش آورد از نظر حقوقی قابلیت پیگیری را دارد.

یک موضوعی که مطرح می شود این است که در صورت طرح شکایات از سوی ایران، چه نتیجه ای حاصل خواهد شد؟

برخی معتقدند که نتیجه ممکن است زیاد نباشد. اما این یک آزمون برای نهادها و سازمان های بین المللی است. شعارهای آنان باید مورد آزمایش و محک زدن قرار بگیرد و طرح دعوی ایران در مجامع بین المللی علیه آمریکا، فرصت خوبی برای آزمودن این شعارهاست. ایران با این اقدام خود می تواند سازمان های بین المللی و عملکرد آنها را به چالش کشیده و عدم درستی شعارها را به جهان نشان دهد. 

برخی معتقدند حتی در صورتی که ایالات متحده متهم به انجام عملی غیر قانونی در سرزمین ثالث علیه هواپیمای مسافربری ایرانی شود، ضمانت اجرایی برای اینکه تاوان این اقدام را بپردازد وجود ندارد. شما این مساله را چطور می بینید؟

نوع ضمانت اجرا حقوق بین الملل با حقوق داخلی متفاوت است. در داخل هر کشور اگر فردی مرتکب جرمی شود، می توان او را به زندان انداخت اما در وضعیتی بین المللی چنین چیزی ممکن نیست. یعنی نمی توان دولت ها را حبس کرد اما طور دیگری می توان اقدام کرد. حقوق بین المللی هم اقتضائات خود را دارد و مسائلی چون پرداخت غرامت و جبران خسارت های مادی و معنوی و روحی به آسیب دیدگان حادثه مطرح می شود. 

ما شاهدیم که مجامع بین المللی و ایکائو و... چندان واکنشی به اتفاقی که روز پنجشنبه افتاد از خود نشان نداده اند. شما علت این موضوع را چه می دانید؟

یکی از نیازهایی که وجود دارد همین است که نمایندگی ایران در سازمان ملل از شورای امنیت درخواست قطعنامه کند. ایران باید در شرایط فعلی از مجامع بین المللی بخواهد تا واکنش خود را به این موضوع نشان دهند و می تواند شکایت خود را به دیوان بین المللی، ایکائو و سازمان ملل ببرد. در حقیقت نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد، وظیفه پیگیری این موضوع را دارد تا آنها با توجه به موارد مطرح شده از سوی ایران موضوع را پیگیری و به آن رسیدگی کنند.