قدمی چند با ایران کجاست ایرانی کیست

در چنین رفتاری فرزانگان دست بالا را دارند و همچون باغبانان درخت فرهنگند و سکان‌داران کشتی‌اش.«کسی چون فردوسی در فرهنگ ایرانی در زمره‌ی بارزترین نمونه‌ها است؛ او فراتر از به نظم درآوردن خدای‌نامه در واقع عزم کرد که از روایت‌های کهن غبار روبی کند و بدین واسطه به یاد ایرانیان بیآورد که کیستند».(ص151)

اما همان‌گونه که قبل‌تر نیز عنوان شد، آفت دانایی فراموشی و نسیان است. «نتیجه‌ی این موضوع اختلال در مرتبه‌ی روایی است که عاقبت به خاموشی و مرگ فرهنگ می‌انجامد [باید دانست] دانایی در ناخودآگاه اهل فرهنگ وجود دارد و برای آن‌که حفظ بقای جامعه را فراهم کند همین تذکر کافی است...»(ص162)

«به واسطه‌ی مرتبه‌ی روایی، اهل یک جامعه تصوری وجودی از کیستیِ خود و کجایی سرزمینشان به دست می‌آورند...»(ص189)

قبلا در خصوص مفهوم تشنگی در این سرزمین اشاره شد که «زندگی در فلات خشک ایران سبب شده بود تشنگی بخش جدایی‌ناپذیر دانایی اهل این فلات باشد. این یعنی برای اهل این فلات آب همواره قدر و منزلتی فوق‌العاده داشته و همین سبب می‌شد آب را صرف چیزی ارزشمندتر از خود آب کنند. چیزی که ما را متذکر تشنگی نگاه می‌داشت، روایت‌های مربوط به تشنگی بود. از الهه‌ی آناهیتا بگیریم تا تذکر تشنگی سیدالشهدا، ساختن سنگاب برای آب، و حتا عادی‌ترین شیوه‌های زندگی ما نظیر ساختن قنات و آب‌انبار و ...راویِ ارج و قیمت آب بود. اهل این فلات به تدریج این روایت‌ها را غنی و نو به نو می‌کردند. لیکن شیوه‌های زندگی دوره‌ی معاصر راوی تشنگی نیست؛ به طور مثال با اشاره‌یی شیر آب باز می‌شود و این احساس را در ما پدید می‌آورد که در سرزمینی با منابع نامتناهی آب زندگی می‌کنیم ...»(ص163) و این یعنی نسیان!

در فرهنگ‌های کوچک‌تر فراموشی به از میان رفتن فرهنگ می‎‌انجامد؛ ولی در جایی مثل ایران، به دلیل غنا و قدمت، این فاجعه کمی دیرتر اتفاق می‌افتد و البته راهی برون رفت دارد؛ و آن همان نهادینه کردن تذکر است.

اما در خصوص جامعه و ارتباطش با فرهنک باید دانست که «جامعه امری اصیل است و نه اعتباری و قراردادی؛ این جامعه نیست که به تعریف فرهنگ ضرورت می‌بخشد و به آن اعتبار می‌دهد، بلکه فرهنگ مقدم بر جامعه است و به جامعه وجود و معنا می‌بخشد».(ص170)

باز در این‌جا هم بازیگر اصلی دانایی است و در تعامل فرهنگ و جامعه، دانایی ریشه می‌دواند و شکست‌ها و پیروزی جوامع را شکل می‌دهد. «دانایی در جریان تعامل با محیط است که نطفه می‌بندد»(ص178) و لاجرم «تفاوت محیط‌های طبیعی از جهت میزان، تنوع، و کیفیتِ منابع سبب می‌شود تعامل جوامع با محیط کاملا متفاوت باشد و[چنین] سنگ بنای تفاوت در دانایی‌ها نهاده می‌شود».(ص184) نویسندگان در همین خصوص و در علل شکست مشروطه بعد توضیح مختصری از تلاش‌ها در این راه، اشاره‌یی دارند که:

«ایده‌ی مشروطه هنوز از هاضمه‌ی فرهنگ ایران عبور نکرده و به بخشی از دانایی ایرانیان تبدیل نشده است؛ خواه به دلیل آن‌که این تحول زمان‌بر و طاقت‌فرسا است، خواه از آن‌رو که امکان‌پذیر نیست».(ص172)

در خصوص محیط هم، نمی‌بایست به وجوه متعدد آن بی‌اعتنا بود. محیط هم‌چون منشوری است که هر وجه آن در نسبت با وجوه دیگر قابل تعریف است. دانایی آن‌چنان که جامعه را کسی می‌کند، محیط را هم جایی می‌کند.

تعامل هم که ارتباطی دو سویه را نمایانگر است؛ سویی، محیطْ با همه‌ی مراتبش را دارد و سویی دیگر جامعه را. آرزوی تعامل، تعادل است! هرچند که هیچ‌گاه سهم هریک به جا داده نمی‌شود. ولی واقعیت این است که «هر تصرف جامعه در محیط، موجب سلسله تحولاتی در محیط می‌شود که به ناگزیر حیات جامعه را متاثر می‌کند».(ص204)

«در بدو تعاملْ شناخت جامعه نسبت به محیطْ شناختی مجمل است و چه بسا گره‌هایی که ناگشوده مانده و معماهایی که حل و فصل نشده است.»(ص207) این قدمت و سکونت و عمق تعامل جامعه و محیط است که به قول نویسندگان اسباب سرشتگی جامعه را فراهم می‌سازد و فراتر از اطلاع ، کیفیتی از شناخت بی‌واسط را برای مردم سرزمینی به وجود می‌آورد. همچنین، قدمتِ تعاملات اسباب اشتراک جوامع در مرتبه‌ی روایی می‌شود و همین هم میان ایشان تجانس یا هماهنگی ایجاد می‌کند.(ص212)

نویسندگان با مثال‌های مختلفی همچون، زمانی که ابری شبیه کلاه بر دماوند نقش می‌بندد، داناییِ قریب‌الوقوع بودن بارندگی در ذهن تهرانی‌ها نقش می‌بندد و رنگ آتشین ابر، دانایی زارعان خراسان مبنی بر باریدن باران تا شب را نشان‌گر است؛ اثرات قدمت تعامل محیط و جامعه، و غلظت مرتبه‌ی روایی را توضیح می‌دهند.

«برای اهل یک محیط که با زمین و آسمان محیط‌شان مانوسند، سوختن ابر خبر از تحولی نهان در پسِ ظاهر آرام آسمان می‌دهد. مثل وقتی که مادر از روی معدود نشانه‌هایی پی به درونی‌ترین نیازهای نوزادش می‌برد. این کیفیتی از ادراک بی‌واسطه است و با اطلاعی که سازمان هواشناسی درباره‌ی وضعیت جوی می‌دهد متفاوت است».(ص209)

در فصل ششم، طبع فرهنگی، که حجیم‌ترین بخش کتاب هم هست؛ جهان، چندطبعی فرض شده و طبایع فرهنگی در مقیاس کل جهان، اندام‌واره دیده شده است. «یعنی هر طبع به روزگاران نقشی یافته و در نقش خود جا افتاده است.[نویسندگان معتقدند] بسیاری از دستآوردهای جهان امروز حاصل همکاری طبایع بوده است و در صورت فقدان هر طبع، ای‌بسا بسیاری از رویدادهای بزرگ امکان وقوع نداشت و چه بسیار دستآوردهای بشری که پدید نمی‌آمد».(ص217)

اما قبل از پرداخت به شرح این موضوع باید دانست «انعکاس مقتضیات طبیعت بر نهاد جامعه، طبع را رقم می‌زند. جامعه نیز به اقتضای برخورداری از دانایی صاحب طبع فرهنگی می‌شود»(ص264). پس طبیعت و زمینه، نقش پایه و بسیار موثری را در شکل‌گیری طبایع بازی می‌کنند. و «از آن‌جا که هیچ جامعه‌یی در درازمدت قادر به تداوم حیات با طبعی مغایر با اقتضائات محیط خود نیست، اصولا گرفتار شدن به طبعی دیگر و اصرار ورزیدن بر آن عملی پر هزینه، توان‌فرسا و در نهایت بیهوده است».(ص272)

از آن‌سو طبع فرهنگی نیز نشان‌دهنده‌ی تناسبی است که کیستی هرجامعه با کجایی محیطش پیدا کرده و چنین، خواسته درآن محیط دوام آورد و سعادتمند شود.

در نگاه کتاب، زمین بنا بر مطلوبیتِ زیست می‌تواند در چهار سطح تقسیم‌بندی شود:

محیط بینابینی که با مطلوبیت پایین همراه با موانع بسیار و منابع کم نشان داده شده.

محیط مساعد که منابع آن بالفعل و موانع آن بالقوه است.

محیط برخوردار که هم منابعش و هم موانعش بالفعل است.

محیط مستعد که در آن منابع بالقوه هستند.

بر اساس این تقسیم‌بندی کتاب می‌گوید، 85% خشکی‌های زمین در سطح بینابینی قرار دارد و تمدن‌پذیر نیستند و تنها 15% از آن برای زیست و بقای مداوم انسان همراه با شکلی از تمدن پایداراین امکان را ایجاد می‌کند.

در جوامع بینابینی که منابع، بیشتر نادر و ناقص و دور از دست‌رس و موانع بالفعل و شدید هستند؛ یگانه گزینه برای زندگیِ امن حرکت پیوسته از جایی به جای دیگر یا همان جامعه‌ی چوپانی است.

این اقتضا برای جامعه‌ی چوپانی ساختار اجتماعی، بینش، دین و مذهب و به طور کل طبعی تازه را می‌سازد که به طبع، مفاهیمی چون حق، آزادی، صلح، عدالت، جبر و اختیار، دانش و منش در این محیط، فهمی با شکل و شمایل دیگر می‌یابد.

نویسندگان با شرح و بسط ویژگی‌های هر یک از این مفاهیم در چنین جامعه‌یی، برای نمونه در خصوص بینش چوپان می‌نویسند:

«همان‌قدر که زندگی یک‌جانشینی نزد چوپان توأم با عافیت‌طلبی و پیچیدگی‌های زاید است. منش چوپان نیز به نسبت ساده، صریح و عاری از ملاحظات رندانه است. این ویژگی‌ها، رفتار چوپان را به زعمِ طبایع دیگرْ ناپخته و تااندازه‌یی کودکانه جلوه می‌دهد. هرچند که در حقیقت چندان هم ساده نیست...

به طور مثال چوپان با وجود به جاگذاشتن آثاری در حوزه‌ی موسیقی یا نقاشی، هیچ‌گاه به سمت ابداعاتی مثل نگارش و محاسبات عددی، که لازمه‌ی قراردادهای اجتماعی پیچیده است، میل نیافت. همچنین برای چوپان پیوندهای خویشاوندی آن‌هم از نوع پیوند خونی بسیار مهم‌تر و معتبرتر از مناسبات اجتماعی‌یی است که بنا به معاهدات تنظیم شده باشد... این شرافتِ خونی و نسبی، از چنان اهمیتی برخوردار است که نزد چوپان لایق هرگونه سراندازی و جانبازی می‌شود».(ص296) مغولستان را می‌شود نمونه‌یی از زیست چوپانی دانست.

محیط مساعد اما جذاب‌ترین نوع محیط برای جوامع بشری، به لحاظ مطلوبیت و سهولت زیست است، چراکه در آن محیط منابع وافر، بالفعل و متنوع است و موانع نادر و بالقوه.

در این جوامع سرشت مساعدش ساکنانش را به سمت تعادل با آن می‌کشاند و باوجود فرآوانی منابع به آن‌ها می‌آموزد که تتمع بیشتر در گرو عضویت در سامانه‌ی طبیعی و احترام تام به تعادل آن است؛ این دانایی باعث می‌شود همگان خود را عضو و شریک در مجموعه‌ی کلان، یک‌پارچه و کامل ـــ کیهان ـــ بدانند که جای هر چیز در آن روشن است. این‌چنین است که آن‌ها به معنای واقعی اهل آن سامانه می‌گردند و طبع قوام‌یافته‌شان طبع اهلی نام نهاده می‌شود.

در این جامعه «شخصیت فرد تاجایی اجازه‌ی ظهور می‌یابند که لطمه‌یی به یکدستی و یک‌پارچگی عالم کیهانی نزند».(ص343) طبعا موانع و منابع در این محیط گونه‌یی متفاوت با دیگر محیط‌ها پیدا می‌کند و در پی آن ساختار اجتماعی، بینش، دین و مذهب و مفاهیمی چون حق و عدالت و جبر و اختیار و حتا دانش فهمی دیگر برای اهالی‌اش خواهد داشت.

از دید نویسندگان «از زمانی که اهل چین آموختند چگونه مبتنی بر دانایی خود در دوران جدید فعالیت کنند دوباره قادر به خلق دستآورده‌هایی حیرت‌انگیز شده‌اند».(ص347)

طبع شکارگر و محیط برخوردار، آن‌جایی شکل می‌گیرد که منابعِ بالفعل و وافرْ، در کنار موانع بالفعل و شدیدی قرار می‌گیرند. اروپا شاخص‌ترین و وسیع‌ترین مثال برای محیط برخوردار است.

اما از آن‌رو این جامعه را شکارگر می‌گویند که «انسان برای فراهم آوردن زمینه‌های استقرار در محیط برخوردار مجبور است رفتار شکارچیان را از خود بروز دهد؛ یعنی کسی که مساله‌اش نه ایفای نقش در پروراندن، بلکه به چنگ آوردنِ حیوانات از طریق شکار آن‌ها است».(ص358)

مهم‌ترین رکن در بینش شکارگر، مفهومی است که نویسندگان از آن با عنوان بینش تفکیکی نام می‌برند. اثری از نقشْ‌مایه‌ی دوگانه‌ی درون و بیرون، یا خودی و غیرخودی که با مفهومی به نام اهمیت مرز خود را بروز می‌دهد. ردّپای این دید را می‌توان در معنای شهری بودن در یونان باستان هم یافت که حصار این سوی مرز، آدمی را واجد حقوقی می‌کرد که انسان‌ها در بیرونْ به هیچ‌روی از آن برخوردار نبودند.

بینش تفکیکی زمینه‌ساز و محملی برای رقابت و منازعه‌ی بی‌امان میان کسانی است که می‌کوشند تعادل ناپایدار را مبتنی بر منافع خود برسازند و در این‌راه از هیچ تلاش و ترفندی فروگذار نمی‌کنند.

به زعم نویسندگان «اصولا پیشرفت سریع اروپا در برخی از زمینه‌های علمی و فنی و غیره مدیون روحیه‌ی منازعه‌جویی شکارگرانه است».(ص385) و نیز «اعتبار یافتن سلطه، خودبه‌خود، موجب شکل گرفتن تعریف "حق" در بینش شکارگر نیز می‌شود؛ حق محصولِ فاعلیتِ شکارگر در "درون" است».(ص388)

نویسندگان در این سطح به خصیصه‌ی دیگری از طبع شکارگر و برخوردار اشاره دارند، که بر آن شناخت در تاریکی نام نهاده‌اند. از نظر ایشان کسی که خود را محصور داشته و مدام در نزاع با بیرونی‌های مرزهایش است، خواه ناخواه خود را در فضای پر از تهدید احساس می‌کند.

کتاب توضیح مبسوطی می‌آورد که چگونه این ویژگی، دانش را در نظر شکارگر به دانشی گزینشی و یقینی مبدل می‌سازد و حقیقت را تنها با تمسک بر روش علمی و آزمون و خطا، به امری ثابت تبدیل می‌کند! صلح را همچون صلح رومی مسلح می‌خواهد و آزادی را هم سلبی!

اما مهم‌ترین مبحث کتاب که به سرزمین ما بر می‌گردد، محیط مستعد و طبع پرستار است.

نویسندگان در این بخش توضیح کاملی می‌دهند که «در قسمتی از پهنه‌های زیستی، هرچند زنجیره و منابع کامل است؛ ولی این منابع نقد نیست. چنین محیط‌هایی در ظاهر جذابیت چندانی برای سکونت ندارند و به محیط‌های بینابینی شبیه‌اند، [فقط] شاید عمده تفاوت در این باشد که در این محیط‌ها، موانعِ زیستی چندان بزرگ و بالفعل نیستند و نتیجتا به آدمی فرضت می‌دهد به بالفعل کردن منابع بیاندیشد...».(ص419)ایشان این محیط‌ها را مستعد نامیده‌اند.

در این محیط برخلاف محیط برخوردار که فاعلیت انسان معطوف به از میان برداشتن موانع برای به چنگ آوردن منابع است؛ محیط مستعد تنها محیطی است که انسان در پدیدآوردن منابع ایفای نقش می‌کند.

نویسندگان با آوردن مثال‌های متعددی از ویژگی‌های خاص فلات ایران که مدام در معرض تهدیدهای محیطی چون سیلاب، باد، گسل، فرسایش خاک، رانش زمین و زلزله قرار دارد؛ عنوان می‌دارند که زیست در آن توجیه پذیر نیست و به واقع تمامی این مشکلات سعی در نفیِ انسجام زندگی دارند.

مفهومی که بهشتی و همکارانش برای این حالِ سرزمین‌مان به کار می‌برند؛ بی‌قراری است؛ آنان با بر شمردن و شرح انواع بی‌قراری‌های طبیعی و ارائه‌ی آمارهای رسمی در این خصوص که جملگی گویای سختی زیست در این سرزمین است؛ اتفاقا همین خصیصه را عامل حیات مردمان این سرزمین دیده‌اند.

مثلا در کشوری که فقط در یک سال 5270 مورد حادثه‌ی طبیعی از جمله 1206 زلزله روی داده، چگونه می‌توان امیدوار به زندگی تداوم‌دار بود؟

اما نویسندگان با علم به این موضوع نشان می‌دهند که اتفاقا دانایی مردمان این سرزمین به آن‌ها فهمانده که زلزله خود مجرایی برای یافتن منابع تازه‌ی آبی و زیستی است!

پس «در محیط بی‌قرار، خصوصا در نقاط ملتهب، پنداری همه‌ی اجزای سامانه میل به دفع بشر دارد. [ولی]درعوض امکان حیات و سکونت انسانی نه در اجتناب از بی‌قراری، بلکه موکول به استقبال از بی‌قراری و بهره‌برداری از آن است... به سخن دیگر در محیط مستعدْ که منابعْ بالفعل نیست، اجتناب از بی‌قراری به معنی صرف‌نظر کردن از معدود مقدورات زیستن است».(437) پس در این سرزمین همچنان که محیط بی قرار است، زیستِ بی‌قرارانه‌ی مثبت را نیز به مردمانش آموخته و این چنین برایشان زندگی را تعریف کرده است.

در چنین شرایطِ زیستی، کتاب ما را فراتر از دو مفهوم مانع و منبع ، به مانعیت و منبعیت می‌کشاند. در محیط مساعد، زیستِ آدمی نه با فرار از موانع یا غالب شدن بر آنان، که با نزدیک شدن به آن‌ها در جهت فهم سرشت چیزها و درک منبعیت هر پدیده از ورای مانعیت، مشیی پرستارانه به خود می‌گیرد. هنرِ پرستاری در این است که چگونه فراتر از مستهلک کردن نیروهای طبیعی، از آن‌ها در جهت قوام زندگی بهره برند.

پر واضح است که چنین رویه‌یی نیار به انسی درازآهنگ با محیط و شناخت زوایا و خفایای آن دارد، به گونه‌یی که کوچکترین تغییراتِ محیط برای آدمی واجد معنا می‌شود؛ چراکه بقای آدمی در تامل در قواعد چنین دگرگونی‌هایی است.

«سکونت در محیط بی‌قرار همچون عزمِ نشستن بر گرده‌ی شیری خشمگین است که هر قدر سفت و سخت به آن بیآویزیم، باز هم آسیبْ حتمی است. در این وضعیت برای حفظ تعادل، فقط یک راه پیش‌روی آدمی هست: یکی شدن با محیط. چنان‌که انسان ادامه‌ی محیط و محیط ادامه‌ی وجود انسان شود.»(ص451)

قبلا به تشنگی در محیط مستعد اشاره شد. فقط در بحث زیست پرستارانه به همین بسنده می‌شود که «آن‌چیزی که پرستار را از سراب منصرف و به سوی آب هدایت می‌کند؛ تشنگی است».(ص457) در این دید به جای شیوه‌های آموزش مصرف بهینه‌ی آب، باز این روایت است که در ناخودآگاه مردمان سرزمینی، تشنگی را در کُنهِ وجود خود همراه دارد و سبب می‌شود در همه حال و همه‌جا متذکر قدر و قیمت آب شود.

این که آدمی با محیط و ضربآهنگ آن همراه و هم‌نوا می‌شود، ناگزیر پای دل را به مسیرِ خود باز می‌کند؛ در این خصوص بهشتی و همکارانش مبسوط شرح و بحث می‌کنند و از چرایی برخی خصیصه‌های خاص هم سرزمینی‌های‌مان می‌گویند که جای خواندن دقیق دارد ولی در این‌جا تنها اشاره‌یی به گوش سپردن به ندای دل در این سرزمین و تفاوتی که این خصیصه با دیگر طبایع ایجاد می‎‌کند، می‌کنیم:

«گوش سپردن به ندای دل و رفتن به طریقی که دل روشنش می‌کند، خصوصا از منظر دیگر طبایع درک ناشدنی و عجیب است. همین سبب می‌شود پرستار از منظر طبایع دیگر، خصوصا طبع شکارگر، با بی‌عملی یا رفتارهای پیش‌بینی‌ناپذیر به‌جا آورده شود. شکارگر در دفع موانعِ زیستی فاعل است و موضوعِ کارش درست پیشِ رویِ او است. بدیهی است که هر قدر بیشتر کار کند، به محیطِ تصنعی خود رونق بیشتری بخشیده است. اما در محیط بی‌قرار و به زعمِ پرستار، فاعلِ اصلی محیط است. تربیت به همان اندازه که موکول به اُنس آدمی و محیط است، موکول به مراقبت دائمی و صبر است و همین‌ها است که اصطلاحِ پرستاری را با مسماتر می‌کند».(ص514)

نویسندگان درست می‌دانند، از واژه‌ی رشد در طبع مستعد و پرستاربه جای واژه‌ی پیشرفت در طبع شکارگر و توسعه در طبع اهلی استفاده نمایند. ایشان ویژگی‌های رشد را چنین برمی‌شمرند:

رشد الزاما با گسترش فیزیکی همراه نیست، بلکه با بالفعل شدن ظرفیت‌های بیشتر توأم است.

در رشد، پدید آمدنِ چیزی از هیچْ، پیش‌فرض قرار نمی‌گیرد...

رشد امری همه‌جانبه، ذومراتب و ذومقیاس است و در هر موضوع از اقتضائات ذاتی آن تبعیت می‌کند.

بنا بر اهلیت هر جز از کل باخبر است و هر جز خیال کل را در سر می‌پروراند و نه خیالی مستقل.

پیش‌نیاز رشد تشنگی است تشنگی است که به پرورش خیال و آگاهی می‌انجامد، نه وجودِ میزان متنابهی منابع نقد یا اصطلاحا ثروت. در این معنی خیالْ خود سرمایه‌یی است که از منبعیتِ هر امر در جهت کمال بهره می‌برد. در محیط مستعد، در غیاب این خیال، وجود منابع نقد همانِ چیزی است که راه به ابتذال می‌برد.

رشدْ بیش از آن‌که از زمانِ اعتباری و قابل برنامه‌ریزی تبعیت کند، تابع اوقات است؛ یعنی بزنگاه‌هایی از زمان که نقشی تعیین کننده دارند... (ص517)

فصل واپسین کتاب، نسبت طبایع فرهنگی، با این سوآل نویسندگان از خود آغاز می‌شود که «اگر بپرسیم ”پای فشردن بر تفاوت‌های طبایع و بحث درباره‌ی آن چه لزومی دارد؟" پرسش ناروا نکرده‌ایم».(ص521) ایشان می‌گویند: «موضوع تفاوت‌های فرهنگی در جهان امروز اسباب سوءتفاهمی بزرگ شده؛ شباهت ابنای بشر اصلی مسلم فرض شده و سعادتمندی و رفاهِ اهل یک سرزمین و نارضایتی اهالی سرزمینی دیگر ناشی از ضعف‌ها و کوتاهی‌های آن مردمان پنداشته می‌شود...»(ص521)

اما در نظر بهشتی و همکارانش، «بحث طبایع نشان داد که نزد طبایع گوناگون چگونه مظاهر به ظاهر مشترک انسانی تفاوت‌های بنیادینی دارند. به طور مثال وقتی عدل را "نشاندن هر چیز بر جای خود" می‌دانیم؛ ظاهرا تعریفی جهان‌شمول عرضه کرده‌ایم. اما دیدیم که نه تنها تعریف عدل یا جنگ میان طبایعِ، متفاوت همسان و مشابه نیست، بلکه آن‌چه نزد طبع چوپان عین عدالت است، ای‌بسا برای شکارگر یا پرستار ظلم تلقی شود. این اختلاف درباره‌ی همه‌ی مفاهیم از جمله صلح، دین، شناخت، اسطوره، زبان، آیین، امرمقدس، قانون، خوشبختی، ثروت، اقتصاد... و اساسا هرآن‌چه عالمِ این طبایع را می‌سازد، متفاوت است... این‌ها سبب می‌شود که اگر بگوییم اهالی فرهنگ‌هایِ متفاوت، در عالم‌های متفاوتی ساکنند؛ چندان برخطا نبوده باشیم».(ص525)

اکنون باتوجه به سیطره‌ی ظاهری طبع‌شکارگر به کل هستی و مغفول دیدن دیگر طبایع، در اوضاعی که مختصات طبیعی محیط‌های مساعد، مستعد، بینابینی و برخوردار تغییری نکرده است؛ معنایی جز این نمی‌دهد که تعامل جمع کثیری از انسان‌ها با محیط مادی و معنایی‌شان دچار اختلال شده است.(ص537)

اما در نهایت و در ترسیم وضعِ نابه‌سامان کنونی، بالاخص حال و روز طبع پرستار، نویسندگان معتقدند:

«شاید بتوان با قاطعیت گفت، آن طبعی که بیش از همه از شکارگرمآبی خسارت دید، پرستاری بود. طبع پرستار که آموخته بود با آهنگی طولانی بالقوه‌های محیط را بالفعل کند؛ در مواجهه با تکنولوژی شکارگرانه که بالقوه‌گی را برنمی‌تافت، غافلگیر شد. زیرا تکنولوژی امکان استثمار محیط را در اختیار می‌گذاشت و در این شرایط برای پرستاری از محیط و از قوه به فعل آوردن مجالی باقی نمی‌ماند.

درواقع تکنولوژی همه‌ی آن منابع حیاتی هم‌چون آب را که در محیط مستعد ماهیتا بالقوه بودند را به امری ماهیتا بالفعل تبدیل کرد و به این ترتیب ماهیت طبع پرستار عملا با چالشی بنیادین مواجه شد، تا بدان‌جا که برخی رای به پایان و انقطاع محتوم آن داده‌اند.

ناخوش‌احوالی طبع پرستار در شرایطی است که جهان امروز برای حل و فصل مسائل خود بیش از هر زمان دیگر نیازمند شاعرانه و حکمی اندیشدن است و نمایشنامه‌ی جهانی، یکی از کلیدی‌ترین نقش‌های خود را از دست داده است...»(ص549)

اما راه‌حلی که نویسندگان در جلد سوم همین مجموعه مبسوط بدان خواهند پرداخت، چنین است:

«یگانه راه‌حل غیرشکارگرانه برای رفع بحران زیست‌محیطی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در مقیاس جهانی، بازگشت طبایع به مسیر تاریخی خود است و این یعنی هیچ راهی وجود ندارد جز آن‌که ما نیز دوباره اهل سرزمین خود شویم».(ص549)